Anayasa Mahkemesinin Statüsü ve Teşkilatı

Anayasa Mahkemesi, 1982 Anayasası’nın üçüncü kısmında yer alan üçüncü bölümdeki “yargı” başlığı altında bulunan yüksek mahkemeler arasında düzenlenmiştir. Ancak, yerine getirdiği işlevin niteliği onun genel yargı teşkilatı dışında özel ve bağımsız bir konum kazanmasına neden olmuştur.598 Anayasa’nın üstünlüğü ilkesi gereğince, Anayasa’nın, yalnız yürütme ve yargı erkini değil, yasama erkini de bağlaması ve yine anayasanın verdiği güç ile kurulmuş olan Anayasa Mahkemesi’nin yasama ve yürütme işlemlerinin Anayasa ve hukuka uygunluğu denetleme görevini alması, Mahkemeye farklı bir rol vermiştir. 599 Anayasa Mahkemesi ile ilgili düzenlemelerin büyük bir bölümünün doğrudan Anayasa, diğer kalanının da mahkemenin kendi yaptığı içtüzükle düzenlenmesi suretiyle, Mahkemenin yasama organına karşı bağımsızlığı sağlanmaya çalışılmıştır.600

Mahkemenin yapısı 12 Eylül 2010 tarihinde yapılan halk oylaması sonucunda 5982 sayılı Anayasa Değişikliği Kanunu ile büyük oranda değiştirilmiştir.601 Yeni

595

Tanör ve Yüzbaşıoğlu, 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, s. 448. 596

Atar, Türk Anayasa Hukuku, s. 298. 597

Kanun Kabul Tarihi: 30/03/2011, Resmi Gazete Tarihi: 03/04/2011, Resmi Gazete Sayısı: 27894. 598

Gören, Anayasa Hukuku, 2011, s. 282. 599

Erol Cansel, “Anayasa Mahkemesi’nin Verdiği İptal Kararından Doğan Kimi Sorunlar”, Anayasa Yargısı (9), AMY, No. 27, Ankara, 1993, s. 87.

600

Tanör ve Yüzbaşıoğlu, 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, s. 455. 601

Bu değişiklikten önce Anayasa Mahkemesi, 11 asıl ve 4 yedek üyeden kuruluyordu. Üyelerin tamamı Cumhurbaşkanı tarafından seçilirdi. Bunlardan 2 asıl ve 2 yedek üye Yargıtay’dan, 2 asıl

yapıya göre mahkeme, 17 üyeden oluşmaktadır. 6216 sayılı Kanunun üçüncü kısmında yer alan 20 ila 34. maddeleri arasında Mahkemenin teşkilat yapısı düzenlenmiştir

Anılan Kanunun 20. maddesinde mahkeme teşkilatının ‘‘Başkanlık, Genel Kurul602, Bölümler, Komisyonlar, Genel Sekreterlik ve idari birimlerden’’ oluştuğu belirtilmiştir. Devam eden maddelerinde ise bu sayılan birimlerin yetki ve görevlerinin nelerden ibaret olduğu açıklanmıştır.

Daha önceki Anayasa Mahkemesi yapısından farklı olarak yeni sistemde, Mahkeme teşkilatına bölümler ve komisyonlar da eklenmiştir. Buna göre Mahkemede, bireysel başvuruları karara bağlamak üzere bir başkanvekili başkanlığında yedişer üyesi olan iki bölümün bulunacağı, Bölümlerin, bir başkanvekilinin başkanlığında dört üyenin katılımıyla toplanacağı, bunların oluşum ve görevlerinin de içtüzükte düzenleneceği, Kanunun 22. maddesi ile kabul edilmiştir.

6216 sayılı Kanunun 22 ila 27. maddeleri arasında da Genel Sekreterlik, Raportörler ve Raportör Yardımcıları’na ilişkin düzenlemelere yer verilmiştir.

ve 1 yedek üye Danıştay’dan, birer asıl üye de Askeri Yargıtay’dan, Askeri Yüksek İdare Mahkemesinden ve Sayıştay’dan gelen üyelerdi. Bunların belirlenmesi, söz konusu yüksek mahkemelerin genel kurullarınca, kendi üyeleri arasından üye tam sayılarının salt çoğunluğu ile her bir boş üyelik için gösterecekleri üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca seçilmesi suretiyle yapılırdı. Ayrıca 1 asıl üye de, Yüksek Öğretim Kurulunun kendi üyesi olmayan Yüksek Öğretim Kurumları öğretim üyeleri içinden göstereceği 3 aday arasından seçilirdi. Nihayet Cumhurbaşkanı, 3 asıl ve 1 yedek üyeyi de, üst kademe yöneticileri ile avukatlar arasından seçerdi.; bkz. Fevzi Demir, Anayasa Hukuku Genel Esaslar ve Türk Anayasa Hukuku, 7. B., Birleşik Matbaacılık, İzmir, 2009, s. 392.

602

Kanunun 21. maddesine göre Genel Kurul’un görevleri şunlardır:

‘‘(1) Genel Kurul, Mahkemenin onyedi üyesinden oluşur. Genel Kurul, Başkanın veya belirleyeceği başkanvekilinin başkanlığında en az oniki üye ile toplanır.

(2) Genel Kurulun görevleri şunlardır:

a) İptal ve itiraz davaları ile Yüce Divan sıfatıyla yürütülecek yargılamalara bakmak. b) Siyasi partilere ilişkin mali denetim yapmak, dava ve başvuruları karara bağlamak. c) İçtüzüğü kabul etmek veya değiştirmek.

ç) Başkan ve başkanvekilleri ile Uyuşmazlık Mahkemesi Başkanı ve Başkanvekilini seçmek. d) Bölümler arasındaki iş bölümünü yapmak, bölümlerden birinin yıl içinde gelen işleri normal

çalışmayla karşılanamayacak şekilde artmış ve bölümler arasında iş bakımından bir dengesizlik meydana gelmişse takvim yılı başında toplanıp bir kısım işleri diğer bölüme vermek.

e) Bölümler arasında meydana gelen iş bölümü uyuşmazlıklarını kesin karara bağlamak, fiilî veya hukuki imkânsızlık nedeniyle bir bölümün görevine giren işe bakamaması hâlinde diğer bölümü görevlendirmek.

f) Üyeler hakkında disiplin ve ceza soruşturması açılmasına, soruşturma ve kovuşturma tedbirlerine ve gerektiğinde disiplin cezası verilmesine ya da üyeliğin sona erdirilmesine karar vermek.

Anayasanın 146. maddesinin yeni şekline göre Anayasa Mahkemesi’ne üye seçme yetkisi, Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Cumhurbaşkanı’na verilmiştir.603 Anayasa Mahkemesi üyelerinin seçiminde, Cumhurbaşkanı’na çok geniş takdir yetkisi verilmesi, mahkemenin tarafsızlığı ve bağımsızlığı açısından tehlike oluşturacağından bahisle eleştirilmiş,604 ve karma model önerilmiştir.605 Bu eleştiriler de gözetilerek, üye seçimi belirtilen iki organ tarafından paylaştırılmıştır.

1982 Anayasası’nın 146 ve 6216 sayılı Yasanın 6. maddelerinde üyelerin seçilme yeterliği hakkında düzenlemelere yer verilmiştir.606 Sosyal ve ekonomik nedenlerden dolayı hukukçu olmayan üyelerin de bazı niteliklere sahip olmaları şartıyla Mahkemeye seçilebilmeleri mümkündür.607

Gerek 1961 Anayasası’nda gerek 1982 Anayasası’nda, Anayasa Mahkemesi yargıçları hakkında “üye” tabiri kullanılmıştır.608 Üyeler, oniki yıl için seçilirler. Bir kimse iki defa Anayasa Mahkemesi üyesi seçilemez. Anayasa Mahkemesi üyeleri altmış beş yaşını doldurunca emekliye ayrılırlar.

Yeni düzenlemeyle, Anayasa Mahkemesi’ne asıl üyelerden daha az önemli olduğu düşünülen609 yedek üye kadrosu da kaldırılmış bulmaktadır. 1982 Anayasanın

603

Gözler, Türk Anayasa Hukuku Dersleri, 2011, s.414. 604

Yavuz Atar, “Anayasa Mahkemesi ve Danıştay’ın Kuruluşu Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme ve Anayasa Değişikliği Önerisi”, TBMM Başkanlığı Yayınları, No. 1, Ankara 2003, s. 267-268. 605

Kaboğlu, Anayasa Yargısı Avrupa Modeli ve Türkiye, s. 41. 606

Buna göre, Mahkeme üyeliğine seçilebilmek için aşağıdaki bentlerde sayılan niteliklerden birine sahip olmak gerekir:

‘‘a) Yargıtay, Danıştay, Askerî Yargıtay, Askerî Yüksek İdare Mahkemesi veya Sayıştayda başkan ya da üye olmak.

b) Mahkemede asgarî beş yıldır raportör olarak görev yapıyor olmak.

c) Kırkbeş yaşını doldurmuş, yükseköğrenim görmüş olması ve hâkimlik mesleğine alınmaya engel bir hâlinin bulunmaması kaydıyla;

1) Yükseköğretim kurumlarının hukuk, iktisat veya siyasal bilimler dallarında profesör veya doçent unvanını kazanmış olmak,

2) En az yirmi yıl fiilen serbest avukatlık yapmış olmak,

3) En az yirmi yıl kamu hizmetinde fiilen çalışmış üst kademe yöneticileri arasından seçilecek üye için Yükseköğretim Kurulu Başkan veya üyesi ya da bir yükseköğretim kurumunun rektör veya dekanı ya da müsteşar, müsteşar yardımcısı, büyükelçi veya vali olmak,

4) Birinci sınıf hâkim ve savcılar için adaylık dâhil en az yirmi yıl çalışmış olmaktır.’’ 607

Ülkü Azrak, “Türk Anayasa Mahkemesi, Anayasa Düzenindeki Yeri, Teşkilatı, Fonksiyonları”, İHFM, C. 28, S. 2, İstanbul, 1963, s. 656.

608

Bülent Daver, “Anayasa Mahkemesi Yargıcı”, Anayasa Yargısı (3), Ankara, 1987, s. 16. 609

İl Han Özay, “Yeni Bir Düzende Anayasa Mahkemesi’nin Kuruluş Görev ve Yetkileri ile Yargılama Usulleri”, Anayasa Yargısı (12), Ankara 1995, AMY, No. 31, s. 46.

146/5 maddesi ve 2949 sayılı AMKYUHK hükümleri uyarınca, yedek üyeler Başkanlığa ve Başkan Vekilliğine getirilememekteydi.610