el-Ḫûlî, belâgat ve Arap dili alanında olduğu gibi tefsir sahasında oldukça başarılı çalışmalara imza atmış bir şahsiyettir. Hatta ilim çevrelerinde onun ismi daha ziyade edebî tefsir ile birlikte zikredilmektedir. Modern tefsir ekollerinden edebî tefsir ekolünün kurucusu olması, onun söz konusu alandaki yerini göstermek için yeterlidir. Bu yüzden
129 Naṣṣâr, Emîn el-Ḫûlî, s. 29.
130 el-Ḫûlî’nin çevrenin edebiyatla olan ilişkisini ele aldığı bazı eserleri şunlardır: Emîn el-Ḫûlî, Mâlik b.
Enes, Terceme muḥarrara, Kahire, Dâru’l-kutubi’l-hadîs̱ e; Emîn el-Ḫûlî, Ṣılatu’l-İslâm bi ıṣlâḥi’l- Mesîḥiyye, Kahire, 1993, Emîn el-Ḫûlî, Fî edebi’l-Mıṣrî, Kahire, Mektebetu’l-i‘timâd, 1943; Emîn el- Ḫûlî, Menâhicu tecdîd, s. 165-191.
131 el-Ḫûlî, Fi’l-edebi’l-Mıṣrî, s. 20 vd.; Ṭabâne, Sevâtiḥ ve ârâ fi’l-edeb ve’l-udebâ, s. 50. 132 Ṭabâne, Sevâtiḥ ve ârâ fi’l-edeb ve’l-udebâ, s. 50.
edebî tefsirdeki yerine değinilmeden el-Ḫûlî hakkında yapılmış bir çalışma eksik sayılacaktır.
XVIII. yüzyıldan itibaren Kıta Avrupa’sında baş gösteren büyük değişiklikler ve İslâm âleminin siyasî, askerî ve ekonomik olmak üzere bütün alanlarda Batı dünyasının karşısındaki yenilgileri, İslâm dünyasında birtakım yenilikçilik hareketlerinin doğuşuna neden teşkil etmiştir. Daha önce işaret edildiği üzere İslâm dünyasında bu çerçevede ortaya çıkan yenilikçilik düşüncesinin en temel odak noktasını geleneksel İslâm düşüncesinin eleştirilmesi ve İslâm’ın yeniden yorumlanması oluşturmaktaydı. İslâm’ın yeniden yorumlanması düşüncesi XIX. yüzyılda Mısır’da ve genel olarak bütün İslâm dünyasında Cemâleddîn el-Efġânî ile başlamış ve daha sonra öğrencisi Muhammed ‘Abduh ile zirveye ulaşmıştır. Yenilikçilik düşüncesine hâkim olan İslâm âlimlerinin ortak noktasını, İslâm dünyasındaki geri kalmışlığa çözüm aramak ve cevherini Kur’ân’dan alan Müslüman bir topluluk kurmak düşüncesi oluşturmaktaydı. Yenilikçilik düşüncesinin bir ferdi olan el-Ḫûlî, sorunların çözümünü Müslümanların Kur’ân’a olan bakış açılarını değiştirmelerinden geçtiğine inananlardandı. el-Ḫûlî’ye göre Kur’ân edebî bir metindir ve Müslümanların bunu böyle kabullenmeleri ve buna göre hareket etmeleri gerekmektedir.133
Çağımızdaki edebî tefsir eğiliminin temel hedefi, Kur’ân’ı edebiyat eleştirisi kuramlarına göre anlama ve anlamlandırma yöntemini esas alarak tefsir etmektir. Her ne kadar bazı araştırmacılar çağımızdaki anlamıyla edebî eğilimin ortaya çıkmasında ilk işaretlerin Muhammed ‘Abduh ile başladığını belirtmişlerse de edebî tefsirin kurucusu Emîn el-Ḫûlî kabul edilmektedir. Zira ‘Abduh’un tefsir çalışmalarında toplumsal yön veya başka bir ifadeyle hidayet amaçlı tefsir daha fazla öne çıkmaktadır.134 Yeri gelmişken
belirtilmesi gerekir ki tefsirde edebî yöntemi savunan bazı kimseler, edebî tefsirin epistemolojik temellerini ünlü dilci ve belâġatçı Abdulḳâdir el-Curcânî (ö. 471/1078)’ye kadar götürmüşlerdir. Bunlara göre el-Curcânî, belîğ kelâmın kurallarını ortaya
133 Atsız, Modern Dönemde Kur’ân’a Yaklaşımlar Bağlamında Edebî Tefsir Metodu ve Emîn el-Ḫûlî, s.
162.
koyabilmek için şiir araştırmalarını şart koşmuş ve i‘câzın anlaşılabilmesini buna bağlamıştır. Dolayısıyla bu görüş sahiplerine göre el-Curcânî tarafından ortaya atılan bu edebî yöntem, çağdaş dönemde Kur’ân’ın anlaşılması ve yorumlanmasında takip edilen modern edebî tefsirin de epistemolojik temelini oluşturmaktadır.135
Gerçekten Kur’ân, diğer ilahî kitaplardan farklı olarak edebî üslubuyla mucize olma özelliğine sahiptir. Bu nedenle daha erken dönemlerden itibaren ilk Kur’ân tefsirlerinin birçoğu dil merkezli olmuş, bazı âyetlerin yorumlanmasında şiir gibi edebî ürünlere sıkça başvurulmuştur. Bütün bunların asıl hedefi ise Kur’ân’ı ve onun i‘câzını anlayabilmek içindi. Fakat günümüzde edebî tefsir alanında yapılan çalışmalara bakıldığında ondan güdülen asıl maksadın, Kur’ân’ın edebiyat eleştirisi kuramlarına göre anlama ve anlamlandırma yöntemini esas alarak tefsir edilmesi olduğu görülecektir.
el-Ḫûlî, ‘Abduh’un hidayet amaçlı tefsirini, Müslümanların gerçekleştirmesi gereken yüce bir gaye olduğunu söylemekle birlikte136 bu gayenin tefsirin önceliği
olmasını kabul etmez. Zira el-Ḫûlî’ye göre tefsirin, bütün bunlardan öncelikli ve söz konusu maksatların kendisinden neşet ettiği başka bir temel amacı bulunmaktadır. Tefsirden güdülen dinî, ilmî ve amelî her türlü maksattan önce bu hedefin gerçekleştirilmesi gerekir ki bu da “beyânî/edebî maksat”tır.137 el-Ḫûlî’nin “Kur’ân
Arapçanın en büyük edebî kitabıdır ve dolayısıyla Kur’ân’a onun edebî tesiri yönüyle bakmak gerekir”138 şeklindeki görüşü onun Ku’rân tefsirindeki hareket noktasını teşkil
etmektedir.
el-Ḫûlî, günümüzde Kur’ân tefsirinin nasıl yapılmasına geçmeden önce klasik dönem âlimlerinin İslâmî ilimleri tabi tuttukları taksime işaret eder. Çünkü ona göre İslâm âlimlerinin bu taksimi aslında tefsir ilminde birtakım yenilikçi gayretlerin yapılmasına müsaade etmektedir. Söz konusu taksime göre İslâmî ilimler; a) Usul ve Nahiv gibi gelişmesini tamamlamış ve sistematik hale gelmiş b) Beyân ve tefsir gibi ne gelişmesini
135 Bu konuda bir değerlendirme için bk: Ebû Zeyd, et-Tecdîd ve’t-taḥrîm ve’t-te’vîl, s. 33.
136 el-Ḫûlî, Dirâsât İslâmiyye, s. 37.
137 el-Ḫûlî, Menâhicu tecdîd, s. 229-230.
tamamlamış ne de sistematik hale gelmiş, c) Fıkıh ve hadis gibi gelişmesini tamamlamış ancak sistematik hale gelmemiş olmak üzere üç kısma ayrılmaktadır. el-Ḫûlî’ye göre mezkûr taksimden de anlaşılacağı üzere son iki şıktaki ilimleri âlimler “gelişmesini tamamlamamış ilimler” olarak tanımlamışlardır. Dolayısıyla tefsir ve beyân ilimleri gelişmesini tamamlamamış ilimler kategorisine girdiğinden her iki alan da yenilikçilik çabalarının yapılabilmesi için müsaittir. O, bu alanlarda yapılacak yenilikçi çabalara kendisinin ilke edindiği “Tecdîdin başlangıcı anlayış bakımından kadim olanı katletmektir” (Evvelu’t-tecdîd ḳatlu’l-ḳadîm fehmen) anlayışıyla hareket ettiğini ifade etmektedir.139
Az önce işaret edildiği üzere el-Ḫûlî, Kur’ân tefsirinde “Kur’ân Arapçanın en büyük kitabıdır ve dolayısıyla Kur’ân’a onun edebî tesiri yönüyle bakmak gerekir” ilkesinden hareket etmiştir.140 Zira Kur’ân, Arapçayı ebedileştiren ve kendisi de onunla ebedileşen, Arapçanın övünç kaynağı ve medeniyetinin zirve eseri olan bir kitaptır. Kur’ân’ın bu özelliği, dini ve şahsî eğiliminden asılı olmayarak aslen Arap olan veya kendisini Arap olarak hisseden herkesin bildiği bir husustur. Bu sebeple dinî inancı ve akidesi ne olursa olsun her bir Arap, sahip olduğu Araplık duygusuyla bu kitabın Arap dilindeki yerini ve değerini hissedebilir. Bunu hissedebilmek için onun Kur’ân’ın dinî bir metin olması ve içerdiği dinî inancı kabul etmesine gerek kalmaz. Bütün bunlar Kur’ân’ın edebî yönden ele alınmasını gerekli kılmaktadır. Dolayısıyla el-Ḫûlî’ye göre günümüzde yapılacak tefsir çalışmasının ilk amacı edebî yönlü olmalıdır. Kur’ân’ın bu edebî yönü hakkıyla araştırılıp ortaya konulduktan sonra ondan beklenilen dinî, hukukî, ahlaki, sosyal vb. ikincil amaçlar gerçekleştirilebilir.141
el-Ḫûlî, Kur’ân’ın her şeyden önce edebî sanatsal yönünün araştırılması konusunda Ṭâhâ Ḥuseyn’le aynı görüştedir. Zira Ṭâhâ Ḥuseyn de Fî’ş-şi‘ri’l-Câhilî adlı eserinde; inanan veya inanmayan herkesin Kur’ân karşısında bir hayranlık duyduğunu ve
139 el-Ḫûlî, Menâhicu tecdîd, s. 229; el-Ḫûlî, Dirâsât İslâmiyye, s. 37; Emîn el-Ḫûlî, Arap-İslam Kültüründe
Yenilikçi Yaklaşımlar, trc: Emrullah İşler-Mehmet Hakkı Suçin, Ankara, Kitâbiyât, 2006, s. 40-41.
140 el-Ḫûlî, Dirâsât İslâmiyye, s. 37.
onların bu hayranlıklarının sebebinin ise yaratıcı bir sanat eseri (Kur’ân) ile o eseri okuyan veya dinleyen muhataplar arasındaki ilişkiyle irtibatlandırmaktadır. Bu ilişki ise hiç kuşkusuz Kur’ân’ın edebî sanatsal yönüdür.142
el-Hûlî’ye göre Kur’ân tefsirinde gözetilmesi gereken bir diğer önemli husus Kur’ân’ın tertibidir. Edebî tefsirden beklenilen hedeflerin gerçekleştirilebilmesi için Kur’ân’ın tefsirciler arasında yaygın olarak uygulanan sure düzenine göre değil konu konu ele alınması gerekir. Çünkü Kur’ân surelerinin mevcut dizilişinde konu bütünlüğü ve âyetlerin nüzul sırası gibi hususlar dikkate alınmamıştır. Bilakis konular bölük pörçük bir şekilde farklı farklı yerlerde verilmiştir. Herhangi bir şer‘î hüküm veya inanç esasına farklı âyetlerde değinilmiştir. Aynı zamanda Kur’ân’da anlatılan kıssaların sahneleri söz konusu olayın anlatıldığı bütün yerlere dağıtılmıştır. Dolayısıyla bazen bir surede, diğer surede ele alınan konulara temas edilir ve farklı amaçlara değinilir. Bu yüzden Kur’ân’ın sure ve cüzlere göre tefsir edilmesi onun ihtiva ettiği manaları tam olarak anlatmak için yeterli değildir. Başka bir ifadeyle Kur’ân’ın ihtiva ettiği manaların tam olarak yansıtılabilmesi için tefsircinin herhangi bir konuyu ele aldığı zaman ilgili bütün âyetlere temas etmesi gerekir. Ayrıca herhangi bir konudaki metinlerin tamamını anlamak isteyen kimsenin aralarında zaman farkı varsa, söz konusu metinlerin siyak ve sibakını bilmesi gerekir. İniş bakımından âyetler arasında zaman farkı bulunduğundan bu husus Kur’ân için de geçerlidir. Bunların yanı sıra herhangi bir metnin doğru anlaşılması o metinleri çevreleyen şartların da iyi bilinmesi gerekir. Oysa Kur’ân’da Mekkî ve Medenî âyetler birlikte zikredilmiştir. Daha açık bir ifadeyle Kur’ân’ın mevcut tertibinde konu bütünlüğü, âyetlerin nüzul sebepleri ve onların inişini çevreleyen şartlar dikkate alınmamıştır. Dolayısıyla bütün bunlar Kur’ân’ın konulara göre tefsir edilmesinin gerekli olduğunu gözler önüne sermektedir. Böylece herhangi bir konuyla ilgili bütün âyetler saptanmalı, onların nüzul tarihleri ve sebepleri ve birbirileriyle olan ilişkileri dikkate alınarak tefsir yapılmalıdır. Kur’ân’ın bu yönteme göre tefsir edilmesi manaya ulaşmak için daha güvenilir olacaktır. Bu sebeple Kur’ân’ın edebî tefsir yöntemi; a) Kur’ân etrafında yapılan
araştırmalar ve b) Kur’ân’ın kendisinde yapılan araştırmalar olmak üzere iki aşamalı olarak gerçekleştirilebilir.143 Çünkü herhangi bir edebî metnin incelenmesinde takip
edilen yöntem budur. Kur’ân da edebî bir metin olduğundan onun araştırılmasında edebiyat eleştirisinin yöntemlerinin uygulanması gerekir.144
Bazı araştırmacılara göre Kur’ân’nın Arapçanın en büyük edebiyat eseri olduğunu benimseyen el-Ḫûlî’nin aslında Kur’ân metnini konularına göre değil, aksine mevcut düzenine göre edebî yönünü araştırmayı öngören bir metot oluşturması gerekmekteydi. Zira kendisinin de söylediği üzere Kur’ân’ın gerek ona inananlar gerekse de inanmayanlar üzerinde etkili olması onun mevcut Mushaf tertibidir. Ama görüldüğü kadarıyla her ne kadar el-Ḫûlî, Kur’ân’ın edebî bir metin olması hasebiyle edebî metinlerin eleştirisinde benimsenen yöntemlere göre ele alınmasını savunmuşsa da kendisi bunu yapmakta başarılı olmamıştır. Çünkü Kur’ân âyetlerinin konu konu tefsir edilmesini önermekle el- Ḫûlî fıkıh usulü âlimlerinin etkisinde kaldığını açık bir şekilde gözler önüne sermektedir. Zira fıkıh usulü âlimleri herhangi bir konudaki âyetleri tefsir etmeden önce mezkûr konuyla ilgili tüm âyetleri bir araya getirir daha sonra ise onları nüzul sırasına göre sıralamak suretiyle tefsir ederler. Âyetlerin nâsih ve mensûhu, umum ve hususu gibi birtakım özelliklerin saptanabilmesi ancak böylesi bir yöntem takip etmekle mümkün olabilirdi. el-Ḫûlî ise fıkıh usulcülerinin sadece ahkâm âyetleri için uyguladıkları bu yöntemi, bütün Kur’ân âyetlerine uygulamak suretiyle bir tefsir metoduna dönüştürmüştür. Edebî bir metin olarak gördüğü Kur’ân’ın incelenmesinde onu böylesi bir yöntem izlemeye iten sebep ise onun edebî metinlerin yorumlanmasında “romantik hermeneutik”145 anlayışına yakınlığından kaynaklanmaktaydı. Çünkü bu edebî anlayış
143 el-Ḫûlî, Menâhicu tecdîd, s. 231-233; el-Ḫûlî, Dirâsât İslâmiyye, s. 38-40.
144 Bu konuda bk: el-Ḫûlî, Emîn, “De‘âimu’n-naḳd”, Mecelletu kulliyyeti’l-âdâb, Kahire, 1962 (Ekim), s.
283-285.
145 Alman yorum bilimci Friedrich Daniel Schleiermacher tarafından geliştirilen “Romantik hermeneutik”
anlayışı, metinlerin bütün-parça ilişkisine dayanarak yorumlanmasını öneriyordu. Zira her metin parçalardan oluşmuş bir bütündür, bu nedenle parçadan yola çıkarak bütünün anlaşılması gerekir. Fakat aynı anda parçayı anlamak için de bütünden hareket etmek gerekir. Schleiermacher parça ile bütün arasındaki bu karşılıklı gidip gelmeye “Yorumsal döngü” veya “Oszilation”adını vermekteydi. Geniş bilgi için bk: Doğan Özlem, Metinlerle Hermeneutik (Yorumbilgisi) Dersleri II, İzmir, Prospero Yayınları, 1994, s. 197; Erdemli, “Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher”, Doğudan Batı’ya Düşüncenin Serüveni; Yeniçağ Düşüncesi, III, 441 vd.
edebî metinleri yapı ve form bakımından daha çok konu ve muhteva bakımından incelemeyi gaye edinmektedir.146
a. Kur’ân Etrafında Yapılan Araştırmalar: Edebî tefsirin yapılabilmesi için tefsircinin İslâmî literatürde ‘Ulûmu’l-Ḳur’ân (Kur’ân ilimleri) adıyla bilinen; Kur’ân’ın nüzulü, toplanması ve kırâati gibi ilimleri bilmesi gerekir. Zira araştırılacak metinlerin anlaşılması ve onlardan maksimum derecede faydalanılabilmesi için bu tür yardımcı çalışmaların yapılması son derece önemlidir. Öte yandan bu tür çalışmalar edebiyatçılar nezdinde oldukça büyük önemi haizdir. Dolayısıyla Kur’ân etrafında yapılan bu araştırmalar hakkında kapsamlı bilgisi olmayan kimselerin tefsire kalkışmaları kesinlikle doğru değildir. Çünkü Kur’ân’ın edebî açıdan doğru anlaşılması, onun genel manada anlaşılmasını kolaylaştıran söz konusu etkenlere bağlıdır. Kur’ân etrafında yapılan araştırma, Kur’ân’ın nazil olduğu dönemdeki Arapların maddî ve manevî çevrelerinin bilinmesiyle ilişkilidir. Zira Kur’an söz konusu çevrede nazil olmuş, cemedilmiş, okunmuş, ezberlenmiş ve yaşanmıştır. Bu nedenle Kur’ân’ın yüce gayelerini layıkıyla anlamak Arap’ın ruhunu, karakterini ve zevkini doğru bir şekilde kavramakla mümkün hale gelir. Dolayısıyla yaşadıkları araziler, dağlar, çöller vb. gibi maddi Arap hayatıyla ilgili olan her şey Kur’ân’ın doğru anlaşılması için birer araçtır. Aynı zamanda soyları, tarihleri, inançları, yönetim biçimleri gibi Arapların manevi çevresiyle ilgili şeyler de Kur’ân’ın doğru anlaşılması için bilinmesi gereken hususlardır. Kısacası Kur’ân’ın edebî tefsirinin yapılabilmesi, söz konusu dönem Arap toplumunun maddî ve manevî çevresinin bilinmesine bağlıdır. Çünkü Kur’ân’ın nazil olduğu çevrenin maddî ve manevî ortamı iyice anlaşılmaksızın Kur’ân’da sıkça kullanılan teşbih ve temsiller doğru bir şekilde anlaşılmayacaktır. Bunların iyice anlaşılmaması durumunda ise Kur’ân’ın tefsir edilmesi ve onun edebî açıdan incelenmesi için gereken ortam hazırlanmamış olacaktır.147
b. Kur’ân’ın Kendisinde Yapılan Araştırmalar: Kur’ân’ın kendisinde yapılan araştırmalara gelince, bu tür çalışmalara Kur’ân’da kullanılan kelime, cümle ve terkiplerin
146 Ebû Zeyd, et-Tecdîd ve’t-taḥrîm ve’t-te’vîl, s. 180-181.
incelenmesiyle başlanılması gerekir. Önce Kur’ân’daki kelimelerle işe koyulmak gerekmektedir. Zira İslâm Devlet’inin kurulmasıyla başlayan dinî, siyasî ve kültürel alanlardaki büyük değişiklikler Arapçanın kelimeleri üzerinde de etkisini sürdürmüş ve zamanla kelimelerin anlamlarında birtakım değişiklikler görülmeye başlanmıştır. Bu sebepten ötürü Kur’ân’ın edebî tefsirini yapmak isteyen bir tefsircinin kelimelerin taşıdığı anlamlarda meydana gelen bu değişiklikleri göz önünde bulundurması gerekir. el-Ḫûlî’ye göre günümüzde Arapça kelimelerinin anlamlarını belirleyebilmek için kullanılan
Lisânu’l-‘Arab ve Ḳâmûsu’l-muḥîṭ gibi sözlükler söz konusu kelimelerin ifade ettikleri
anlamlarda meydana gelen değişiklikleri göstermekten acizdir. Bu nedenle Kur’ân kelimelerinin ilk anlamlarını (Hz. Peygamber dönemindeki anlamlarını) tespit edebilmek amacıyla yeni sözlük çalışmalarının yapılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Söz konusu sözlük çalışmaları; kelimelerin anlamlarında meydana gelen değişiklikleri, ilgili kelimelerin lügat manalarının ıstılâhî manalarından farklılıklarını kronolojik bir şekilde ortaya koyan etimolojik sözlükler oluşturuluncaya kadar sürdürülmelidir. Zira edebî tefsir yapmak isteyen tefsircinin birincil hedefi dilsel anlamları ortaya koymaktır. Bunu yapmanın tek yolu ise kelimelerin dilsel anlamlarını diğer anlamlarından ayırt etmektir. Daha sonra ise tefsirci zamanla kelimenin ifade ettiği anlamda meydana gelen değişiklikleri sırayla dizmeli ve en eski anlamı daha sonraki anlama tercih etmelidir. Ayrıca kelimelerin anlamları belirlenirken Arapçanın diğer dillerle olan etkileşimi de göz önünde bulundurmalıdır. Şöyle ki anlamını belirlemeye çalıştığı kelimenin Arap kökenli mi yoksa Arapçaya sonradan girmiş bir kelime mi olduğu saptanmalı, eğer Arapçaya yabancı bir dilden girme kelime ise onun ilk kullanıldığı manasını ortaya koymalıdır. Kelimelerin anlamları ortaya koyulduktan sonra onların Kur’ân’daki kullanımları üzerinde durulmalıdır. Söz konusu kelime Kur’ân’ın her yerinde aynı anlamda mı kullanılmıştır yoksa farklı anlamlarda mı şayet farklı anlamlarda kullanılmışsa bu farklı anlamlar nedir? Dolayısıyla tefsirci kelimenin ifade ettiği lügat anlamı veya anlamlarıyla onun Kur’ân’da kullanıldığı anlam veya anlamlara ulaşabilir ve söz konusu kelimeyi âyette kullanıldığı bağlamı dikkate alarak tefsir edebilir. Kur’ân kelimelerinin lügat anlamları tespit edildikten sonra cümle ve terkiplerin incelenmesi gerekmektedir.
Kur’ân’daki cümle ve terkipleri incelemek isteyen tefsircinin edebiyat, belâgat ve nahiv gibi dil ilimlerine başvurması gerekir. Ama bununla birlikte Kur’ân’ın edebî tefsirinde nahiv araştırması bir amaç haline getirilmemeli tersine anlamları açıklamaya ve Kur’ân’ın farklı kırâatlerinin ifade ettiği anlam bütünlüğü gibi hususları ortaya koyabilmek için bir araç olmalıdır.148
el-Ḫûlî’nin geliştirdiği edebî tefsir yöntemi dikkatle incelendiği takdirde onun metodolojik düzeyde Muhammed ‘Abduh ve Ṭâhâ Ḥuseyn’in bir sentezi olduğu apaçık bir şekilde kendini göstermektedir. Fakat el-Ḫûlî geliştirdiği bu yöntemle Kur’ân’nın yeniden yorumlanması meselesine odaklanmak suretiyle yorumcu ekole yeni bir veçhe kazandırmıştır. O, ‘Abduh’un Mu‘tezili ve İbn Rüşd ekolünden esinlenerek edindiği; usulcülerin naslardan konu bütünlüğü ve âyetlerin nüzul sırasına göre hüküm çıkarmaktan ötürü kullandıkları dilsel analiz metoduna Ṭâhâ Ḥuseyn’in edebiyat araştırmalarında benimsediği çevre faktörünü de ekleyerek kendi yöntemini geliştirmiştir.149
Netice olarak ifade etmek gerekir ki el-Ḫûlî, mevcut tefsir yöntemlerinin eksik olduğunu ve günümüzde en ideal tefsirin, edebî tefsir yöntemleri esas alınarak yapılabileceğini savunmuştur. Kendisi baştan sona bir tefsir yazmayan el-Hûlî, bu alanda yapılacak bir araştırmanın nasıl yapılacağına dair önemli yöntem çalışmaları yapmıştır. Ama müellifin Mısır radyosunda yaptığı tefsir sohbetlerinden müteşekkil olup daha sonra üç ayrı kitap halinde yayınlanan el-Ḳâde ve’r-resûl (Kahire, 1959), Fî Ramaḍan (Kahire, 1961) ve Fî emvâlihim mis̱âliyye lâ meẕhebiyye (Kahire, 1963) adlı çalışmalarında kendi yöntemini uygulamaya çalıştığı söylenebilir. O, kurucusu olduğu edebî tefsirin prensip ve ilkelerine dair görüşlerini, Menâhicu tecdîd fi’n-naḥv ve’l-belâġa ve’t-tefsîr ve’l-edeb adlı eseri ile The Encyclopaedia of Islam’ın Arapça çevirisi olan Dâ‘iretu’l-me‘arifi’l-
İslâmiyye’de yazdığı “Tefsir” maddesinde açıklamıştır. Daha sonra ise kurucusu olduğu
Medresetu’l-umenâ ekolüne mensup pek çok öğrencisi ve diğer araştırmacılar edebî tefsir
148 el-Ḫûlî, Menâhicu tecdîd, s. 237-239; el-Ḫûlî, Dirâsât İslâmiyye, s. 43-45. Ayrıca el-Ḫûlî’nin edebî tefsir
konusundaki görüşleri hakkında müstakil bir çalışma için bk: Atsız, Modern Dönemde Kur’ân’a Yaklaşımlar Bağlamında Edebî Tefsir Metodu ve Emîn el-Ḫûlî, s. 121 vd.
yöntemini geliştirmeye ve bu alanda bazı pratik araştırmalar yapmaya çalışmışlardır. Onun öğrencileri arasında, özellikle öğrencisi ve eşi olan Âişe Abdurrahmân/Bintu’ş-Şâṭi (ö. 1998), Ḫalefullah ve Abdulfettâḥ Şukrî ‘Ayyâd (ö. 1999) bu alanda temayüz etmişlerdir. Eşi Âişe Abdurrahmân/Bintu’ş-Şâṭi pek çok eserinin yanı sıra, Kur’ân’ın beyan özelliğini konu edinen el-İ‘câzu’l-beyânî fi’l-Ḳur’ân ve Mesâilu İbni’l-Ezrâk (Kahire, 1971) ve et-Tefsîru’l-beyânî li’l-Kur’âni’l-Kerîm (I-II, Kahire, 1962-1969) Şukrî ‘Ayyâd ise “vaṣf” alanındaki Yevmu’d-dîn ve’l-ḥisâb fi’l-Ḳur’âni’l-Kerîm adlı teziyle el-