ŞERHLERİ

eş-Şeyh el-Emînî, el-Ğadîr’de Nehcü’l-Belâğa üzerine yazılmış 81 çalışma ve müellif adı zikretmektedir.947

Minhacu’l-Berâe Mukaddimesi’nde948 ise 112 şerh

947

zikredilmektedir.949 Ancak bu şerhlerin bir kısmı tamamlanamamış, bir kısmı ğaribu’l- hadis türü eserler benzeri bazı kelimeleri açıklayan veya dil yönünden tahliller yapan eserlerdir. Bazıları başka bir şerhin özeti veya tercümesi şeklindedir. Nehcü’l-Belâğa üzerine yazılan şerh ve konu çalışmalarının çoğunluğu Arapça olmakla birlikte, bazıları Farsça olarak yazılmıştır. Nehcü’l-Belâğa’nın kaynakları üzerine yapılan bazı çalışmalar olmakla birlikte sayacağımız bu şerhlerde Nehcü’l-Belâğa’da ki rivayetlerin sıhhati üzerinde durulmamıştır. Bazılarında mezhep taassubu ile yapılmış yorumlar, bazılarında da sadece dil ile ilgili konulara değinildiği görülmektedir. Şiî kökenli müelliflerin Nehcü’l-Belâğa’nın sıhhati konusunda irdeleyici bir değerlendirme yapmamaları mezhep kaygısına bağlanabilir. Fakat Şiî kökenli olmayan Muhammed Abduh da eserin Hz. Ali’ye nisbetinin sıhhatine ve Ehl-i Sünnet âlimler tarafından yapılan tenkitlere hiç değinmemiştir. Bu durum “Abduh’un çalışmasının sadece edebî bir çalışma olarak tasarlanmış olmasından kaynaklanmaktadır” şeklinde bir gerekçeyle izah edilebilirse de kanaatimize göre yeterli değildir. Çünkü Nehcü’l-Belâğa hakkında yapılan eleştirilerden bir kısmı, “eserin dilinin Hz. Ali’nin yaşadığı dönemde kullanılan dile benzemediği, yapmacık ifadeler ve secî içerdiği, bazı mesellerin Hz. Ali’den sâdır olmasının mümkün olmadığı, bazı tasvirlerin Abbasiler devrinde tercüme hareketlerinden sonra İslâm kültürüne girdiği bu sebeple de Hz. Ali’nin bunları dile getirmesinin mümkün olmadığı” şeklinde eserin edebi yönüyle alakalı eleştirilerdir. Abduh’un bu konulara hiç değinmemesi bazı Şiî araştırmacılar tarafından kitaptaki bütün sözlerin Hz. Ali’ye nisbetini sahih olarak kabul ettiği şeklinde yorumlanmıştır.950

eş-Şeyh el-Emînî’nin el-Ğadîr’de951

zikrettiği şerh yazarlarının bir kısmı şunlardır:

1-es-Seyyid Ali b. en-Nasır. Radî’nin muasırıdır şerhine ‘A’lâmu Nehci’l-Belağa adını koymuştur. Bu kitap yazılan şerhlerin ilkidir.

2-Ahmed b. Muhammed el-Veberî V. Asır ricalindendir.

948 _{Minhâc’l-Berâe Kutbuddîn er-Râvendî’nin yazdığı Nehcü’l-Belâğa şerhidir. Mukaddime kısmını} hazırlayan ve eseri tahkik edense Abdullatîf el-Kûhkemerî’dir. Minhâcü’l-Berâe’den yaptığımız alıntılarda müellif er-Râvendî’nin adını, mukaddimesinden yaptığımız alıntılarda ise Abdullatîf el- Kûhkemerî’nin adını verdik.

949

el-Kûhkemerî, A.g.e, 38-49

950 _{el-Hatîb şöyle demektedir: Şeyh Muhammed Abduh Nehcü’l-Belâğa’yı bütün içeriği ve bütün} kelimeleriyle Emîru’l-Mü’minîn’e nisbetini sahih görenlerdendi. Hatta öyle ki, onun bazı sözlerini luğatlar için delil yapmıştı… Bkz. el-Hatîb, Mesâdir, I, 248

951

3-Ziyauddin Ebû’r-Rıda Fazlullah er-Ravendî (511/1117) Nehcü’l-Belâğa’ya ta’lik yazmıştır.

4-Ebu’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Kasım… el-Beyhâkî en-Neysâbûrî (565/1169). Ashabtan Huzeyme b. Sabit’in neslindendir ve İbn Şehrâşub’un hocalarındandır. Şerhinin adı Meâricu Nehci’l-Belağa’dır.

5-Ebu’l-Hüseyin Said b. Hibetullah Kutbuddin er-Râvendi (573/1177). Şerhinin adı Minhacu’l-Berâe’dir.

6-eş-Şeyh Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. el-Hüseyin b. Hasan el-Beyhakî en-Neysâbûrî. Kutbuddin el-Keyderi diye meşhurdur. Hadîkatu’l-Hakâik isimli kitabını 576/1180 yılında yazmıştır.

7-Efdaluddin el-Hasan b. Ali b. Ahmed el-Mahâbâdî. Fihrist sahibi Müntecebüddin’in şeyhlerindendir. 585/1189 yılından sonra ölmüştür.

8-Kâdı Abdulcebbâr, bu şerh aynı isimle anılan zatlardan hangisine ait olduğu tam olarak bilinmemektedir. Bu zatların hepsi de Tûsî’nin muasırıdırlar. Allâme Nuri Müstedrek’inde adını zikretmektedir ( Aynı isimde yedi zatın adı dipnotta verilmektedir).

9-Fahru’r-Razi Muhammed b. Ömer et-Taberî eş-Şafii (655/1257). Cemaluddin el- Kıftî’nin Târihu’l-Hukemâ’sında açıkladığı gibi er-Râzî şerhini tamamlayamamıştır. 10-Ebû Hamid İzzuddin Abdulhamid (656/1257). İbn Ebi’l-Hadîd diye meşhurdur. Sultan Mahmud et-Tabsî kitabını özetlemiştir.

11-Radîyyuddin Ebu’l-Kâsım Ali b. Mûsâ b. Tâvûs el-Hüseynî (664/1265).952

12-Ebû Tâlib Tacuddin, İbnu’s-Sâî Ali b. Enceb b. Osmân b. Abdillah el-Bağdâdî (674/1275) (Müntehabu’l-Muhtar, s. 138).

13-Kemâluddin eş-Şeyh Meysem b. Ali b. Meysem el-Behrânî (679/1280). Büyük orta ve küçük şerhleri vardır.

952

14-eş-Şeyh Ahmed b. el-Hasan en-Navendî, yedinci asır ricalinden ve Şeyh Cemaluddin el-Vârâmî’nin öğrencilerindendir. Kendisinin Nehci’l-Belağa üzerine yazılmış birçok haşiyesi vardır.

15-Allâme el-Hıllî Cemaluddin Ebû Mansur el-Hasan b. Yusuf b. el-Mutahhar (726/1325).

16-eş-Şeyh Kemaluddin b. Abdirrahman b. Muhammed b. İbrahim el-Atâikî el-Celî. 8. Asır ricalindendir ve şerhi dört cilttir.

17-Yahya b. Hamza el-Alevî (749/1348), Zeydiyye’nin İmâmlarındandır. Şerhi dil ile ilgili konular üzerinedir (ğarib kelimeleri açıklayan kısa bir şerh yazmıştır).

18-Sa’duddin Mes’ûd b. Ömer b. Abdillah et-Taftazani eş-Şafii (791-(92/93)/1388- (1389/1390).

19-es-Seyyid Efsahu’d-Dîn Muhammed b. Habibullah b. Ahmed el-Hüseynî. Şerhini 881/1476 Safer ayında tamamlamıştır.

20-el-Mevla Kıvâmuddin Yusuf b. Hasan. Bağdat kadısı diye meşhur olup ölümü 927/1326 civarıdır.

21-Ebu’l-Hasan Ali b. el-Hasan ez-Zuvvârî. Muhakkik Kerakî’nin talebelerinden olup şerhi Farsça’dır ve ismi “Ravdatu’l-Ebrar” dır. 947/1540 yılında tamamlamıştır.

22-el-Mevla Celaluddin el-Hüseyin b. Hace Şerafuddin Abdulhak el-Erdebîlî (950/1543), ilâhî nisbetiyle Ma’rûftur. Şerhi Farsça olup ismi Menhecü’l-Esaha’dır.953

23-el-Mevlâ Fethullah b. el-Mevla Şükrullah el-Kaşânî (988/1580), Farsça olarak yazmış ve adını “Tenbîhu’l-Ğâfilîn ve Tezkiratu’l-Ârifîn” koymuştur.

24-İzzuddin Ali b. Cafer Şemsüddin el-Âmilî. Ali b. Hilal b. el-Cezâirî’nin talebelerindendir, şerhi Farsça’dır.

25-el-Mevla İmaduddin Ali el-Kerakî el-Esterabâdî X asır ricalindendir, Nehcü’l- Belâğa üzerine bir ta’lik yazmıştır.

26-el-Mevla Şems b. Muhammed b. Murad 1013 yılında İbn Ebi’l-Hadîd şerhini (Farsça’ya) tercüme etmiştir.

953

27-el-Behai el-Âmilî (1013/1604), Berki bize yazdığı yazıda bunu belirtmiştir. Kendisi şerhi tamamlayamamıştır.

28-eş-Şeyh er-Reis Ebu’l-Hasan Mirza el-Kaçarî, şerhini tamamlayamamıştır. Bunu da bize Seyyid Berkî yazmıştır.

29-Şeyh Nur Muhammed b. el-Kadı Abdulaziz b. el-Kadı Tahir Muhammed el-Mahallî, 1028/1618 târihli şerhi Farsça’dır.

30-el-Mevlâ Abdulbâkî el-Hattât es-Sûfî et-Tebrîzî (1039/1629), şerhi Farsça olup adı “Minhâcu’l-Velâye”dir.954

31-el-Mevlâ Nizamuddin Ali b. el-Hasan el-Cîlânî, şerhinin adı “Envâru’l-Fesâha”dır. Üç ciltlik kitabın ilk cildini 4 Rebiu’l-evvel 1053/23 Mayıs 1643 de tamamlamıştır. 32-eş-Şeyh Hüseyin b. Şihabuddin b. el-Hüseyin el-Âmilî el-Kerakî (1076/1665). 33-Fahruddin Abdullâh b. el-Müeyyid Billâh, İbn Ebi’l-Hadîd’in şerhini özetlemiş adını da “el-ikdu’n-Nadîd el-Mustahrec Min Şerhi İbni Ebi’l-Hadîd” koymuştur. 1081/1670 yılına ait müellif nüshası bulunmaktadır.955

Bu şerhler içerisinde Nehcü’l-Belâğa’da mevcut bütün metinlerin Hz. Ali’ye nisbetinin sıhhatini de inceleyen bir şerh yoktur. Bu şerhlerden en çok müracaat edilenler; Ebu’l-Hüseyin Saîd b. Hibetullâh Kutbuddin er-Râvendî (573/1177)’nin Şerhi olan Minhâcu’l-Berâe, Ebû Hâmid İzzuddin Abdulhamid (İbn Ebi’l-Hadîd)’in (656/1257) yazdığı Nehcü’l-Belâğa şerhi, Kemaluddin eş-Şeyh Meysem b. Ali b. Meysem el-Behrânî (679/1280)’nin şerhi ve Muhammed Abduh’un (1323/1905) yazdığı Nehcü’l-Belâğa şerhidir.