sayısı, aile iĢletmeleri çalıĢmalarına destek veren kuruluĢların sayısı veya aile iĢletmeleri konusunda çalıĢan kuruluĢların sayısına bakıldığında, bu alana olan ilginin
26 Chua vd., “Defining the Family Business by…”, s.25
giderek arttığı görülmektedir.27 Ancak aile iĢletmeleri alanı henüz yönetim yazınında ayrı bir alan olarak kendi teorilerine sahip değildir. Bazı araĢtırmacılar bunun bir gereklilik olmadığını, mevcut yönetim yazınının aile iĢletmelerinin sorunları çözmeye yeteceğini ifade etmekte iken aile iĢletmeleri konusunda uzmanlaĢmıĢ bilim insanları bu görüĢe karĢı çıkmaktadırlar.
Sosyal bilimlerde yapılan herhangi bir profesyonel incelemenin temel amacı, ilgi alanına dâhil olan sosyal dünyayı daha iyi anlamaktır.28 Aile iĢletmeleri ile ilgilenen araĢtırmacılar ve uygulayıcılar bu iĢletme türlerinin davranıĢlarının altında yatan nedenleri tespit etmek ve yeni bakıĢ açıları kazanmak amacıyla çalıĢmaktadırlar. Teori, bilgi birikiminin geliĢmesinde önemli bir araçtır çünkü gözlenen olaylar arasında iliĢki kurulmasını sağlar ve böylece sosyal dünyayı daha iyi anlamayı sağlayacak bir kavramsal çerçeve oluĢturur. Yapılan araĢtırma ile daha önceden var olan araĢtırmalar arasında bağlantı kurulmasını sağlayarak, bilgi birikiminin kümülatif bir Ģekilde artmasını ve ileriki zamanda daha etkin bir Ģekilde kullanılmasına olanak yaratır. Kurt Lewin‟in sıklıkla kullanılan “iyi bir teoriden daha pratik bir Ģey yoktur” ifadesi de teori oluĢturmanın pratik hayattaki önemini belirtmektedir. 29
Kuhn (1970) bir bilimsel alanın, çözümlenmesi gereken temel probleminin tanımlanması ve bu probleme yönelik potansiyel çözüm önerilerini sunduğu sürece kendi paradigmalarını yaratabileceğini ifade etmektedir. Bu problemler ve onun çözümleri o alanın bilimsel dergilerinde bulunmakta ve nihayetinde de alanın ders kitaplarında yer almaktadır. Ancak yönetim alanı maalesef iĢ hayatında aile ile iliĢkilendirilmiĢ problemleri yakın zamana değin önemsiz görmektedir. Dyer (2003) yönetim organizasyon alanındaki çalıĢmaların aile iĢletmelerine, hem teorik hem de pratik düzeyde gerekli önemi vermediğini belirtmektedir. Dyer strateji, örgüt teorisi, örgütsel davranıĢ, örgüt geliĢtirme ve insan kaynakları yönetimi (ĠKY) konusunda, alanında lider kitapları incelemiĢ ve sadece bir ĠKY kitabında aile iĢletmelerine yer verildiğini tespit etmiĢtir. GiriĢimcilik kitaplarının ise en az bir bölümlerini aile
27 Pramodita Sharma, “An Overwiev of the Field of Family Business Studies: Current Status and Directions for the Future”, Family Business Review, Vol. 17, No. 1, 2004, s.1
28 Charles Edward Lindblom, David Chen, Usable Knowledge: Social Sience and Scial Poblem Solving.
New Heaven/London: Yale University Press, 1979, s.8.
29 Sharma, “An Overwiev of the Field of …”, s.2
iĢletmelerine ayırdıklarını tespit etmiĢtir.30 Dolayısı ile aile iĢletmeleri teorisi ve uygulamalarının giriĢimcilik yazını ile iliĢkilendirildiği ve birlikte ilerlediği ifade edilebilir.
Schulze ve arkadaĢları (2001), Chrisman vd. (1996) tarafından gerçekleĢtirilen ve 1956 yılından itibaren yönetim alanındaki temel bilimsel dergilerde yayınlanan aile iĢletmeleri çalıĢmalarının sayısını inceleyen araĢtırmayı güncellemiĢ ve Ģu rakamlara ulaĢmıĢlardır: Harvard Business Review (17), Entrepreneurship, Theory and Practice (8), Organization (5), Journal of Small Business Management (7), Administrative Science Quarterly (3), Human Relations (3), Sloan Management Review (2), Academy of Management Journal (1), Academy of Management Review (1), Journal of Management (1), Journal of Management Studies (1), Organization Studies (1), and Journal of Business Venturing (2). Bu alandaki çalıĢmaların pek çoğu aile iĢletmeleri çalıĢmalarını yayınlamak amacıyla yayına baĢlamıĢ olan The Family Business Review‟de yer almaktadır.31 2010 yılında yayınlanmaya baĢlayan Journal of Family Business Strategy ise aile-iĢletme arasındaki iliĢkileri anlayabilmek, ailenin iĢletmenin stratejileri ve performansı üzerindeki etkilerini inceleyebilmek gibi amaçlarla kurulmuĢtur ve bu alandaki önemli bir eksikliği kapatmayı hedeflemektedir. Buna göre yönetim alanında önde gelen dergilerin, dünya ekonomisine en önemli katkıyı sağlayan aile iĢletmeleri çalıĢmalarına fazla yer vermediğini, aile iĢletmeleri çalıĢmalarının ancak kendi alanındaki dergilerde kolaylıkla yer bulabildiğini ifade edilebilir.
Wortman, (1994), aile iĢletmeleri çalıĢmalarına temel olacak bir araĢtırma modeli bulunmadığını ifade etmiĢtir ve aradan geçen uzun zamana rağmen böyle bir model henüz ortaya konulmamıĢtır. Günümüzün yönetim teorisi daha çok profesyonel olarak yönetilen halka açık Ģirketlere odaklanmıĢ durumdadır. Her ne kadar aile iĢletmeleri tüm dünyada daha baskın olan örgütsel yapı olsalar da, mevcut örgüt teorisinin doğrudan aile iĢletmelerine uygulanıp uygulanamayacağı konusunda akıllarda soru iĢaretleri bulunmaktadır.
30 W. Gibb Dyer, Jr., “The Family: The Missing Variable in Organizational Research”, Entrepreneurship Theory and Practice, Volume 27, June 2003, pp.402-403.
31 William S. Schulze, Michael H. Lubatkin, Richard N. Dino, Ann K. Buchholtz, “Agency Relationships in Family Firms: Theory and Evidence”, Organization Science, Vol. 12, No. 2, 2001, pp.112-113.
Aile iĢletmeleri konusunda bir teori ortaya konulamamasının temel nedeni; aile iĢletmeleri, onların ekonomik katkıları ve aile dinamikleri konusunda yapılmıĢ olan çalıĢmaların azlığıdır. Günümüzde halen bu konuda çalıĢmaların eksikliği ve aile iĢletmeleri yazının hangi yöne doğru gitmesi gerektiği tartıĢılmaktadır. ÇeĢitli çalıĢmalarda (Schulze vd., 2001; Morck ve Yeung, 2003) aile sistemi ile iĢ sistemi önemli düzeyde birbiri ile örtüĢmesine rağmen “aile” değiĢkeninin göz ardı edildiği ifade edilmektedir. Hoy (2003) “aile”nin pek çok araĢtırmada kayıp değiĢken olduğunu ve mevcut yönetim modellerinin iĢ hayatındaki fiili uygulamalar ve ekonomik faaliyetlere daha sağlam bir Ģekilde dayandırılması gerektiğini belirtmektedir. Aile iĢletmeleri çalıĢmaları hem bilimsel anlamda desteklenmeli, hem de eğitim programları hazırlanırken dikkate alınmalıdır. 32
Dolayısı ile her ne kadar aile iĢletmelerini iĢaret eden çok sayıda araĢtırma bulunsa da, alanda teorik altyapı anlamında eksiklik bulunduğu ifade edilebilir. Dyer (2003) yönetim alanında çalıĢan araĢtırmacıların, üzerinde çalıĢtıkları iĢletmede güçlü bir aile etkisi olsa bile, bu boyutu genellikle göz ardı ettiklerini ifade etmektedir. Ayrıca mevcut çalıĢmaların aile iĢletmelerine genelleĢtirilemeyeceğini belirtmektedir. Strateji, yönetiĢim, rekabet avantajı, örgüt kültürü, sosyal sermaye/ağ, gruplar/takımlar, çatıĢma, liderlik, yönetimin devri, değiĢim gibi pek çok araĢtırma alanının “aile” değiĢkeninden faydalanabileceği ifade edilmektedir. Bunun ötesinde Chua vd.(2003) örgüt teorisi ve strateji alanlarında özellikle “aile iĢletmesinin” baĢlı baĢına bir değiĢken olarak ele alındığı takdirde önemli faydalar sağlanabileceğini ifade etmektedirler. Çünkü dünyadaki iĢletmelerin önemli bir kısmı aile iĢlemesidir ve ailenin bir değiĢken olarak ele alınması daha farklı sonuçlar elde edilmesini ve anlamlı bir teori oluĢturulmasını sağlayacaktır.
Dyer (2003) yönetim yazınında aile iĢletmeleri konusuna Ģimdiye değin bu denli az yer verilmesinin temel nedeni olarak, aile iĢletmelerinde var olan nepotizm ile sahiplik ve kontrolün birbirinden ayrılmamıĢ olması faktörlerinin, bilimsel yönetim anlayıĢı ile örtüĢmediği görüĢü olduğunu belirtmektedir. Ailenin iĢe olan etkisinin olumsuz sonuçlar doğurabileceği düĢüncesi, ailenin varlığının göz ardı edilmesinin bir diğer nedenidir. Tanıma dayalı bu noktadan hareket ederek, aile iĢletmelerinin etkin olmadığı
32 Frank Hoy, "Legitimizing Family Business Scholarship in Organizational Research and Education."
Entrepreneurship Theory and Practice, Vol.27, No.4, 2003, pp.417-422.
ve pazarda rekabet edebilmek konusunda yetersiz oldukları düĢünülmektedir. Dyer (2003) aile iĢletmelerinin araĢtırmacılar tarafından incelenmeye değmez, artık geçerliliğini kaybetmiĢ ve modası geçmiĢ bir örgütsel model olarak görüldüğünü ifade etmektedir ve bu durumu eleĢtirmektedir.
Litz (1997) ise aile iĢletmeleri çalıĢmalarının neden göz ardı edildiğine dair bir takım nedenler öne sürmüĢtür. Bunlar (1) Büyük ve halka açık Ģirketler hakkında aile iĢletmelerine nazaran daha kolay bilgi sahibi olunabileceği, (2) Aile iĢletmesi olmayan iĢletmelerle daha kolay iĢbirliği yapılabileceği ve bu tür iĢletmelerden elde edinilen bilgilerin daha kolay genelleĢtirilebileceği, (3) Daha büyük ve halka açık iĢletmeler üzerinde çalıĢmanın, hem bireysel hem de kurumsal düzeyde araĢtırmacılara daha fazla ödül getireceği inancı olmasıdır.33 Dolayısı aile iĢletmeleri konusunda yazında yeterli çalıĢma olmaması ve bu konuda teori oluĢturulamamasının en önemli nedenlerinden birisi aile iĢletmelerinden bilgi elde etmek konusundaki zorluklardır. Bu alandaki yazını zenginleĢtirmek ve teori oluĢmasını sağlamak hem araĢtırmacılara hem de aile iĢletmelerine ciddi fayda sağlayacaktır.
Yönetim yazınında aile iĢletmelerine ayrılmıĢ küçük bir alanda özellikle yönetim devri, kurumsallaĢma ve yönetim kurulları gibi baĢlıklar ön plana çıkmaktadır. Bu durum aile iĢletmeleri alanında pek çok baĢlığın araĢtırmaya açık olduğunun göstergesidir. Aile iĢletmeleri yazını, ağırlıklı olarak sürdürülebilirlik konuları ile ilgilenmektedir. Örneğin yönetim ve sahipliğin nesiller arasında geçiĢi, emeklilik planı, miras paylaĢımı gibi konular ön plana çıkmaktadır. Bu tür konular iĢletmelerin ömründe sadece bir kez gündeme gelmektedir ancak operasyonel konular yani her gün karĢılaĢılan sorunlarla ilgili konulara daha az önem verilmektedir. Bu tür konular özellikle aile iĢletmelerinin varlıklarını sürekli devam ettirebilmeleri adına önemlidir. Bu baĢlıklara örnek olarak aile üyelerinin iĢletmede istihdam edilmesi, aile içinde çatıĢma, otoritenin delegasyonu, aile üyesi olmayan çalıĢanlarının performanslarının değerlendirilmesi gibi baĢlıklar sıralanabilir.34
Göz ardı edilen diğer bir baĢlık, iĢletmelerin sürdürülebilir rekabet üstünlüğü sağlayabilmesinin temeli olan stratejik yönetim uygulamalarıdır. Stratejik yönetim
33 Dyer, “The Family: The Missing…”, p.402
34 Frank Hoy, Trudy G. Verser, “Emerging Business, Emerging Field: Entrepreneurship and the Family Firm”, Entrepreneurship: Theory and Practice, Vol. 19, 1994, p.10.
yazını oldukça geniĢ olmasına rağmen aile iĢletmelerinde stratejik yönetimin dinamikleri, yazında neredeyse yok denecek kadar az sayıda çalıĢmanın konusu olmuĢtur. Oysaki stratejik yönetimin temel hareket noktası olan iĢletmenin vizyonunun, misyonun ve amaçlarının belirlenmesi aĢamasında bile ailenin etkisi aile iĢletmeleri açısından ciddi farklılıklar yaratmaktadır.35
Sharma (2003) aile iĢletmesi yazınına iliĢkin eleĢtirilere cevap verebilmek ve aile iĢletmeleri konusunu ayrı bir örgütsel alan haline getirebilmek için ise Ģu sorulara yanıt bulunması gerektiğini belirtmektedir:
Aile iĢletmeleri gerçekten diğer iĢletme türlerinden farklı mıdır?
Bu iĢletme türleri neden özel ilgi gerektirmektedir?
Bu sorulara yanıt verebilmenin yolu aile iĢletmelerinde “aile” değiĢkeninin iĢletmenin temel değerleri, faaliyetleri ve stratejilerini nasıl etkilediğini tespit etmekten geçmektedir. Ancak bu Ģekilde aile iĢletmelerine has bir çalıĢma alanı ortaya çıkabilir.
Dolayısı ile aile iĢletmeleri konusunda özgün bir teori oluĢturulabilmesi için, çalıĢılan konuların kapsamı geniĢletilmeli, özellikle aile-iĢ sistemi arasındaki etkileĢimi ve ailenin iĢletme üzerindeki etkisini incelemeye yönelik çalıĢmaların sayısı artırılmalıdır.