1.3. ADİL YARGILANMA HAKKI
1.3.2. Adil Yargılanma Hakkının Tatbik Alanı
1.3.2.2. Medeni Hak ve Yükümlülük Kavramı
1.3.2.2.2. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 6/1 Maddesi Kapsamında
Medeni hak ve yükümlülük kavramı özel haklar ile aynı anlamda olmayıp, AİHS’de bulunan kamu haklarının da bu kavram içinde yer alması söz konusu
70 AİHM, Bodén/İsveç, 27.10.1987, 10930/84, p. 28, Erişim tarihi: 24/11/2018, (Çevrimiçi)
http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-57441.
71 Ezgi Çırak, “Ceza Muhakemesinde Makul Sürede Yargılanma İlkesi” (Yayımlanmamış yüksek lisans
tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2018, s. 7.
72 Gözübüyük / Gölcüklü, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, s. 269; Gölcüklü, “Avrupa
İnsan Hakları Sözleşmesinde Âdil Yargılama”, s. 203; İnceoğlu, İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararlarında Adil Yargılanma Hakkı, s. 21; AİHM, Benthem/Hollanda, 23.10.1985, 8848/80, p. 34, Erişim tarihi: 24/11/2018, (Çevrimiçi) http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-57436.
73 AİHM, Ringeisen/Avusturya, 23.06.1973, 2614/65, p. 94, Erişim tarihi: 24/11/2018, (Çevrimiçi)
http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-57567.
74 AİHM, König/Almanya, 28.06.1978, 6232/73, p. 88, Erişim tarihi: 24/11/2018, (Çevrimiçi)
http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-57512.
16
olabilir76. AİHM öncelikle, özel şahısların birbirleriyle ya da özel şahıs ile özel hukuka tâbi kamu tüzel kişilerinin kendi aralarındaki ilişkileriyle alakalı hak ve yükümlülüklerini tüm davalarda medeni hak ve yükümlülükler kapsamında değerlendirmiştir77. Örneğin, haksız fiilden doğan tazminat davaları78, kişilik hakları79 ve aile hukuku ilişkilerinin80 medeni hak niteliğinde olduğundan şüphe yoktur81. Fakat idare hukuku bağlamında devlet ile birey arasındaki uyuşmazlıklar yahut cezai alan dışındaki kamu hukuku ihtilafları bakımından Sözleşme’nin 6/1. maddesinin tatbik edilip edilemeyeceği hususunda tereddüt yaşanmaktadır82.
AİHM, bir özel hukuk tasarrufunun geçerlilik bağlamında idarenin izin ya da denetimine tâbi tutulmuş olmasının, söz konusu tasarrufun özünü yani medeni hak niteliğini yitirmeyeceğini belirtmektedir83. İç hukukun kamusal olarak nitelendirmiş olduğu bir tasarruf Mahkeme tarafından 6. madde doğrultusunda değerlendirilirken öncelikle, ilgili tasarruftan doğan hakkın içeriği yahut bu tasarrufun neticeleri dikkate alınarak kamusal veya özel nitelikten hangisinin baskın olduğu araştırılmakta ve bu şekilde bir neticeye ulaşılmaktadır84.
AİHM kararları doğrultusunda medeni hak ve yükümlülük niteliğinde kabul edilen idari işlemler çeşitli sınıflandırmalara ayrılabilir.
Tarım arazisinin birleştirilmesi85, kamulaştırmaya ilişkin işlemler86 gibi mülkiyet hakkı ve mamelek ile alakalı idari işlemler medeni hak ve yükümlülük
76 a.e., s. 23; Gözübüyük / Gölcüklü, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, s. 270; AİHM,
König/Almanya, 28.06.1978, 6232/73, p. 95, Erişim tarihi: 25/11/2018, (Çevrimiçi) http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-57512.
77 Gözübüyük / Gölcüklü, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, s. 270.
78 AİHM, Golder/Birleşik Krallık, 21.02.1975, 4451/70, p. 34, Erişim tarihi: 24/11/2018, (Çevrimiçi)
http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-57496.
79 AİHM, Procola/Lüksemburg, 28.09.1995, 14570/89, p. 38, 39, Erişim tarihi: 24/11/2018, (Çevrimiçi)
http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-62499.
80 AİHM, Rasmussen/Danimarka, 28.11.1984, 8777/79, p. 32, Erişim tarihi: 24/11/2018, (Çevrimiçi)
http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-57563.
81 Gözübüyük / Gölcüklü, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, s. 270. 82 a.e.
83 a.e., s. 270-271; AİHM, Benthem/Hollanda, 23.10.1985, 8848/80, p. 30, Erişim tarihi: 26/11/2018,
(Çevrimiçi) http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-57436.
84 Gözübüyük / Gölcüklü, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, s. 271; AİHM,
Feldbrugge/Hollanda, 27.07.1987, 8562/79, p. 74, Erişim tarihi: 26/11/2018, (Çevrimiçi) http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-57486.
85 AİHM, Lughofer/Avusturya, 30.11.1999, 22811/93, Erişim tarihi: 26/11/2018, (Çevrimiçi)
http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-58367.
86 AİHM, Procola/Lüksemburg, 28.09.1995, 14570/89, Erişim tarihi: 26/11/2018, (Çevrimiçi)
17
niteliğinde olan idari işlemlerdir87. Fakat kamu yararı amacı baskın olan idari işlem ve kararlar mali sonuçları olsa dahi medeni hak niteliğinde kabul edilmemektedir88.
Meslek odaları tarafından verilen men cezası89 gibi bir meslek, sanat yahut ticari faaliyetin yürütülmesi ile ilgili idari kararlar medeni hak ve yükümlülük kavramı kapsamında görülmektedir90.
Reşit olmayan çocukları, anne ve babadan ayırmak suretiyle korunmaları maksadıyla idari önlemler alınması ile ilgili hususlar da medeni hak ve yükümlülük kavramı kapsamında görülmektedir91.
Çalışma hayatı, sosyal sigorta, iş sözleşmesinin bozulması ve işten çıkarma ile ilgili idari işlemler medeni hak ve yükümlülük kapsamında görülmektedir92.
İdarenin kusurundan doğan zararların tazminine ilişkin uyuşmazlıklar ile idarenin takdir yetkisini idare hukukunun genel ilkelerine aykırı kullanmasından doğan zararların tazminine ilişkin uyuşmazlıklar medeni hak ve yükümlülük kavramı içerisinde görülmektedir93.
87 Gözübüyük / Gölcüklü, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, s. 271; İnceoğlu, İnsan
Hakları Avrupa Mahkemesi Kararlarında Adil Yargılanma Hakkı, s. 54.
88 Altıparmak, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 6. Maddesinin Uygulama Alanı”, s. 16.
89 AİHM, G.S./Avusturya, 21.12.1999, 26297/95, Erişim tarihi: 26/11/2018, (Çevrimiçi)
http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-58406.
90 Gözübüyük / Gölcüklü, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, s. 271.
91 a.e.; İnceoğlu, İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararlarında Adil Yargılanma Hakkı, s. 54; AİHM,
Olsson/İsveç, 24.03.1988, 10465/83, Erişim tarihi: 26/11/2018, (Çevrimiçi) http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-57548.
92 Gözübüyük / Gölcüklü, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, s. 271; İnceoğlu, İnsan
Hakları Avrupa Mahkemesi Kararlarında Adil Yargılanma Hakkı, s. 54; AİHM, Feldbrugge/Hollanda, 27.07.1987, 8562/79, Erişim tarihi: 26/11/2018, (Çevrimiçi) http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001- 57486.
93 Gözübüyük / Gölcüklü, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, s. 272; İnceoğlu, İnsan
Hakları Avrupa Mahkemesi Kararlarında Adil Yargılanma Hakkı, s. 54; AİHM, Editions Periscope/Fransa, 26.03.1992, 11760/85, Erişim tarihi: 27/11/2018, (Çevrimiçi) http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-57790; AİHM, Belilos/İsviçre, 29.04.1988, 10328/83, Erişim tarihi: 27/11/2018, (Çevrimiçi) http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-57434; AYM, Başvuru No: 2012/1198, K.T: 07/11/2013, p. 44, Erişim tarihi: 27/11/2018, (Çevrimiçi) http://kararlarbilgibankasi.anayasa.gov.tr/BB/2012/1198.
18
1.3.2.2.3. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 6/1. Maddesi Kapsamında Medeni Hak ve Yükümlülük Niteliğinde Kabul Edilmeyen İşlemler
Kamusal yönü baskın gelen ve aşağıda belirtilecek olan konular, Komisyon ve Mahkeme tarafından medeni hak ve yükümlülük kavramı kapsamında kabul edilmemektedir94.
Siyasi haklar (Komisyon’un 07/11/1978 tarihli X/İngiltere kararı), vergilendirme (Komisyon’un 12/05/1987 tarihli Van Sydow/İsveç kararı), kişi özgürlüğünün sınırlandırılması (Mahkeme’nin 27/06/1968 tarihli Neumeister/Avusturya kararı), yabancıların ülkeye kabulü ve sınır dışı edilmeleri (Komisyon’un 02/05/1979 tarihli Uppal/İngiltere kararı ve Mahkeme’nin 28/06/1990 tarihli Skarby/İsveç kararı), kamu fonlarından yapılan bazı ödemeler (Komisyon’un 10/12/1984 tarihli Rotenstein/Almanya kararı) ve devlet memurluğu statüsüne ilişkin aşağıda belirtilecek olan kriterleri sağlayan nizalar Komisyon ve Mahkeme tarafından medeni hak ve yükümlülük kavramı kapsamında görülmemektedir95. Ancak belirtilmesi gerekir ki, Komisyon ve Mahkeme tarafından medeni hak ve yükümlülük kavramı kapsamında görülmeyen hususlar yukarıda belirtilenler ile sınırlı değildir.
Devlet ile kamu görevlileri arasındaki uyuşmazlıklarda AİHS’nin 6/1. maddesinin tatbik edilip edilemeyeceğinin tespiti için AİHM bazı kriterler belirlemiştir. Bu bağlamda uyuşmazlığa konu hizmet kamu yönetimine özgü nitelikler taşıyorsa, devlet ve diğer kamusal toplulukların genel yararlarının korunmasını kapsıyorsa ve hizmetin yerine getirilmesinde kamu gücünü kullanan kişi olarak hareket edilmişse uyuşmazlık 6. maddenin 1. fıkrası kapsamı dışında kalacaktır96. Belirtilen kriterler dışında kalan malûliyet ödeneğinin kesilmesinden kaynaklanan uyuşmazlıklar (Mahkeme’nin 04/07/2000 tarihli Lambourdiere/Fransa kararı), emeklilik statüsünden kaynaklanan uyuşmazlıklar (Mahkeme’nin 03/10/2000 tarihli Mennitto/İtalya kararı) gibi uyuşmazlıklar ise 6. maddenin 1. fıkrası kapsamında görülmektedir97. Devlet memurluğuna girişi ya da memurluğun sona ermesini düzenleyen kurallar da medeni hak ve yükümlülük kavramı çerçevesinde
94 Gözübüyük / Gölcüklü, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, s. 272. 95 Gözübüyük / Gölcüklü, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, s. 272-273. 96 a.e., s. 273.
19
değerlendirilmektedir98. Ayrıca devlet memurlarına dair doğrudan parasal nitelikli nizalar medeni hak kapsamına girebilmekte ve fakat uyuşmazlık idarenin takdir yetkisinde olan yahut disiplin hukukuna ilişkin hususlardaysa medeni hak kapsamına girmemektedir99.