a. Mevcut Dutum ve Politikaların Değerlendirilmesi

1. KEİ, Katılan Devletlerin bilim ve teknoloji yönünden heterojen bir yapıya sahip olmamalarına karşın, bu alanda işbirliği için etkin bir rol oynayabilecektir.

Bu alanda alınacak sonuçların, KEİ'nin diğer alanlarına da olumlu etkide bulunacağı açıktır.

2. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) tarafından yürütülen ve Karadeniz Ekonomik İşbirliği çerçevesinde değerlendirilebilecek bilimsel ve teknik işbirliği faaliyetlerine aşağıda yer verilmiştir:

Eski Sovyetler Birliği Cumhuriyetleri ve Doğu Avrupa Ülkelerinden Bilim Adamı Getirilmesi Programı (TÜBİTAK-DOPROG) ve TÜBİTAK-DOPROG Araştırma Destek Programı

a. TÜBİTAK-DOPROG Programı

3. 1992 yılında uygulanmaya başlayan bu programın amacı üniversitelerimizde ve araştırma kuruluşlarında istihdam edilmek üzere, Orta ve Doğu Avrupa ile Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetlerinden bilim adamı getirmektir. Davet edilen bilim adamlarının en çok beş aya kadar olan görev süreleri içindeki ücretleri ve yol giderleri TÜBİTAK tarafından karşılanmaktadır. 1992-1993 döneminde 60 bilim adamı davet edilmiş ve bu bilim adamlarının büyük kısmı ülkemize gelerek ülke bilim adamları ile birlikte özellikle temel bilimler alanında çok verimli çalışmalarda bulunmuşlardır.

4. İlk dönemde ülkemize davet edilen bilim adamlarının 2/3'si Azerbaycan ve Rusya Federasyonumdan, tamamına yakın kısmı ise KEİ'ne üye ülkelerden gelmiştir. Gelenlerin bilim alanlarına göre dağılımında, temel bilimler en büyük ağırlığa sahiptir. Bunu, mühendislik bilimleri takip etmektedir. Programın, 3 Şubat 1993 tarihinde toplanan Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu tarafından onaylanan ikinci döneminde yaklaşık 70 bilim adamı ülkemiz üniversitelerinde çalışmak üzere davet edilmiştir. Rusya Federasyonu ve Azerbaycan'dan gelen bilim adamları yine bu dönemde en büyük çoğunluğa sahip olmuştur. Bu dönemde de temel bilimler ilk sırayı almış, mühendislik ve sağlık bilimleri bunu izlemiştir.

b. TÜBİTAK-DOPROG Araştırma Destek Programı

5. Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulunun da onayı ile, bilim alanındaki evrensel gücü çok iyi bilinen bölge ülkelerinin bilim kesimi ile ilişkilerin, ortak projeleri destekleyecek şekilde genişletilmesi amacıyla TÜBİTAK-DOPROG Araştırma Destek Programı başlatılmıştır. Bu program ile Türkiye'deki ve Doğu Avrupa Ülkeleri ile eski Sovyet Cumhuriyetleri'ndeki araştırma ekipleri arasında işbirliğinin, ortak projeler aracılığı ile kolaylaştırılması hedeflenmektedir. Bu program çerçevesinde verilen TÜBİTAK desteği, esas olarak ekiplerdeki araştırıcıların yolluk ve gündelik giderlerini karşılamaya

yöneliktir. Bu program çerçevesinde de Karadeniz Ekonomik İşbirliğine katılan ülkelerde yaşayan insanların çıkarlarının ortaklığı nedeniyle, Karadeniz'e ilişkin projeler önemli yer tutabilecektir.

KEİ Ülkeleri ile İkili Düzeyde Bilimsel ve Teknolojik İşbirliğinde Mevcut Durum -Rusya Federasyonu

6. Türkiye-Rusya bilimsel ve teknik işbirliği, geçmişte Sovyetler Birliği ile yürütülmüş bulunan bilimsel ve teknik işbirliğine dayanmaktadır. 15 Mart 1977 tarihinde imzalanan Bilimsel ve Teknik İşbirliği Anlaşması ve 26 Aralık 1984 tarihinde imzalanan Ekonomik, Ticari, Bilimsel ve Teknolojik İşbirliğinin Geliştirilmesine Dair Uzun Vadeli Program çerçevesinde iki yıllık Uygulama Programları ile iki ülke arasında uzman ve bilim adamı değişimi yapılmıştır.

Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Rusya Federasyonu Hükümeti Arasında Bilimsel ve Teknik İşbirliği Anlaşması 5 Eylül 1992 tarihinde Moskova'da imzalanmıştır. Anlaşma; temel bilimler (matematik, fizik, astronomi vs.); enerji; jeoloji ve jeofizik; genetik mühendisliği ve biyoteknoloji; sağlık bilimleri; ileri teknoloji malzemeleri; çevre korunması;

inşaat; ulaştırma; tarım ve hayvancılık; ormancılık; standartlaşma; savunma sanayiinin sivil amaçlı kullanıma dönüştürülmesi; sınai mülkiyet; Karadeniz araştırmaları konularında işbirliğini öngörmektedir. Bu anlaşmanın uygulanmasını gözden geçirmek, ve iki ülkenin bilimsel ve teknolojik ihtiyaçlarını, önceliklerini ve stratejilerini değerlendirmek ve görüş alışverişinde bulunmak üzere bilimsel ve teknolojik alanda iki alt komite kurulmuştur.

7. TÜBİTAK ile Rusya Federasyonu Teknolojik Bilimler Akademisi arasında bir Bilimsel ve Teknik İşbirliği Anlaşması 1 Eylül 1992'de Moskova'da imzalanmıştır. Rusya Federasyonu'na bağlı olan ve önemli bir bilimsel insan gücü ve araştırma alt yapısı bulunan Tataristan ile ilişkiler hızla gelişmektedir.

TÜBİTAK ile Tataristan Bilimler Akademisi arasındaki Bilimsel ve Teknik İşbirliği Anlaşması 10 Haziran 1993 tarihinde Ankara'da imzalanmıştır.

Anlaşma; astronomi, radyo-astronomi, uydu haberleşmesi, opto-elektronik, elektrofizik, lazer teknolojisi, yüksek enerji fiziği, fiziki kimya gibi alanlarda proje bazında işbirliğini öngörmektedir. TÜBİTAK, Rusya Bilimler Akademisi Uzay Bilimleri Enstitüsü ile imzalanan protokol uyarınca Rusya'nın önderliğinde yürütülmekte olan uluslararası X-Gamma Spektrum astrofizik gözlem uydusu programına katılmaktadır. TÜBİTAK'ın bilimsel gözlemlerinin yanısıra, elektronik ve havacılık gibi konularda uydunun tüm test ve değerlendirmelerine uluslararası işbirliğinin diğer ortakları gibi gözlemci mühendisler gönderme hakkı bulunmaktadır. Bu programdan, Rus uzay teknolojisini izleme, teknik bilgi ve tecrübe kazanma ve ilende Türkiye'nin katılacağı bu tür girişimlere teknik birikim sağlama bakımlarından da yararlar beklenmektedir.

-Azerbaycan

8. TÜBİTAK ile Azerbaycan İlimler Akademisi arasındaki Bilimsel ve Teknik İşbirliği Anlaşması 8 Aralık 1992 tarihinde Bakü'de imzalanmıştır.

Anlaşma; temel bilimler; çevre korunması; enformasyon teknolojileri; enerji

biyoteknoloji; sağlık bilimleri; ileri teknoloji malzemeleri; inşaat; kompozitler;

ulaşım; tarım ve hayvancılık; ormancılık; standardizasyon; sınai mülkiyet;

Karadeniz ve Hazar Denizi konularını kapsamaktadır. Bu anlaşmanın 8.

Maddesi gereği "Bilimsel ve Teknik İşbirliği Ortak Komisyonu" kurulmuştur.

Anlaşma çerçevesinde Azerbaycan İlimler Akademisi Jeoloji Enstitüsü ile TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi (MAM) Yer Bilimleri Araştırma Bölümü arasında Güney Hazar Havzasındaki Petrol ve Doğalgaz Oluşumu ve Birikimi konusunda bir işbirliği protokolü imzalanmıştır. Yine aynı anlaşma çerçevesinde Azerbaycan İlimler Akademisi Fizik Enstitüsü ile Marmara Araştırma Merkezi geleneksel olmayan enerji sakinimi konusunda işbirliği protokolü imzalanmıştır.

9. Azerbaycan İlimler Akademisi bünyesinde yerel bilgisayar ağı kurmak amacıyla Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı (TİKA)'nın parasal kaynak sağladığı, TÜBiTAK'ın koordine ettiği bir proje yürütülmektedir. Proje ile Azerbaycan bilim camiası uluslararası INTERNET ağına bağlanacak ve bilimsel bilgi akışı kolaylaşacak, böylece Azeri bilim adamları modern iletişim imkanlarından faydalanacaklardır. Ayrıca, her yıl düzenlenmesi kararlaştırılan Türk-Azeri Matematik Sempozyumunun birincisi 13-18 Eylül 1991 tarihlerinde İstanbul'da, ikincisi 8-14 Eylül 1992 tarihlerinde Bakü'de, üçüncüsü 31 Ağustos-4 Eylül 1993 tarihlerinde Trabzon'da yapılmıştır. Türk-Azeri 1. Polimer Sempozyumu 8-11 Temmuz 1991 tarihlerinde Bakü'de, Türk-Azeri 2. Polimer Sempozyumu 14-16 Eylül 1992 tarihlerinde Ankara'da yapılmıştır. Sempozyumların Türk tarafına ilişkin desteği TÜBİTAK tarafından sağlanmıştır.

-Ukrayna

10. TÜBİTAK ile Ukrayna Bilimler Akademisi arasında bilimsel ve teknik işbirliği anlaşması imzalanmak üzere çalışmalar devam etmektedir.

TÜBİTAK'ın hazırladığı taslak anlaşma metninde, oşinografik, ekolojik ve jeolojik açıdan Karadeniz sorunları, uzaktan algılama ve ilgili teknolojileri, radyo astronomisi ve astrofizik, ileri teknoloji malzemeleri ve temel bilimler alanlarında işbirliği önerilmektedir. Gebze'deki TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi (MAM) Uzay Bilimleri Bölümünde Birleşmiş Milletlerin desteğinde yürütülmekte olan bir projede Ukraynalı bilim adamları danışman olarak görev almışlardır. Söz konusu proje kapsamında Türk bilim adamları da Ukrayna'ya giderek çalışmışlardır. Uzay araştırmaları ve uzay elektroniği konusunda Türk ve Ukraynalı bilim adamlarının işbirliği önemli görülmektedir.

-Arnavutluk

11. Türkiye-Arnavutluk Bilimsel ve Teknik İşbirliği Anlaşması 12 Haziran 1986'da imzalanmıştır. Anlaşmanın 1993-94 Yılları Uygulama Programı 3 Haziran 1992 tarihinde Ankara'da imzalanmıştır. Programda jeoloji ve madencilik, şehir planlaması, tarım, ormancılık, enerji, çevre, iletişim, hidroloji, jeohidroloji ve yeraltı suları konularında uzman değişimi, kısa süreli eğitim programlarının düzenlenmesi öngörülmektedir. Ekonomik güçlükleri nedeniyle karşılıkçılık esası gözetilmeden daha çok Arnavutluktan uzmanlar ülkemize gelerek 15 günlük veya 1 aylık dönemler halinde ilgili Türk kuruluşlarında tecrübe kazanmak üzere çalışmaktadırlar.

-Romanya

12. Türkiye-Romanya Bilimsel ve Teknik İşbirliği Mutabakatı 24 Haziran 1976 tarihinde Ankara'da imzalanmıştır. Geçmişte, daha çok ortak araştırma projeleri bazında yürütülen işbirliğinde altı defa Karma Alt Komisyon toplantısı yapılmıştır. Ancak Romanya'daki yönetim değişikliği nedeniyle kesintiye uğrayan Türk-Romen bilimsel ve teknik işbirliği ilişkilerinin yeniden canlandırılması çalışmaları sürmektedir. Bu konuda Romanya Eğitim ve Bilim Bakanından bir davet alınmıştır.

-Bulgaristan

13. Türkiye ile Bulgaristan arasındaki hükümetler düzeyindeki işbirliği anlaşması 13 Eylül 1975 tarihinde Sofya'da, TÜBİTAK ile SCSTP (State Committee for Science and Technical Progress) arasındaki Temel Protokol ise 31 Mart 1982'de Sofya'da imzalanmıştır.

-Yunanistan

14. Yunanistan ile ikili düzeyde anlaşma çerçevesinde yürütülen herhangi bir işbirliği ilişkisi bulunmamaktadır. Bununla beraber, NATO içinde içinde yer alan her iki ülkenin bilim adamları bu ittifak çerçevesinde düzenledikleri bilimsel toplantılara meslektaşlarını davet etmektedir. Yine NATO Bilim Komitesi tarafından yürütülen İstikrar için Bilim Programı (Science for Stability-SfS) Türkiye ve Portekiz'in yanı sıra Yunanistan'ı da kapsamaktadır.

-Gürcistan

15. Gürcistan Bilimler Akademisi'nden bir heyet 23-30 Ekim 1991 tarihlerinde TÜBİTAK'ın davetlisi olarak ülkemize gelmiştir. Bu ziyarete karşılık olmak üzere, TÜBİTAK'tan bir heyetin bu ülkeyi ziyareti Gürcistan'daki iç karışıklıklar nedeniyle ertelenmiştir. TÜBİTAK, Gürcistan Bilim ve Teknoloji Komitesi'nden bir heyeti ülkemize davet etmiş bulunmaktadır.

-Ermenistan

16. Bu ülke ile ikili düzeyde herhangi bir işbirliği bulunmamaktadır.

Karadeniz İşbirliğinde NATO'nun Yeri

17. Son yıllarda meydana gelen siyasi ve ekonomik değişiklikler, Batı Dünyasının askeri kuruluşu olan NATO'ya, dolayısıyla NATO Bilim Komitesinin yürüttüğü bilim programlarına da yansımıştır. Orta Asya Cumhuriyetleri de dahil olmak üzere Orta ve Doğu Avrupa ülkelerine öncelik verme eğiliminin bir parçası olarak NATO Bilim Komitesi, Dışa Açılım (Outreach) Programını başlatmıştır. NATO'nun Cooperation Partner-(CP)^* olarak adlandırdığı ülkelerin içinde KEİ'ne üye ülkeler de bulunmaktadır.

* "Cooperation Partner Countries" (işbirliği Ortağı Ülkeler) ; Arnavutluk, Azerbaycan, Beyaz Rusya, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Ermenistan, Estonya, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Lelonya, Litvanya, Macaristan, Moldavya, Özbekistan, Polonya, Romanya, Rusya, Slovak Cumhuriyeti, Tacikistan, Türkmenistan, Ukrayna"

Study Institutes-ASI), İleri Araştırma Toplantıları (Advanced Research Workshops-ARW), Ortak Araştırma Projesi Destekleri (Collaborative Research Grants-CRG), Bağlantı Desteği (Linkage Grants-LP) ve Uzman Ziyaretleri (Expert Visits) mekanizması yoluyla anılan ülkelere destek sağlamaktadır. Bu çerçevede, NATO'nun öncelikli alanları, silahsızlanma teknolojileri, çevre, yüksek teknolojiler ve beşeri kaynaklardır. NATO'nun belirlemiş olduğu öncelikli alanlar ve işbirliğinde uyguladığı mekanizma KEİ için örnek alınabilecek nitelikte görülmektedir.

NATO İstikrar İçin Bilim Programı Çerçevesinde Karadeniz İşbirliği

13. NATO İttifakının bir dayanışma unsuru olarak Türkiye, Yunanistan ve Portekiz'in bilimsel alt yapılarını güçlendirmek üzere geliştirilen İstikrar için Bilim Programı (SfS) yaşanan siyasi ve ekonomik gelişmelerin ışığında yeniden değerlendirilerek, NATO Bilim Komitesi tarafından DOPROG ülkeleri bilim adamlarına da açık hale getirilmiştir.

14. "TU-Fisheries" projesi çerçevesinde Karadeniz ülkeleri ile başarılı bir işbirliği içine girilmiş olması ve Karadeniz'in ekosisteminin ciddi bir tehdit altında olması nedeniyle ilk SfS-Dışı Açılım Ortak Projesi ülkemizde oluşturulmuştur. "TU-Blacksea" başlıklı bu projede Türkiye, Romanya, Rusya, Ukrayna ve Gürcistan işbirliği yapmaktadır.

15. NATO Bilim Komitesi'nin, NATO dışına açılım programına ağırlık verdiğinin gözlenmesi üzerine, Türkiye'nin bölgedeki konumunu güçlendirebileceği ve global ağırlığını artırabileceği düşüncesiyle, SfS programının üçüncü fazı için Türkiye'ye tahsis edilmiş olan 50 milyon BF tutarındaki ek ödeneğin Karadeniz konusunda, kıyı ülkeleri ile oluşturulacak ortak projelere ayrılması yönündeki önerimiz Komite tarafından ilgi ile karşılanmış ve kabul görmüştür.

16. Karadeniz'in son yıllarda hızla bozulan deniz ortamını etkileyen ana girdilerin tanımlanması ve bu denize kıyısı olan ülkeler arasında ölçüm/analiz yöntemlerinin ortak bir şekilde düzenlenmesi doğrultusunda bir kolektif çalışma platformu geliştirilmiştir. "TU-Fisheries" projesi ile başlayarak geliştirilen işbirliği çalışmalarının yanı sıra, ayrı olarak başlatılmış olan "Cooperative Marine Science Program for the Black Sea-ComSBIack" ortak araştırma programının NATO çerçevesine entegre edilmesiyle kapsamına fiziksel, kimyasal ve jeolojik deniz çalışmalarının yanı sıra yasal ve sosyal boyutları da içeren bazı alt programlar dahil edilmiştir.

17. Tüm bu ve benzer araştırmaların sonuçları, Karadeniz'e kıyısı olan ülkelerin ve nehir girdilerine (örneğin Tuna Nehri) katkısı olan kıta Avrupa ülkelerinin Karadeniz'e ilişkin yönetsel düzenlemelerine öncülük edebilecek, modern bilgisayar iletişim teknikleri kullanılarak kıyısal ülkeler arasında bilgi aktarımının hızlı bir şekilde gerçekleştirilmesi sağlanacaktır. Bunların yanısıra, NATO Modern Toplumun Sorunları Komitesi (CCMS) çerçevesinde, Norveç'in liderliğini yaptığı ve yeni başlamış bulunan "Cross-Border Environmental Problems Emanating from Defence-Related Installation and

Activities" isimli projede Karadeniz ve Tuna havzası etüd kapsamına girmektedir. Ukrayna, Romanya, Bulgaristan ve Rusya'nın yakın ilgi duyduğu projeye, Türkiye'nin de aktif katılımı konusunda çalışmalar sürdürülmektedir.

1.3.2.b. VII Plan Döneminde Beklenen Gelişmeler, Hedef ve Politika