AEB ve Kazakistan

2014 yılında Kazakistan’ın başkenti Astana’da bir araya gelen Rusya, Beyaz Rusya ve Kazakistan liderleri Avrasya Ekonomik Birliği’nin kurulması anlaşmasını imzalamışlardır. Avrasya’nın üç ülkesi tarafından kurulan bu Birlik 2015 yılında yürürlüğe girmiştir. Avrasya Ekonomik Birliği fikri ise ilk defa Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev tarafından ortaya atılmıştır.540 _{Vladimir Putin} dönemine kadar Nazarbayev’in bu fikri Moskova tarafından dikkate alınmamıştır. Putin’in yönetime gelmesi ile iç politikada istikrar sağlanmış, dış politikada ise Dugin’in etkisi ile Avrasyacılık ekseninde bir yol izlenmiştir. Burada bahsedilen Avrasyacılık Nazarbayev’in Avrasyacılığından farklı olarak Moskova’nın bölgede hakim olduğu bir anlayışı hedefleyen ideolojik bir temele dayanmaktaydı. 541 Nazarbayev ise Avrasya’nın tarihini ve kültürünü etkileyen, Avrasya coğrafyasındaki bütün toplumları kucaklayan, ekonomik temeller üzerine inşa edilmiş kültürel Avrasyacılık ekseninde bir birlikten bahsetmekteydi.542 _{Kazakistan’ı bağımsızlığını} kazandığı günden beri yöneten Nazarbayev Birliğin önemli bir destekçisi olarak Birlik içinde Kazakistan’ın köprü görevi gördüğünün sürekli altını çizmiştir.543_{Nazarbayev ayrıca Türkiye’yi Gümrük Birliği’ne dahil etmek gerektiğini} de vurgulamaktadır, bu durum ise Rusya’nın bölgedeki etki alanını kısıtlamak ve etkili nüfuzunu kırmaya yönelik bir hamle olarak değerlendirilmektedir. Kazak Yöneticiler BDT alanı dışındaki devletlerin de Birliğe katılması ile başından beri savundukları AEB’nin siyasi birlikten çok ekonomik temelli bir entegrasyon hareketi olacağının altını çizerek, Kazakistan’ın bağımsız ve çok yönlü dış politika stratejisine dikkat çekmektedirler.544Nazarbayev Türkiye’nin AEB’ne üye olmasının hem Karadeniz’e kıyısı olan devletlerin hem de diğer Türk cumhuriyetlerinin birliğe üyelik sürecini hızlandıracağına inanmaktadır. Bu durumun neticesinde de AEB’nin

540 _{Bakır Oflaz, “Avrasya Ekonomik Birliği ve Kazakistan”,}

http://politikaakademisi.org/2014/07/06/avrasya-ekonomik-birligi-ve-kazakistan/, (07.08.2018).

541 _{Selçuk Kaplan, a.g.m., s.22} 542 _{İsmail Aydıngün, a.g.m., s.105.}

543 _{Tuğçe Varol, “Ayrılıktan Avrasya Birliği’ne: Bağımsızlıklarının 20. Yılında Rusya’nın Türk}

Cumhuriyetleri Politikası”, 21. Yüzyıl Dergisi, Sayı 35, 2011, s.29.

amacının yeniden SSCB’yi canlandırma girişimi olmadığı mesajı verilmiş olacaktır.545 _{Aleksandr Dugin, yaşanılan konjonktürel gerçekler karşısında Rusya ve} Türkiye arasında ekonomik işbirliğinin ötesinde çok yönlü bir ittifak ilişkisi olmasının gerekliliğini ifade etmektedir. Bu ittifak ise ona göre Türkiye’nin Atlantikçi ideolojiden kendini sıyırması ile mümkün olacaktır. 546 _Nazarbayev Avrasya Ekonomik Birliği’nin amacını “Avrasya Ekonomik Birliği’nin amacı dünyanın geri kalanına karşı duvarlar örmek değil, diğer üye ülkeler ile işbirliği geliştirmektir. Kazakistan, Rusya ve Beyaz Rusya bu birliği dostluk ve stratejik ortaklık ruhu ile oluşturdular. Ekonomik entegrasyon tüm ülkelerin ekonomik

kapasitesine önemli ölçüde katkı sağlayacaktır.” şeklinde

açıklamıştır.547_{Nazarbayev’in 20 yıl önce Rusya’nın ilgi göstermediği Avrasya} konulu konuşmasını 2014 yılında tekrar aynı Lomonosov Moskova Devlet Üniversitesi’nde yapması sembolik bir tesadüf olmuştur. 20 yıl sonra yapılan bu konuşma Nazarbayev’in AEB teklifinin pratikte nasıl uygulamaya konulduğunun dünya tarafından görülmesi açısından önem taşımaktadır. Nazarbayev’in “Avrasya Ekonomik Birliği’nin stratejisi ülkelerimizin bütün vatandaşlarına yakın ve şeffaf olmasına dayanmaktadır. Ortak tarih, karşılıklı ekonomik çekicilik, kültürlerin birbirine yakınlığı insanların isteklerinin benzerliği uluslarımıza yeni bir çok taraflı devletlerarası bağlantı kurma şansı vermektedir.” şeklindeki söylemi onun AEB’ne olan inancının bir göstergesidir.548

SSCB’nin yıkıldığı dönemde Nazarbayev diğer liderlere nazaran SSCB’yi muhafaza etme hususunda daha kararlı bir portre çizmekteydi. Bundan sonraki süreçte Nazarbayev birçok uluslararası kuruluşta aktif rol almış ve bir çoğunun da temelini atmıştır. Kazak lider ayrıca bütün bölgesel entegrasyon imkanlarından faydalanmak da istemiştir. Bundan dolayı Kazakistan, dış politikasında çok yönlü eğilime önem vermiştir. Böylelikle Nazarbayev Avrasyacılık fikrinin itici gücü

545 _{Canat Monınkulov, “Avrasya Birliği Fikrine Orta Asya’dan Tarihi Bir Bakış”,}

http://orsam.org.tr/orsam/DPAnaliz/13175?dil=tr, (08.08.2018).

546 _{Aleksandr Dugin, Moskova-Ankara Ekseni: Avrasya Hareketi’nin Genel Görüşleri, Analiz Basım}

Yayın, İstanbul 2007, s.139.

547_{https://www.kazakhembus.com/content/eurasian-economic-union-fact-sheet-kazakhstans-}

integration, (07.08.2018).

548_{http://www.eurasiancommission.org/en/Documents/broshura26_ENGL_2014.pdf, (07.08.2018),}

görevini üzerine almıştır, şimdi ise bu fikir Rusya’yı daha çok ilgilendirmektedir. 549 Post-Sovyet alanda siyasi, ekonomik ve kültürel açıdan entegrasyonu amaçlamış olan BDT’nin yetersiz kalması Nazarbayev’i bu örgütü AEB ile bypass etmek zorunda bırakmıştır. Nazarbayev’e göre Avrasya’nın refah geleceği açısında bölgesel bütünleşmeden başka bir yol görünmemektedir. Ona göre bölgenin istikrarı ve gelişmesi için en kısa yol bölgesel bütünleşmeden geçmektedir. Nazarbayev, Avrasyacılık bağlamında bölgesel bütünleşme çalışmalarını küreselleşmenin saldırgan ve yayılmacı durumuna karşı bir politika olarak görmektedir. Ona göre entegrasyona direnen ülkeler kendi geleceklerini riske atmaktadırlar.550_{Kazakistan’ın jeopolitik konumu büyük potansiyellere işaret etse de} Kazakistan’ın güvenliği ve gelişmesi için şu riskleri taşıdığı söylenebilir:551

- Rusya ile dünyanın en uzun kara sınırına sahip olması ve bu sınır coğrafyasında doğal engellerin bulunmayışı.

- Açık denizlere çıkışının bulunmaması. - Avrupa’dan ve Türkiye’den uzak olması.

- Genel anlamda dünya piyasalarından uzak olması. (Bu durum ekonomik alanda Rusya ile işbirliğinin gerekçesini oluşturmaktadır.)

- Büyüyen ekonomisi ve dış politikada giderek iddialı olmaya başlayan Çin ile uzun sınıra sahip olması.

Rusya Ekonomik entegrasyon yolunda önemli adımlar attıysa ve serbest ticaret alanları ile gümrük birliği için çeşitli çalışmalar yaptıysa da iş pratikte uygulamaya geldiğinde gümrüksüz mal satmak konusunda ve taşımacılık tarifelerini kaldırmak konusunda komşu cumhuriyetlere karşı istekli davranmamıştır. Rusya’nın ekonomik entegrasyon açısından Orta Asya’da ilgisini çeken tek ülke Kazakistan olarak görülmektedir. Rusya’nın Kazakistan dışındaki diğer Orta Asya ülkelerine ekonomik bakımdan ilgi duymamasının sebebi bu ülkelerin ekonomilerinin küçük çapta olmasıdır. Rusya’nın dış ticaretinde Orta Asya ülkelerine düşen pay da oldukça

549 _{Canat Momınkulov-Reyhan Sadıkova, “Avrasya Birliği ve Kazakistan”,}

http://ekoavrasya.net/duyuru.aspx?did=62&Pid=10&Lang=TR, (07.08.2018).

550 _{Selçuk Kaplan, a.g.m., s.27-30.}

551 _{Anar Somuncuoğlu, “Kazakistan-Rusya İlişkilerinde Coğrafi Tahayyüller”, Gazi Türkiyat, Sayı 19,}

düşüktür. Kazakistan, Beyaz Rusya ve Rusya arasında gümrük birliği uygulanmaya başladığında Rusya, kendi ekonomisinde büyük rol oynayan enerji kaynaklarını ve ürünlerini gümrük birliğinin kapsamı dışında bırakmıştır. Böylece Rusya ekonomik entegrasyondan sağlayacağı kardan faydalanmaya çalışırken zarardan da kaçınmaya çalışmaktadır.552 _{Rusya Kazakistan’da SSCB’den kalma en büyük, en gelişmiş ve en} çok uzay aracının fırlatıldığı üslerden biri olan Baykonur Uzay Üssün’de askeri ve uzay alanında araştırma ve geliştirme faaliyetleri yürütmektedir. Ayrıca Rusya’nın askeri mahiyette birçok birimi yine Kazakistan’da bulunmaktadır. Rusya bu üsleri 50 yıllığına kiralamıştır. Rusya’nın Kafkasya ve Orta Asya’daki devletlere olan tarihi ve coğrafi yakınlığı, ekonomik yardımları ve Rusya’nın onlar arasında yaşanan çatışmaları kullanması bu ülkeleri Rusya’ya bağımlı hale getirmektedir.553 _{Ne var ki} şimdilik Rusya için Orta Asya ülkeleri temel ticaret ortağı olmaya devam etmektedir. Rusya ile ekonomileri karşılaştırıldığında Rusya’nın onlara ihtiyaç duymasından çok onların Rusya’ya ihtiyaç duydukları ortaya çıkmaktadır. Bu durum da bölge ülkelerinin Rusya ile entegrasyona girmelerinin ve ekonomik bağlarını devam ettirmelerinin sebebini bizlere göstermektedir554_{. Kazakistan’ı Rusya’nın içinde} bulunduğu entegrasyonlara sevk eden nedenlerin başında Rusya ile olan yakınlığı, Kazak petrol ve boru hatlarının Rusya topraklarında bulunması, ülkenin özellikle seçkin kesiminin Rusya’ya ve Rusçaya olan yakınlığı gelmektedir.555 _Kazakistan, Rusya ile dünyanın en uzun kara sınırına sahip olması, ülke içinde yaşayan Rus nüfusun çok fazla olması, siyasi ve sosyoekonomik ilişkilerinin geçmişe dayanması gibi sebeplerden dolayı Rusya’ya her konuda ve alanda öncelik vermiştir.556_Orta Asya cumhuriyetlerinin ekonomik yapıları göz önüne alındığında Rus şirketlerinin daha çok hammadde sektöründe yatırım gerçekleştirmeleri şaşırtıcı değildir. Özellikle bu anlamda Rusya ile Kazakistan arasında enerji alanındaki işbirliği dikkat çekmektedir. Rusya’nın Orta Asya Enerji sektörü ile ürettiği projelerinin asıl amacı bölge ülkelerinin Rusya’yı dışarıda bırakacak alternatif boru hatlarına yönelmelerini

552 _{Anar Somuncuoğlu, “Rusya’nın Orta Asya Politikasının Ekonomik Boyutu”, 21. Yüzyıl Dergisi,}

Sayı 25, 2011, s.79-80.

553 _{Ergin Güneş, “Tehdit Algılamaları Ekseninde Rusya’nın Yakın Dönem Kafkasya ve Orta Asya}

Politikası”, Akdeniz İ.İ.B.F Dergisi, Sayı 27, 2013, s.191.

554 _{Anar Somuncuoğlu, “Rusya’nın Orta Asya...”, s.80-81.}

555 _{Serdar Yılmaz, Kazakistan’ın Türkiye Politikası: İç Yapı, Söylem, Dış Politika ve Lider Etkeni,}

Nobel Akademi Yayıncılık, Ankara 2016, s.51.

engelleyerek Orta Asya enerji kaynakları üzerinde tekel korumak ve doğal gaz fiyatları üzerinde söz sahibi olmaktır. 557 _{Ayata’ya göre Petrol üreticisi olan} Kazakistan SSCB döneminde inşa edilen enerji boru hatlarının hepsinin Rusya’ya yönelik olmasından dolayı büyük ölçüde Rusya’ya muhtaç duruma düşmektedir. Kazakistan’ın ne mali gücü ne de stratejileri ihtiyaç duyduğu enerji temelli yatırımları karşılayacak düzeydedir. Bu durumda Rusya’nın mevcut bölgesel çıkarları doğrultusunda Kazakistan için başat pozisyonunu korumasını kolaylaştırmaktadır. 558 _{Kazakistan Rusya’yı dengeleyecek bir pozisyona sahip} değildir. Rusya ile ilişkileri ticari, askeri, teknolojik ve kültürel açıdan en üst seviyededir. Kazakistan ekonomisinde çok önemli paya sahip olan petrol boru hatları Rusya üzerinden geçmektedir.559_{Eski SSCB cumhuriyetleri arasında en zengin doğal} kaynaklara sahip olan Kazakistan’da en büyük etnik nüfusa %24 oranla Ruslar sahiptir. Bu durum da Astana’nın Moskova’ya yönelik daha titiz politika izlemesine ve dış politikasında önceliği her zaman Rusya’ya vermesine neden olmaktadır.560 Sonuç olarak AEB Putin Rusya’sının ABD, AB, ve Çin gibi küresel güçlere karşı rekabetinde önemli bir rol almaktadır. Diğer taraftan Birliğin ekonomik zeminde hareket etmesini isteyen Kazakistan’ın tutumu da önemli rol oynayacaktır. Nazarbayev ise Rusya gerçeği karşısında Birliğin siyasi yönünün ağır basacağını düşünmektedir.561_{Avrasya Ekonomik Birliği Astana’nın, ABD’nin Kuzey Amerika} Serbest Ticaret Anlaşması’nın (NAFTA) kısıtları dahilinde çalışması gerektiği gibi, Rusya’yı kurallara dayalı bir organizasyon içinde tutma yolu olarak görülmektedir. Astana’ya göre dünyanın geri kalanıyla , özellikle AB ve Çin ile ticari ilişkilerin devamlılığı önem arz etmektedir.562

557 _{Anar Somuncuoğlu, “Rusya’nın Orta Asya...”, s.82.}

558 _{Ali Ayata, “Türkiye’nin Orta Asya Politikası”, Türkiye’nin Değişen Dış Politikası, Derleyenler:}

Cüneyt Yenigün-Ertan Efegil, Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara 2010, s.649-650.

559 _{Serdar Yılmaz, Kazakistan’ın Türkiye Politikası:..., s.59.} 560 _{Bakır Oflaz, a.g.m.}

561 _{Bakır Oflaz, a.g.m.}

562 _{Rilka Dragneva-Kataryna Wolczuk, “The Eurasian Economic Union: Deals, Rules and Exercise Of}

Power”, https://www.chathamhouse.org/sites/default/files/publications/research/2017-05-02- eurasian-economic-union-dragneva-wolczuk.pdf, (08.08.2018), s.10.