Ak Devrim (Ocak 1963)

1961 yılında öğretmenler ücret ve haklarının yetersizliği için yürüyüşler yaparken güvenlik güçleri tarafından üzerlerine ateş açılmaları nedeni ile bir öğretmen

187 _Gerger, ABD Ortadoğu… s.55.

188 _{Federal Research Division, Iran’s Ministry of Intelligence and Security: A Profile, Library of} Congress, Washington DC, 2012, s.6.

189 _Cleveland, Modern Ortadoğu… s.326. 190 _{F. Hallidy vd.,} İran Devrimi Din… s.113-114.

191 Nasır Niray-Didem Deniz, “İran İslam Cumhuriyeti: Tarihi, Siyaseti ve Demokrasisi” Fırat

59

öldürülmüştür.192 Bu durum neticesinde olaylar giderek büyümüş ve geniş çaplı

kitlesel eylemlere dönüşmüştür. Şah, bu durum karşısında başbakanı görevden almış ve meclisten yeni başbakanı seçmelerini istemiştir. Fakat meclis yeni başbakanı bir türlü seçememiştir. Bu belirsizliğe ek olarak huzursuzluk ve tepkiler de artınca Şah, zengin bir aristokrat ve aynı zamanda liberal bir reformcu olan Ali Amini’yi başbakanlığa getirmek zorunda kalmıştır. Başbakan Amini göreve geldikten sonra ilk iş olarak hükümetin aşırı harcamalarını kısmış ve bürokrasideki bozulmayı durdurmayı başarmıştır. Amini, muhalefete uygulanan baskıyı da kırarak Ulusal Cephe ve sol partiler üzerindeki denetimleri gevşetmiştir. Amini ayrıca toprak reformundan yana olan radikal bir siyasetçi olan Hasan Arsanjani’yi kabinesine alarak Tarım Bakanlığı’na getirmiştir. Bunlarla da yetinmeyen Amini kendi reformlarını gerçekleştirmek için Şah’a baskı uygulayarak meclisi dağıtmak ve kararnameler ile ülkeyi yönetmek istemiştir. Böylece Şah’ı buna ikna eden Başbakan, reformlarını uygulamaya koymuştur.193

Amini yeni bir toprak reformu hazırlamıştır. Reforma göre toprak sahipleri birden fazla köyü ellerinde bulunduramayacak, fazla topraklar ise devlet tarafından satın alınıp topraksız köylülere dağıtılacaktır. Şah, 1958 yılında ülkedeki gelir dağılımını dengelemek için Şah tarafından kurulan Bünyad-ı Pehlevi vakfına 1961 yılında 47.500.000 sterlin değerindeki çiftliklerini, köylerini, otellerini ve tanker filosundaki hisselerini devreden Şah, kendine ait olan mülklerini sağlama almak istemiştir.194

İran’da bunlar yaşanırken ABD’deki başkanlık seçimlerini Demokratlar kazanmış ve John F. Kennedy ABD’nin yeni başkanı olmuştur. İktidara gelen Demokratlar, Şah ile olan ilişkilerini biraz daha katılaştırmışlar ve uygulanan baskıcı rejimin kırılmasını istemişlerdir. Demokratlar özellikle seçim konusunda Şah’a baskı uygulamışlardır. Çünkü İran’da seçimi denetleyen ve veto eden bir kurum haline gelen SAVAK, muhalefeti her konuda baskı altında tutmuştur. SAVAK başkanı, başbakan yardımcısı olmasına rağmen doğrudan Şah tarafından atanmakta ve ona hizmet ekmektedir. Bu nedenle Kennedy, Şah ve İran Hükümetine siyasi reformlar yapması

192 _{F. Hallidy vd.,} İran Devrimi Din… s.14. 193 _Mansfield, Ortadoğu… s.456.

60

hususunda çeşitli uyarılarda bulunmuştur. Fakat Şah ve İran hükümeti, Kennedy’nin bu uyarılarını pek ciddiye almamışlardır.195

ABD’nin reformlar yapma konusunda İran’a uyguladığı baskıların yanı sıra muhalifler de yönetime isteklerini kabul ettirmek adına bir takım gösteriler düzenlemişlerdir. Muhalifler özellikle de Ulusal Cephe taraftarları İran’ın CENTO’dan çıkması için büyük bir miting yapmışlardır. Bu mitingden sonra ikinci bir büyük mitingin yapılması için çalışmaları örgütlemeye çalışan ve çoğunluğunu öğrencilerin oluşturduğu Ulusal Cephe taraftarlarına Şah’ın özel birlikleri müdahale etmiştir. Özel birlikler Tahran Üniversitesi’ne bir baskın düzenleyerek birçok öğrenciyi tutuklayıp, darp etmişlerdir. Öğrencilere yapılan bu muamele Tahran Üniversitesi Rektörü Dr. Ahmet Ferhad tarafından tepki ile karşılanmış ve kınanmıştır. Bu olaylar üzerine ABD hükümeti, İran’a vereceği mali yardımı kesmiş, askeri ve sivil danışmanlarını ise geri çağırmıştır. Durumun kötüye gittiğini gören Şah, ABD’ye gerekli reformları yapacağı teminatı vererek başbakan Amini’yi 19 Temmuz 1962 tarihinde görevden almış ve yerine ise Esedullah Alemi’yi atamıştır.196

ABD Başkanı John F. Kennedy ve hükümetinin baskıları ile uygulamaya koyulmak üzere Tarım Bakanı Hasan Arsanjani tarafından hazırlanan yeni toprak reformu yasa tasarısı 1962’de imzalanmış fakat meclisin kapalı olması nedeni ile yürürlüğe girememiştir.197 Ancak Şah yine de ülke içindeki ve ülke dışındaki baskıları

azaltmak için köyleri dolaşarak topraksız köylülere toprak dağıtma ve tapu senetleri verme merasimlerini gerçekleştirmiştir. Şah, 30 Eylül 1962 yılında İran’ın Türkiye sınırındaki Makü Sahası’nda gerçekleştirdiği bu merasimlerden birinde Ağrı- Doğubayazıt’taki Gürbudak Sınır Kapısı’na kadar gelerek burada bir takım incelemelerde bulunmuştur.198 _{Burada kendisine sevgi gösterilerinde bulunan ve}

alkışlayan kalabalığa selam vererek Türkiye tarafına geçmiş ve Doğubeyazıt Kaymakamı’ndan sınır ve yol durumu hakkından bilgi almıştır.199 _Böylece Şah

Muhammed Rıza Pehlevi baskıları azaltmak adına gerçekleştirdiği bu merasimlerden

195 M. Serkan Taflıoğlu, “II. Pehlevi Dönemi İran Dış Siyaseti Üzerine Bir Deneme” International

Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume:8/7, Ankara,

2013, s. 638-639.

196 Taflıoğlu, “II. Pehlevi Dönemi…” s. 639. 197 _Mansfield, Ortadoğu… s.456.

198 _{BCA, 030.01.71.450.6., s.1.} 199 _{BCA, 030.01.71.450.6., s.2.}

61

sonra Amini döneminde hazırlanan toprak reformunu daha da genişleterek, Ocak 1963’te Ak Devrim adındaki reform paketini referanduma götürmüştür.200 Ak Devrim’in yapılma amacı İran toplumundaki feodal yapıyı bozarak toplum bazında hızlı bir modernleşmeyi gerçekleştirmesidir. Bunun için de Şah Muhammed Rıza büyük bir çaba harcamış, uygulamak için güvenlik güçleerini devreye sokmuştur.201

Ak Devrim içerisindeki reformları maddeleştirmek gerekirse:

“1- Toprak reformunun yapılması,

2- Orman ve otlakların iyileştirilmesi çalışması,

3- Toprak reformunun finansa edilebilmesi için devletin sahip olduğu fabrikaların satılması,

4- Endüstride kar paylaşımının yapılması,

5- Kadınları da içine alan bir seçim reformunun yapılması,

6- Okur-yazarlık teşkilatının kurulması, 7- Sağlık teşkilatının kurulması,

8- Yeniden yapılanma ve kalkınma teşkilatının kurulması, 9- Adalet yerel mahkemelerin kurulması,

10- Suyollarının millileştirilmesi, 11- Ulusal bir yapılanmaya gidilmesi,

12- Eğitime ve idareye yönelik kararlar alınması”202_.