Kaynak: Nair (1999:17)
Faaliyet Tabanlı Maliyetleme, bazı muhasebe çevrelerince Genel Üretim Giderlerinin ussal olarak da ıtılmasında kullanılan yeni bir yöntem, bazılarına göre ise geleneksel muhasebe sistemi yakla ımlarının yeni bir olu umu olmayıp, i letmenin geli mesine yardımcı olacak verileri sa layan tamamen farklı bir maliyetleme yöntemi olarak kabul edilmektedir. Günümüzde Faaliyet Tabanlı Maliyetleme, yalnızca do ru maliyet bilgisi sunan bir da ıtım yöntemi olarak görülmemekte aynı zamanda etkin bir yönetim aracı olarak da kabul edilmektedir (Eker, 2002: 240).
• Genel Üretim Giderleri azdır.
• Ürün maliyetlerinde direkt i çilik giderleri a ırlıklıdır. • Yüklenmi i gücü da ıtımı iyi sonuç verir. %20 %80 Direkt çilik Giderleri Genel Üretim Giderleri 1900'lerde (a) (b) 1990'larda %20 %80 Genel Üretim Giderleri Direkt çilik Giderleri
• Direkt çilik Giderleri azdır.
• Ürün maliyetlerinin en büyük kısmını Genel Üretim Giderleri olu turmaktadır.
• Yüklenmi i gücü maliyeti, gerçek ürün maliyetini büyük ölçüde yanlı temsil eder.
Günümüzde Faaliyet Tabanlı Maliyetleme Sistemini kullanan i letmelerin sayısında hızlı bir artı ya anmaktadır. letmelerin Faaliyet Tabanlı Maliyetleme Sistemini seçmelerinin çok çe itli nedenleri bulunmaktadır. Bu nedenlerin bazıları unlardır (Ergun ve Karamara , 2002: 97):
• Çe itli bölümler içerisindeki faaliyetler, di er bölümler içerisindeki faaliyetler ile kar ıla tırılabilir veya birle tirilebilir özelliktedir. Ayrıntılı maliyetler, ancak faaliyetlere göre hesaplandı ında gerçekçi ve do ruya en yakın toplam maliyet elde edilebilmektedir.
• Faaliyet Tabanlı Maliyetleme Sistemi, geleneksel maliyet sistemlerine göre daha do ru ve geçerli bilgiler sa lamaktadır. Faaliyetleri daha etkin yönetmek ve daha rasyonel kararlar almak açısından etkin bir sistemdir.
• Faaliyet Tabanlı Maliyetleme Sistemi ile ürünler yerine faaliyetlere odaklanılması, faaliyetlerin etkin analizi ve yönetimine olanak vermekte bunun sonucunda maliyetlerin dü ürülmesi sa lanmakta ve i letmelerin piyasadaki rekabet gücü artmaktadır.
Faaliyet Tabanlı Maliyetleme Sistemine duyulan ihtiyaç sadece maliyet anlayı ındaki yapısal de i im ile sınırlı kalmamakta, pazara sunulan mal ve hizmetlerdeki çe itlenmenin artmasına paralel olarak i letmedeki faaliyetlerin sayısı da artmakta ve faaliyetleri esas alan bir maliyet yapısının olu masına neden olmaktadır (Bengü, 2005: 187).
1.1.3. Faaliyet Tabanlı Maliyetlemenin Amaçları
Faaliyet Tabanlı Maliyetleme Sistemi, toplam maliyetler içinde payı her geçen gün artan Genel Üretim Giderlerinin yapısını anlamak ve kontrol etmek için geli tirilmi tir. Bu sistemin temel amacı, geleneksel maliyet hesaplama sistemlerinde maliyetlerin mamullere yüklenmesi sürecinde kullanılan hacim tabanlı maliyet anahtarlarının sebep oldu u yanlı ları ortadan kaldırmaktır (Büyük alvarcı, 2006: 163).
Karacan (2003: 49)’a göre Faaliyet Tabanlı Maliyetleme Sisteminin mamul maliyetlemesine yönelik olarak temel hedefi; Genel Üretim Giderlerinin ortaya
çıkmasına neden olan faaliyetin maliyeti ile o faaliyetin olu masını gerekli kılan mamulü ili kilendirmek ya da bir köprü kurmaktır.
Faaliyet Tabanlı Maliyetlemenin di er amaçları a a ıdaki gibi sıralanabilir (Atmaca ve Terzi, 2007: 369; Eker, 2002: 240; Bengü, 2005: 188; Gökçen, 2004: 64; Ülker ve
skender, 2005: 195);
• Do ru maliyet bilgisi sa lamak için üretim ve destek maliyetleri ile ürün maliyetlerinin tasarımının yapılması,
• Ürün maliyetleri yanında her bir faaliyet maliyetinin de ortaya çıkarılması ve sınıflandırılması,
• Faaliyet maliyetlerinin analizi ve faaliyet maliyetlerinin belirlenmesi ile sürekli iyile tirme stratejisine hizmet edilmesi,
• Dü ük katma de ere sahip, di er bir ifadeyle de mal ve hizmet üretiminde de er yaratmayan faaliyetlere ait maliyetleri ortadan kaldırmak ya da en dü ük düzeye indirmek,
• Karlılı ı artırmak üzere gerçekle tirilen katma de eri yüksek faaliyetlerin kolayla tırılmasında etkin ve verimli bir bilgi tabanı sa lamak,
• Problemlerin temel nedenlerinin saptanmasını ve düzeltilmesini sa lamak,
• Zayıf varsayımlar ve yetersiz maliyet da ıtımından kaynaklanan yanlı lıkları ortadan kaldırmak,
• Anlamlı kar merkezleri ve mamul karlılı ı rakamları sa lamak,
• Daha basit ve daha kolay anla ılabilir hesaplar yapılmasını sa lamak,
• Daha iyi bir yönetsel muhasebe anlayı ı ve kontrolü sa lamak için do ru i letme ortamı sa lamak,
• Tam Zamanında Üretim (JIT) ve Malzeme Gereksinim Planlaması (MRP) gibi tekniklerde ortaya çıkan geli meleri izleyebilmek için do ru i letme ortamını sa lamak,
• Maliyet dü ürme ve maliyet yönetimi,
• Mamul ve hizmet çıktıları ile ilgili kararlar,
• Mamul ve hizmet maliyetleme,
• Bütçeleme,
• Mü teri karlılık analizi,
• Stok de erleme,
• Yeni mamul ve hizmet tasarımı
1.1.4. Faaliyet Tabanlı Maliyetlemenin Dayandı ı Varsayımlar
Faaliyet Tabanlı Maliyetleme Sistemi faaliyetler üzerine odaklanır ve faaliyetlerin maliyetini maliyet nesnesi için esas alır. Maliyetler her bir faaliyet için farklı bir maliyet nesnesiymi gibi biriktirilir ve ürünlerin faaliyetleri tüketmesi nispetinde faaliyet maliyetlerini ürünlerle ili kilendirir. Faaliyetler kaynaklar ile çıktıları birbirine ba lar. Bu ba lamda Faaliyet Tabanlı Maliyetleme iki temel ilkeye dayanır (Ülker, 2005: 222):
a. Faaliyetler kaynakları tüketir,
b. Ürünler de faaliyetleri tüketir.
Faaliyet Tabanlı Maliyetleme, maliyet unsurlarını ve faaliyetlerle ili kili sürecin maliyetini ve ba arısını, faaliyet ölçütleri ile faaliyetler arasındaki neden-sonuç ili kisine dayandırarak ölçen bir yöntemdir. Maliyetler, kaynakların kullanımına göre faaliyetlere yüklendikten sonra, faaliyetlerin kullanımı esasına göre mamullere veya sipari lere yüklenir. Faaliyet Tabanlı Maliyetlemenin bu tanımından hareket edildi inde, yöntemin a a ıda açıklandı ı gibi 6 varsayıma dayandı ı söylenebilir (Çam, 2006: 99; Kaygusuz, 2005: 108);
a. Faaliyetler kaynakları tüketir ve sa lanan kaynaklar maliyeti olu turur. Kaynak maliyetleri, kaynakları kullanan faaliyetlere maliyet etkenleri aracılı ı ile yüklenmektedir. Kaynakları kullanmayan faaliyetlere kaynak maliyetinden pay verilmemektedir.
b. Mamuller veya sipari ler faaliyetleri tüketir. Hesaplanan faaliyet maliyetleri, maliyet unsuru olarak tanımlanan mal veya hizmetlere maliyet etkenleri aracılı ı ile da ıtılmaktadır. Kullanılacak maliyet etkenlerinin faaliyet ile mal ve hizmetler arasındaki neden-sonuç ili kisini yansıtması gerekmektedir.
c. Faaliyet Tabanlı Maliyetleme, harcamadan çok tüketimi model alır. Bu belki de en önemli varsayımdır. Maliyetleri azaltmak için harcamada bir de i ikli in olması gereklidir. Oysa Faaliyet Tabanlı Maliyetleme harcamayı de il tüketimi ölçen bir yöntemdir.
d. Bu varsayım, ilk iki varsayımla yakından ili kilidir. Burada, önemli faaliyetler belirlenir. Daha sonra, çok sayıda maliyet etkeni kullanılarak faaliyetlerin tüketmi oldu u kaynakların maliyetlerinin önce maliyet gruplarında, oradan da mamullerde izlenmesi sa lanır.
e. Bu varsayım, her maliyet grubu için sadece tek bir faaliyet bulundu unu ve bu maliyet gruplarının da homojen oldu unu belirtir. Faaliyet Tabanlı Maliyetleme modeli, geleneksel maliyet modelinden çok daha fazla maliyet gruplarına sahip olmaktadır.
f. Her bir maliyet grubundaki Genel Üretim Giderleri de i kendir. Ayrıca bu varsayım, önceki faaliyet maliyet grubunun homojenlik varsayımı ile birle tirildi inde, klasik anlamda sadece “sabit” olarak dikkate alınan giderlerin, sadece i letme düzeyi faaliyet olarak nitelenebilece ini kabul eder.
1.1.5. Faaliyet Tabanlı Maliyetlemenin leyi i
Genel Üretim Giderlerinin ürünler üzerindeki etkisinin önemli dereceye ula ması, ürün hattı içindeki ürünlerin karma ıklı ından da etkilenmektedir. Bunun nedeni ise ürünlerdeki karma ıklı ın artması sonucunda farklı üretim süreçlerinin kurulması için gerekli hazırlıklar ve hazırlık zamanı, ürün gruplarının büyülü üne ba lı olarak üretim
süreçlerinin de i tirilmesi ve mü terilerin özel sipari leri olarak ifade edilebilir. Ürün hattını olu turan ürünlerin üretim ve pazarlama çabalarında ortak unsurlara sahip olma dereceleri de bu etkinin önemini belirleyecektir. Farklı ürünler arasında ortak unsurların kullanılma derecesi arttıkça üretim süreci açısından karma ıklık dü ük düzeye inecektir ve geleneksel maliyetleme sistemlerinin neden oldu u dezavantajlar dü ecektir. Ortak unsurların dü ük seviyelerde olması ise ürünlerin üretilmesi için daha yüksek derecede farklı üretim süreçleri gerektirecek ve bu da Genel Üretim Giderlerinin daha yüksek olmasına neden olacaktır (Özer, 2004: 129).
Faaliyet Tabanlı Maliyetleme, yeni üretim ortamlarının hem Genel Üretim Giderleri oranında hem de yapısında meydana gelen de i ikliklerden dolayı geleneksel muhasebe sisteminin yetersizliklerini ortadan kaldırmak için önerilen bir yöntemdir (Eker, 2002: 243). Geleneksel, birim esaslı maliyet muhasebesi sistemleri, belirli ürünlerin birimleri üzerinde yo unla tı ından ve sadece ürünlerin kaynakları tüketti ini varsaydı ından, maliyetler üretim birimlerine da ıtılmaktadır. Buna kar ılık Faaliyet Tabanlı Maliyetleme, üretim sürecinde ürünleri üretmek için yapılan “faaliyetler” üzerinde yo unla maktadır. Faaliyetlerin maliyeti, her bir ürünün bu faaliyetleri tüketimine dayanarak ürünlere da ıtılmaktadır (Erdo an, 1995: 51).
Faaliyet Tabanlı Maliyetleme, ürünlerle maliyetler arasındaki ili ki zincirine faaliyetleri ekleyerek, maliyetleme sürecinde sebep-sonuç ili kisini açı a çıkarır. Sistem, bir faaliyet analiziyle i letme faaliyetlerini tanımlayarak tüketilen kaynakları belirler, faaliyetlerin etkinli ini ve verimlili ini artıracak bilgileri sa layarak i letme ba arısını etkiler ve sürekli geli meyi destekler. Yönetim ise faaliyetleri kontrol ederek giderleri de kontrol eder (Ülker ve skender, 2005: 196).
Cooper, Faaliyet Tabanlı Maliyetleme Sisteminde iki a amalı bir sürecin kullanıldı ını belirmektedir. Buna göre iki a amalı süreç, üretim için gerekli kaynakları dikkate alarak ba lar. lk a amada, bu kaynakların maliyetleri, üretim sürecinin bir bölümü ile ilgili olan kısımlara payla tırılır. Bu bölümler makineler, makine grupları veya tüm departmanlar olabilir. Daha sonra, maliyet havuzları olu turmak üzere her kayna ın her bir bölümle ilgili maliyetleri bir araya getirilir. Bu maliyetler ikinci a amada, her mamulün tüketti i kaynak miktarı ölçü alınarak maliyet havuzlarından mamullere yüklenir ( leyen, 2001: 81).