1. Ceza Muhakemesinde Adli Hata Unsurları ve Türleri
Adli hata kavramı, yasal bir tanımlama bulunmasa da yargılanan konunun gereklerine aykırı biçimde sanık lehine ve aleyhine hüküm sonuç doğurması olarak açıklanmakta ve adli hatanın ancak hüküm kesinleşip uygulanmaya başladıktan sonra ortaya çıkabileceği belirtilmektedir.54
Yargılama neticesinde kesinleşen hükümlerin hukuken doğru olduğu kabul edilir. Yani bir diğer deyişle kesinleşen hükümler maddi ve hukuki belirlemeleri bakımından doğruluk karinesinde yararlanırlar; fakat bu durum kesin hükümlerin mutlak suretle doğru olduğu sonucunu vermez. Zira soruşturma evresinden kovuşturma evresine kadar yargılama sürecinin her aşamada insan faktörünün bulunması aksi bir iddiayı geçersiz kılar. İnsan doğası gereği yargılama sürecinde görev alan savcıların, avukatların, müdafilerin, hakimlerin, bilirkişilerin, uzmanların zaman zaman hata yapması doğal ve kaçınılmazdır. Romalılar bu durumu ‘hata insan içindir, insani bir kavram olan hata’ anlamına gelen ‘Errare humanum est’ 55deyimiyle ifade etmişlerdir. Nitekim Erem’e göre de; kanunlar ‘hata’ ihtimalini azaltabilirler;
53 PEKCANITEZ/ATALAY/ÖZEKES, a.g.e.s.500
54 AKYÜREK Güçlü, Yargılamanın Yenilenmesi, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2016, s.30 55 AKYÜREK, a.g.e.s.29
20
fakat hatayı ortadan kaldırmaya muktedir değildirler. Kesin hüküm, bir ‘hakikat karinesi’dir. Her türlü karinenin üstünde, gerçek hakikat önünde kesin hüküm geriler. Kesin bir hükümle öldürüldüğü kabul edilmiş olan bir kimsenin yaşadığı sabit olursa bu açık gerçek karşısında hiçbir kuvvet kesin hükmün devamını sağlamayacaktır.56
Yargılama sürecinin amacı; maddi gerçek ile hukuka uygun hüküm kurmaktır. Bu sebepledir ki, yargılama sürecinde maddi ve hukuki yönleri bulunan sorulara cevap bulunulması gerekmektedir.
Maddi sorun, yargılamaya konu olan olaya ilişkindir. Yani olayın gerçekten meydana gelip gelmediği, meydana geldiyse ne şekilde olduğu, söz konusu olayın kim tarafından ne zaman ve nerede meydana geldiği gibi henüz hukuki kurallardan ayrık bağımsız olarak olaya ait fiile ilişkin detaylı tespitler maddi sorunu oluşturur. Maddi hatalar ise; bu soruların tespiti sırasında meydana gelen hatalardır.
Hukuki hata ise maddi sorular tam olarak cevaplanıp tespitler yapıldıktan sonra, söz konusu tespitin ceza kanunlarınca düzenlenen hangi suç tipine girdiği, suça uygulanacak olan yine kanunlarca düzenlenmiş olan hangi cezanın yaptırımın uygulanacağı hususları ile yargılama kurallarının söz konusu maddi olaya uygulanması bakımından eksiklik olması veya hiç uygulanmaması şeklinde yapılan hatalardır.
Ceza muhakemesi sürecinde meydana gelen her hata adli hata olarak nitelendirilemeyecektir. Şöyle ki, adli hata sadece hükmün, yargılanan konunun gereklerine veya hukuka aykırı bir biçimde sanık lehine ya da aleyhine sonuç doğurmasına neden olan hatayı ifade etmektedir.57
Bu tanımdan ve açıklamalardan yola çıkarak ceza yargılamasında meydana gelen hatayı adli hata olarak nitelendirilip kabul edilebilmesi için üç şartın bulunması gerekmektedir. Şartlardan birincisi, hükümde yargılanan maddi olayın gereklerine, niteliğine ya da hukuka aykırılık teşkil edecek şekilde bir değerlendirmenin bulunması
56 EREM, a.g.e.s.718-719
21
gerekmektedir. İkinci şart, hatanın hükmü esaslı şekilde etkilemesi gerekmektedir. Yani hata yapılmamış olsa idi sanık hakkında verilen hükümden tamamen farklı olarak lehine ya da aleyhine hüküm tesis edilecek olması halinde hata, hükme etki eden esaslı hatadır. Gerekli olan üçüncü ve son şart ise hükmün kesinleşmiş olmasıdır. Zira yargılama devam ederken meydana gelen hata hakimin yanılması olup yargılama sırasında hakim tarafından düzeltilebilecekken, hükmün kesinleşmesi sonucunda var olan hata ise artık adli hata olacaktır.
2. Adli Hata Sebebiyle Kesin Hükmün Ortadan Kaldırılması
Doğruluk karinesinden yararlanan, maddi ve hukuki sorunlara ilişkin tespitler yapan kesin hükmün bir zaman sonra yapmış olduğu tespitlerde hata olduğu ortaya çıkabilir. Eski dönemlerde olduğu gibi günümüzde de dünyada kesin hükme duyulan ihtiyacı ve hükümde olabilecek adli hataların ortadan kaldırılması gerekliliğini ve ihtiyacını tamamıyla reddeden bir görüş hiç mevcut olmamıştır.58 Geçmişteki ve günümüzdeki tüm hukuk sistemlerinde adli hata olduğu tespit edilen kesin hükümlerin olumsuz yanlarını yok edebilme imkanı, kabul edilen siyasi rejimler ile paralel olarak dar veya geniş bir biçimde sağlanmıştır.
Adli hata içeren kesin hükmün kaldırılması veya hatanın giderilmesi, hata içeren kesin hükmün ortadan kaldırılıp yeni bir hükümle maddi ve hukuki gerçeğin tespit edilmesi ile mümkündür.
Öğretide yargılamanın yenilenmesi olağanüstü kanun yolunda adli hatanın, hükmün maddi yönündeki hata mı yoksa hukuki yönündeki hata mı olduğu hususunda belirsizlikler olduğu gerekçesiyle farklı görüşler mevcuttur. Savunulan bir görüş adli hatanın, hükmün maddi yanına mı yoksa hukuki yanına mı ait olduğunun kanundan anlaşılmadığını, daha doğrusu CMUK’ nın hatanın maddi ya da hukuki olup olmadığı üzerinde durmadan sadece sebepleri saymak suretiyle yargılamanın yenilenmesini düzenlediğini belirterek adli hatanın sadece maddi hata olarak belirlenmesini
22
tereddütle karşılamaktadır.59 Her ne kadar öğretide bu şekilde tereddütler olsa da kanaatimizce yargılamanın yenilenmesi olağanüstü kanun yolunun lehe ve aleyhe nedenleri incelendiğinde nedenlerin maddi hataya ve hukuki hataya ilişkin olduğu görülmektedir. Hukuki bir tanımı, yasal bir dayanağı olmayan adli hatanın, yargılamanın yenilenmesi olağanüstü kanun yolunda hükmün maddi yanına biraz daha ağırlık verdiği düzenlemelerden açıkça anlaşılırken hükmün hukuki yanını da tamamen yok saymamıştır. Zira CMK’nın 331.maddesinin d ve f bentlerine bakıldığında kesin hükümdeki hukuki hatalara ilişkin düzenlemeler olduğu görülmektedir. Özetle yargılamanın yenilenmesi sebeplerine bakıldığında görüldüğü üzere bu olağanüstü kanun yolu kesin hükmün hem hukuki yönüne ilişkin hatalarını hem de maddi yönüne ilişkin mevcut hataları düzeltme amacını taşıdığı kabul edilmelidir.
E. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları Nedeniyle Yargılamanın