Üç-Boyutlu GeliĢme Modeli

Sistem yaklaĢımı, aile iĢletmelerini anlamakta baĢlangıç basamağı olarak oldukça fayda sağlamaktadır. Ancak yeryüzündeki bütün sistemler gibi aile iĢletmeleri de zaman karĢısında değiĢime maruz kalmaktadır. Zaman içerisinde ailenin, mülkiyetin ve iĢletmenin yapısı sürekli değiĢecektir. Ailede doğumlar, ölümler, evlenmeler, boĢanmalar gerçekleĢecek, iĢletmeye yeni çalıĢanlar katılacak, eskiler ayrılıp yerlerine yeni yöneticiler gelecek, iĢletmenin hisse sahiplerinin pay oranları da sürekli değiĢecektir. Ayrıca sistemin kendi alt sistemleri içerisinde kiĢilerin rolleri de değiĢebilecektir. Örneğin daha önce iĢletmede çalıĢmayan birisi artık çalıĢmaya baĢlayacak veya iĢletmede çalıĢan bir baĢka kiĢi evlilik yolu ile aile üyesi olarak aile sisteminin de bir parçası haline gelebilecektir. Gersick vd. (1997) aile iĢletmesi sisteminin bu değiĢimlere uyum sağlayabilmesi için “Üç-Boyutlu GeliĢme Modeli”ni önermiĢlerdir. Model sistemin her bir alt sistemi için kendine has geliĢme boyutlarını içermektedir ve aile, mülkiyet ve iĢletme alt sistemlerinin her birisi için, birbiri ardına gelen aĢamalar önerilmektedir. “Üç-Boyutlu GeliĢme Modeli” ġekil 1.8‟de görülmektedir.

ġekil 1.8. Aile ĠĢletmelerinde Üç-Boyutlu GeliĢme Modeli

Üç Boyutlu GeliĢim Modeli mülkiyet, aile ve iĢletme geliĢim boyutlarını bir arada ele almaktadır. Her aile iĢletmesi, bu modelin boyutları olan mülkiyet, iĢletme ve aile boyutlarında çeĢitli yerlerde konumlanacaktır ve bu modeldeki yerine göre farklı karakteristiklere sahip olacaktır. Aile iĢletmesi, modelin boyutlarından herhangi birisinde farklı basamağa geçtiğinde yeni karakteristiklere sahip bir iĢletme haline gelecektir.⁵⁷ Modelin boyutları aĢağıda kısaca incelenmektedir.

1.5.4.1. Mülkiyet Boyutu

Modelin birinci boyutu ġekil 1.12‟de görülen mülkiyet boyutudur. Mülkiyet boyutunda farklı yerlerde olmak, aile iĢletmelerinin karĢılaĢtığı her konuda önemli farklılıklara neden olacaktır. Bunun temel nedeni, aile iĢletmelerinde mülkiyet konusunda sayısız alternatifin mümkün olmasıdır. Bazı Ģirketler sadece tek bir kiĢinin mülkiyetinde iken, bazıları da iki kiĢi veya akrabalık bağı olmayan iki farklı kiĢinin mülkiyetinde olabilir.

Kaynak: Gersick, Kelin E.; John A. Davis; Marion McCollom Hampton; Ivan Lansberg; Generation to Generation: Life Cycles of The Family Business, Harvard Business Press, USA, 1997, p. 17.

Mülkiyet boyutunun diğer ucuna bakıldığında ise, aile üyeleri, hisse senedi sahipleri, diğer iĢletmeler gibi farklı taraflardan oluĢan çok farklı bileĢimler söz konusu olabilmektedir. Ancak model, bu kadar karmaĢık bir olgu için ĢaĢırtıcı biçimde detaylı ve birbirine çakıĢmayan bir sınıflama önermektedir. Bunlar Patron ġirketi, KardeĢler Ortaklığı ve Kuzenler Konsorsiyumu‟dur. Bu sınıflama farklı aile iĢletmeleri türleri arasında ayırım yapabilmek açısından fayda sağlamaktadır. Ayrıca model aile iĢletmesi sahiplerine, mevcut mülkiyet durumunun ailelerinin ve iĢletmelerinin karĢı karĢıya olduğu diğer tüm durumları nasıl etkileyeceği hakkında bir fikir sahibi olmaları imkânı sağlar.⁵⁸

Gersick vd. (1997) bu boyutun sadece bağımsız kategori olmadığını, bir anlamda geliĢimsel bir yön ifade ettiğini belirtmektedirler. Buna göre iĢletmelerin çoğu Patron ġirketi olarak hayatlarına baĢlarlar. Pek çok aile Ģirketi ise zaman içerisinde KardeĢler Ortaklığı ve Kuzenler Konsorsiyumuna dönüĢür. Ancak bu, aile Ģirketlerinde mülkiyetin geliĢiminin her zaman bu sırayı izleyeceği anlamına gelmez. Örneğin iĢletmeyi kuran giriĢimci, iĢletmenin mülkiyetini bir sonraki nesilden tek bir kiĢiyi seçerek ona devreder ise, iĢletme “patron Ģirketi” olarak devam eder. Bazı durumlarda da ilk nesil iĢletmeyi kendinden sonraki nesilden iki veya daha fazla kiĢiye devreder ve bu durumda kardeĢler ortaklığı söz konusu olur. KardeĢler ortaklığının, kardeĢ çocuklarından oluĢan bir sonraki nesile devrolması ile de kuzenler konsorsiyumu gündeme gelir. Ancak bazen iĢletmenin tek bir kiĢiye satılması ya da devrolması durumunda tekrar patron Ģirketine dönüĢ gerçekleĢebilir. Çok sayıda aile iĢletmesinin, sahiplik gruplarının, aile dıĢı ortakların, hisse senedi sahiplerinin dâhil olmasıyla mülkiyet durumunun oldukça değiĢik Ģekilleri gündeme gelebilir. Ancak aile Ģirketleri çoğunlukla yaĢamlarının herhangi bir döneminde Patron ġirketi, KardeĢler Ortaklığı veya Kuzenler Konsorsiyumu aĢamalarının birinde yer alırlar ve adeta onları bu süreci izlemeye iten geliĢimsel bir süreç söz konusudur. Bu nedenle mülkiyet boyutu modelin birinci boyutu olarak ele alınmaktadır.

58 Gersick vd., p.18

1.5.4.2. Aile Boyutu

Modelin ikinci boyutu, ailenin geliĢimini tanımlamaktadır. Bu boyut ailenin yapısal ve kiĢilerarası geliĢimini; evlilik, ebeveynlik, kardeĢ iliĢkileri, üvey kardeĢler arasındaki iletiĢim Ģekilleri ve aile rolleri konuları açısından irdeler. Ailenin geliĢiminin bu Ģekilde incelenmesi, çok sayıdaki aile modelinin belirli bir düzen içerisinde incelenmesini sağlar. Bu boyutta da yine basamaklar arasında hem çeĢitlilik hem de örtüĢme olmasına rağmen genellikle belirli bir basamaktaki ailelerin birbirleri ile pek çok ortak noktaya sahip oldukları görülmektedir. Bu durum da, aile iĢletmelerinin geliĢim süreçleri içerisinde kendilerini ne tür sorunların beklediğini bilmesi ve kendilerini geleceğe buna göre hazırlamalarına olanak sağlayarak ciddi bir fayda yaratmaktadır. ⁵⁹

Gersick vd. (1997) yüzlerce aile iĢletmesinde geliĢimsel teorilere dayanarak yaptıkları çalıĢmalar sonucunda, aile iĢletmeleri sisteminde ailelerin geliĢimini dört aĢamaya bölmüĢlerdir. Bu dört aĢama, iĢletmede aktif olan neslin yaĢlarına göre belirlenmiĢtir.

Bunlar Genç Aile ĠĢletmesi, ĠĢletmeye giriĢ, Beraber ÇalıĢma ve Yönetimi Devretme aĢamalarıdır.

Birinci basamak olan “Genç ĠĢletme Ailesi” basamağı, iĢletmede patron-yönetici rolünü destekleyecek bir evlilik gerçekleĢtirmek, çocuk sahibi olup olmama kararı vermek, çocukları büyütmek ve ebeveynlerle yeni iliĢkiler kurmak gibi pek çok konuyu içeren yoğun bir dönemdir.⁶⁰

Ġkinci basamak ise “ĠĢletmeye GiriĢ” dönemidir ve her bir nesil, Genç ĠĢletme basamağına göre beĢ-on yaĢ daha yaĢlanmıĢtır. Bu dönem ailelerin çocuklarını baĢarılı ve verimli yetiĢkinler olmak üzere yetiĢtirdikleri dönemdir. Bu dönemdeki ailelerin genç nesil için iĢletmeye giriĢ ve kariyerde ilerleme konularına iliĢkin kriterleri belirlemeleri gerekir.⁶¹

Ebeveynlerin 50‟li, bir sonraki neslin 20-30‟lu yaĢlara gelmesi ile aile “Beraber ÇalıĢma” dönemine girer. Bu dönemde ailelerin, çok farklı yaĢ gruplarındaki ebeveynler, kardeĢler, üvey kardeĢler, kuzenler ve çocuklar arasındaki karmaĢık iliĢkileri yönetmeleri gerekmektedir. ĠĢletmenin, hızla büyüyen aileyi destekleme

59 Gersick vd., p.20

60 Gersick vd., p.20

61 Gersick vd., p.20

kapasitesi bu dönemde ortaya çıkar. Bunun iki önemli nedeni vardır. Birincisi geniĢleyen aile üyelerinin beklentilerini karĢılarken iĢletmenin de karlılığını devam ettirmesi gerekliliğidir. Ġkincisi ise, iĢletmenin ailedeki kalifiye elemanlara kariyer imkânı sağlayabilecek büyüklükte olup olmaması sorununun ortaya çıkmasıdır. Bu aĢama aile içi iletiĢimin çok önemli olduğu ve net uygulama prosedürlerine önemle ihtiyaç duyulan bir dönemdir. Evlilik, boĢanma, tekrar evlenme, üvey çocuklar, üvey kardeĢler, büyükanne-büyükbaba gibi yönetilmesi gereken pek çok iliĢkiye ilaveten, bu dönemde tamamen yeni bir nesilde aileye dâhil olmaktadır. Bu dönemde beraber çalıĢmak temel amaçtır ancak bunu baĢarabilmek için bir orkestra Ģefi gibi çalıĢmak gerekmektedir.⁶²

Son aĢama olan “Yönetimi Devretme” aĢamasında ise, aile üyelerinin hepsinin zihni yönetimin devredilmesi konusunda karıĢıktır. Yönetimin devredilmesi konusu her ne kadar iĢletme ile ilgili bir konu gibi görünse de aile içerisinde de oldukça önem arz etmektedir. Aile iĢletmelerinde yönetimin bir nesilden diğerine devredilmesi ile ilgili pek çok alternatif söz konusudur. Eğer aile bu değiĢim sürecine iyi bir Ģekilde hazırlanmıĢ ise, süreçte karĢılaĢacakları sorunların üstesinden gelip bu dönemi baĢarı ile atlatabilir.⁶³

Gersick vd. (1997)‟nin önerdiği aile geliĢim modeli çekirdek bir aileyi ele almaktadır.

Ancak aile iĢletmeleri kardeĢler ortaklığı veya kuzenler konsorsiyumu döneminde ise, aile geliĢim modelinde aynı anda birden fazla aĢamada bulunabilir. Bu durum, ailenin içinde bulunduğu koĢulları karmaĢıklaĢtıracaktır. Her biri kendi geliĢimsel sürecinin sorunları ile uğraĢan farklı aile gruplarının olması, aile iĢletmelerinde en ilginç dinamiklerden birisini ortaya çıkartacaktır. GeliĢim modeli ise, bu karmaĢık iliĢkiler ağını incelemek ve yönetmek adına faydalı bir modeldir.

1.5.4.3. ĠĢletme GeliĢim Boyutu

Üç boyutlu geliĢim modelinin son boyutu olan iĢletme geliĢim boyutudur. Birinci aĢama olan BaĢlangıç AĢaması iĢletmenin kuruluĢ dönemi ve hayatta kalmanın önemli sorunlardan birisi olduğu ilk yıllarını kapsar. Ġster iĢletmenin tamamı yeni kurulmuĢ olsun, ister kompleks aile iĢletmelerine yeni bir iĢ birimi eklenecek olsun, bu dönem

62 Gersick vd., p.21

63 Gersick vd., p.21

kendine has güçlü karakteristikleri bulunan bir dönemdir. YaĢam döngüsünün bu dönemindeki iĢletmeler, daha sonra içinde bulunacakları dönemlere göre önemli farklılıklara sahiptirler.⁶⁴

Büyüme/FormalleĢme dönemi aile iĢletmeleri yaĢam döngüsünün ikinci dönemidir. Bu dönem pazarda yerlerini pekiĢtiren, faaliyetleri tahmin edilebilir rutinlere dönüĢen, örgütsel karmaĢıklığın arttığı, büyüme ve örgütsel değiĢimin yavaĢladığı aile iĢletmelerini kapsar. Bu dönemde aile iĢletmeleri değiĢen mülkiyet yapısı ve aile beklentilerinin gereklerini karĢılayabilmek için büyüme eğrisini ve iĢletmenin yapısını Ģekillendirmelidir. Büyüme/FormalleĢme dönemindeki aile iĢletmeleri büyümeden kaynaklanan olumlu ve olumsuz durumlarla karĢı karĢıya kalırlar. Bunlar fırsatların sayısının ve onları gerçekleĢtirebilme bilincinin artması gibi avantajlara karĢın, iĢletmenin yapısının üzerinde büyümenin getirdiği stres ve baskıların artması gibi dezavantajlardır.⁶⁵

ĠĢletme geliĢim boyutunun son aĢaması Olgunluk aĢamasıdır. Bu aĢamada, iĢletmenin sahip olduğu bir ürünün piyasada geliĢiminin durduğu aĢamadır ve artık istenilen kârlılık düzeyine ulaĢılamayacağını gösterir sinyalleri tespit etme imkânı vardır.

Operasyonların rutinleĢmesi, iĢletmenin büyümesi ile ilgili beklentilerin düĢük olması, aile iĢletmesinde durgunluk dönemine girildiğine dair önemli göstergelerdir. Ancak durgunluk dönemine giren bir aile iĢletmesinin, bu durumunu koruması mümkün değildir. Durgunluk dönemine girmiĢ, olgun bir aile iĢletmesini bekleyen iki durum vardır. Kendini yenileme ve yeniden yapılanma veya iĢletmenin ömrünün sona ermesi.⁶⁶ Aile iĢletmeleri dinamik yapılardır ve aĢamalar arasındaki sınırlar çok net değildir.

Ayrıca bu modelde pek çok karma durum söz konusudur. Dolayısı ile aile iĢletmeleri bu model kapsamında incelenirken keskin sınırlar ile ayrılmıĢ kategorilerin ortaya çıkması beklenmemelidir. Modelin en faydalı yanı aile iĢletmelerinin zaman içerisinde geliĢimi incelenirken, farklı yönleri açısından tahmin edilebilir bir çerçeve sunmasıdır.

64 Gersick vd., p.23

65 Gersick vd., p.23

66 Gersick vd., p.24

1.6. AĠLE ĠġLETMELERĠNDE ÖNEMLĠ KONULAR