AEB ve Ermenistan

Ermenistan, halkının reel gelirini ve istihdam oranını artırmayı hedeflediği için AEB’ne üye olmuştur. Aslında Ermenistan’ın Birlik için kurucu üye olarak yer aldığını söylemek yanlış olmaz. Ermenistan’ın AEB üyelik sürecinin diğerlerine göre biraz farklı olduğunu belirtmek gerekir. 2013 yılında AB ile anlaşmanın eşiğinden dönmüştür. Bu anlaşma ortaklık ve serbest ticaret anlaşmasını içermekteydi Vilnius’ta gerçekleştirilen zirvede Ermenistan anlaşmayı imzalamaktan vazgeçerek

AEB’ne dahil olmayı tercih etmiştir. Zira küçük bir ekonomiye sahip olan Ermenistan’ın enerji konusunda, siyasi ve askeri konularda Rusya’ya bağımlı olduğunu söylemek mümkündür.599_{Ermenistan doğal gaz konusunda Rusya’ya} bağımlı bir ülkedir. Ermenistan’ın AB ile Serbest Ticaret Anlaşması imzalayacağını duyurmasının ardından, Rusya gaz fiyatlarını %60 arttırmış ve sonrasında da Azerbaycan’a 1 milyar dolarlık silah satışında bulunmuştur.600 _{Ermenistan için,} ülkenin Rusya’ya ekonomik ve güvenlik açısından bağımlılığı AEB’ne katılması ile garanti altına alınmıştır. Pazarlık gücünün en çarpıcı örneğini Rusya’nın Ermenistan’ı AEB dışında kalma kararını tersine çevirmeye zorlamasında gördük. Putin ile özel bir görüşme sonrasında Cumhurbaşkanı Sarkisyan ülkesinin Gümrük Birliği’ne atılma niyeti olduğunu ve 3 Eylül 2013’te AEB oluşumuna katılmak istediğini açıklamıştır. Bu U dönüşü, bir askeri güvenlik yapısına (Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü) katılmanın, ilgili jeoekonomik alandan uzak durmayı olanaksız ve verimsiz kıldığı gerekçesiyle rasyonelleştirilmiştir. Düşürülmüş enerji fiyatları, finansal borçlar ve çeşitli indirimler gibi bazı ekonomik havuçlar da dikkat çekmektedir. Ancak Erivan’ın elini zorlayan Dağlık Karabağ bölgesinin ihtilafının sonucu olarak Rusya’nın Ermenistan’ın Azerbaycan’daki güvenlik açığı konusundaki stratejik kullanımıydı. AEB katılma konusundaki en önemli karar cumhurbaşkanı tarafından herhangi bir iç görüşme yapılmadan tek başına ele alınmış ve Ermeni seçkinleri, toplumu ve AB’yi süratle ele geçirmiştir. Yerli aktörler, üyelik müzakeresi sırasında Ermenistan’ın Rusya ile ilgili olarak ekonomik çıkarlarını savunamayacağını fark ederek, üyelik konusunda pek hevesli değildi. Ancak basit bir ifadeyle Rusya’ya “sadakatsizlik”, maliyeti ve AEB’ne katılmamaktan kaçınmak Ermenistan için çok büyüktü.601

Ermenistan, Azerbaycan’ın askeri harcamalarındaki olağanüstü artış neticesinde Rusya’ya daha bağımlı hale gelmiştir. Ancak, Ermenistan’ın düşmanlarına kıyasla oldukça kötü bir savunma bütçesine sahip olmasına rağmen, ülke askeri bir dengeyi başarıyla sürdürmüş ve potansiyel olarak yıkıcı bir savaşı

599 _{Hazel Çağan Elbir, “Ermenistan’ın Denge Siyaseti”,https://avim.org.tr/tr/Yorum/ERMENISTAN-}

IN-DENGE-SIYASETI, (29.08.2018).

600 _{Tahire T. Yılmaz-Aslan Y. Şir, “Ermenistan, Rusya ve AB Üçgeni”,}

http://politikaakademisi.org/2013/09/24/ermenistan-rusya-ve-ab-ucgeni/, (31.08.2018).

önlemiştir. Ermenistan daha geleneksel düşmanı olan Türkiye’ye karşı kendini savunmak için Rusya’ya tarihsel olarak güvenmektedir. Güvenlik ihtiyaçlarının ötesinde Ermenistan’ın AEB’ne üye olmayı tercih etmesinin başka nedenleri de vardır. AEB’ni tercih ederek Ermenistan, yıllık tarife gelirlerinde dikkate değer büyük bir parasal fayda elde etmiştir. Ülkedeki IMF temsilcisine göre Ermenistan’ın Birliğe üye olması gümrük geliri için yılda yaklaşık 250 milyon dolar getirmiştir. Rusya zaten Ermenistan ile büyük bir ticaret ortağı ancak, AEB’ne girmesi Ermenistan için farklı ilişkiler kurmak için ek fırsatlar da sunmuştur. AEB’ne üyelik ayrıca, Rusya’da çalışan Ermenilere ve daha sonra anavatanlarında destekledikleri ailelerine de fayda sağlamaktadır. Bugün Rusya’da çalışan yüzbinlerce Ermeni işçi için Ermenistan ekonomisine yılda 1,5 milyar dolardan fazla katkıda bulunmaktadır. Ermenilerin çoğu, ülkede genelde yasal statüsü bulunmayan ve yasadışı çalışma koşulları ve sınır dışı edilme riski bulunan mevsimlik işçilerdir. AEB’nin bir parçası olmak, üye devletler arasındaki işçilik koşularını da iyileştirmekte, bu da bu işçilerin yaşam kalitesini artırarak Ermeni ekonomisine destek sağlamaktadır. Ayrıca, AEB’ne katılım Ermenistan’ın enerji piyasasında istikrarını garanti altına da almıştır. Bu, Ermenistan’ın doğal gaz arzında Rusya’ya tamamen bağımlı olduğu düşünülürse özellikle önem arz etmektedir. Şuanda Ermenistan tüm Avrupa’da Beyaz Rusya’dan sonra Rus gazını en ucuza alan ikinci ülke konumundadır. Şuanda Ermenistan’ın ihracatının çoğu üretilen mallardan ziyade hammaddelerdir. Düşük tarifeler, Ermenistan ekonomisinin gelişmesi için uzun bir yol olduğu gerçeğini değiştirmeyecektir. Öte yandan AEB’nin piyasaları çok daha az gelişmiş ve rekabetçidir, bu da Ermeni şirketlerinin daha gerçekçi bir pazarda mallarına talep yaratma şansının daha yüksek olacağı anlamına gelmektedir. 602 _{Moskova’nın} Ermenistan ile önümüzdeki 49 yıl boyunca Gümrü’de Rus birliklerinin konuşlandırılması için askeri bir anlaşması bulunmaktadır. Görünüşe göre Ermenistan’ın bağımsız ekonomik politika izleyememesi demokratikleşme sürecini de önemli ölçüde yavaşlatmıştır. Bugün Güney Kafkasya’da Rusya’ya en bağımlı ülke Ermenistan’dır. Kamuoyu, uzmanlar topluluğu ve çeşitli siyasi güçler Rusya liderliğindeki AEB’nde ülkenin üyeliğinin uygulanabilirliğini tartışmaktadırlar.

602 _{Mgher Almasian, “Why Armenia Chose the Eurasian Economic Union?”, http://greater-}

Erivan merkezli Bölgesel Çalışmalar Merkezi Müdürü Richard Giragosian’a göre Ermenistan Rusya’ya ve Rusya’nın çıkarlarına siyasi olarak boyun eğmeye büyük önem veren bir Rus garnizon devletinden biraz daha fazla olma tehlikesiyle karşı karşıyadır.603

SSCB sonrası dönemde Rusya ile Ermenistan ilişkileri giderek artan çok yönlü bağımlılık ekseninde gelişme göstermiştir. Gürcistan gibi denize kıyısı bulunmayan, enerji kaynakları açısından Azerbaycan kadar zengin olmayan ve Dağlık Karabağ savaşı yüzünden Türkiye ile sınırları kapalı olan Ermenistan’ın ekonomisi Rusya’dan aldığı kalkınma yardımları ve krediler ile ayakta tutulmaktadır. İletişim ve ulaşım alt yapıları, enerji, banka sektörü gibi bir çok alanda faaliyet gösteren Rus şirketler aracılığı ile Moskova ülke ekonomisi üzerindeki kontrolünü tam olarak sağlamıştır. Rusya yerine göre bu durumu kendi çıkarları için kullanmaktan da çekinmemektedir. 604 _{Ermenistan ile Rusya arasındaki ilişki} Rusya’nın Ermenistan üzerinde hegemon güç olduğunu göstermektedir.605 _Bakü- Tiflis-Ceyhan boru hattının güzergahı dışında kalan Ermenistan, enerji açısından Rusya’ya bağımlıdır. SSCB döneminden kalan ve çok eski teknoloji le üretim yapan Metsamor nükleer santraline bağımlı olan Ermenistan’ın, enerji konusunda Rusya’ya bağımlı olması özerk politikalar izlemesini de güçleştirmektedir. Bu durum da Moskova’nın Erivan’ı daha kolay ve rahat bir şekilde kontrol etmesini sağlamaktadır. Ermenistan’ın elektrik üretimi ve dağıtımı tamamen Rusya’nın elinde bulunmaktadır. Ayrıca Rusya’nın Ermenistan’daki askeri varlığı da Dağlık Karabağ sorununda Ermenistan’ın konumunu güçlü tutmasında etkili olan bir faktördür.606

603 _{Fuad Shahbazov, “Azerbaijan, Armenia and the Eurasian Economic Union: A Risky Game or an}

Opportunity?”, http://www.themarketforideas.com/azerbaijan-armenia-and-the-eurasian-economic- union-a-risky-game-or-an-opportunity-a171/, (30.08.2018).

604 _{Gülay Mutlu, “Ermenistan Rusya İlişkileri: Giderek Artan Bağımlılık”, Yeni Türkiye Ermeni}

Meselesi Özel Sayısı-IV, Sayı 63, 2014, s.3252-3256.

605 _{Kamer Kasım, “Rusya-Ermenistan İlişkileri: Bölgesel Hegemon Güç ile Stratejik Ortağı}

Arasındaki İlişki”, Rusya Stratejik Araştırmaları-1, Editör: Hasret Çomak, İstanbul 2006, s.261.

606 _{Oktay F. Tanrısever, “Rusya-Ermenistan İlişkilerinin Stratejik Boyutu”, Stratejik Araştırmalar}