Örgütsel Sapmayı Etkileyen Faktörler

Örgütsel sapmanın yaygınlaşması ve maliyetinden dolayı neden ortaya çıktığını anlamaya çalışmak önemli olmaktadır. Sapmaya neden olan faktörler hakkındaki her bir çalışma farklı bir grup üzerine odaklanmıştır. Bennett ve Robinson, sapmayı etkileyen faktörleri, iş yerindeki deneyimlerine tepki, bireyin kişilik yansımaları ve sosyal duruma uyum olmak üzere üç grupta toplamışlardır120_.

Deneyimlere Tepki Olarak: Bir çok alışma, hırsızlık, barbarlık ve saldırı gibi

davranışların, bireyin örgütünde yaşadığı hangi deneyimlere tepki olarak ortaya çıktığı üzerine yapılmıştır. Çalışmalarda, hayal kırıklığı, adaletsizlik hissi, denetimsizlik ve tehditlere tepki olarak sapma davranışlarının ortaya çıktığı belirlenmiştir.

Çalışmalar, sapma davranışlarının iş stresinin yaşattığı karşılık olarak ortaya çıktığını desteklemektedir. Yine çalışmalar adaletin sağlandığı iş yerlerinde sapma davranışlarının azaldığını göstermiştir. Özellikle hırsızlığın, adaletin sağlanamadığı işletmelerde tepki olarak arttığı gözlemlenmiştir121 _.

Murray doktora tezinde, örgütsel adaletin hem bireye yönelik hem de örgüte yönelik sapma davranışlarıyla negatif ilişki içinde olduğunu belirlemiştir122_{. Judge ve}

Scott’da çalışmalarında kişiler arası adalet, bir anlık düşmanlık ve iş tatmininin sapma ile ilişkili olduğunu belirlemişlerdir123_.

Berry ve diğ. çalışmalarında, örgütsel sapmanın, örgütsel vatandaşlık, dostluk, vicdanlı olma ve duygusal denge ile ilişkili olduğunu belirlemişlerdir124_.

Dunlop ve Lee de örgütsel vatandaşlığın örgütsel sapmayı etkilediğini saptamıştır125_.

Peterson haksız davranış, sosyal değerler ve çalışma gruplarının etkisinin örgütsel sapmayı etkileyebileceğini belirtmiştir126_{. Liao ve diğ. örgütsel bağlılığı}

120 _{Bennett ve Robinson,s. 256.} 121 _{Kidwell ve Kochanowski, s.138.} 122 _{Murray, s.154.} 123 _{Judge ve Scott, s.126-138.} 124 _{Berry ve diğ., ss.410-424.}

125 _{Patrick D. Dunlop ve K.ibeom Lee. “Workplace Deviance, Organizational Citizenship Behavior, and} Business Unit Performance: The Bad Apples do Spoil the Whole Barrel”, Journal of Organizational Behavior, Sayı:25, 2004, ss.67-80.

126 _{Dane K. Peterson, “Deviant Workplace Behavior and the Organization’s Ethical Climate”, Journal} of Business and Pschologys, Cilt:17, Sayı:1, 2002.

olmayan bireylerin sapma davranışına daha eğilimli olabileceğini belirtmektedir127_.

Mulki ve diğ. de duygusal bitkinliğin, örgütsel bağlılığı ve iş doyumunu düşürerek örgütsel sapmayı etkilediğini saptamışlardır128_.

Sapma davranışı bireyin kendi alanında kontrolü ele geçirme olarak da ortaya çıkmaktadır. Güçsüzlük hissi bireyi, sabotaj, saldırı ve zararlı sapma davranışı için kışkırtmaktadır.

İşyeri deneyimleri ile ilgili yapılan çalışmalarda, bireyin utandırılması saldırı davranışı olarak tepki vermesine neden olduğu belirlenmiştir. Utandırma bireyin özsaygısına yönelik bir davranış olduğundan, tepki saldırganlık olarak ortaya çıkmaktadır.

Kişilik Yansıması Olarak: Sapma davranışlarının bireyin kişiliğinin yansıması

olarak ortaya çıktığı geniş ölçüde kabul edilmesine karşın araştırmalar bunu güçlü bir şekilde desteklememektedir.

Son zamanlarda yapılan çalışmalar göstermiştir ki, saldırganlık eğilimi ile sapma davranışı arasında ilişki bulunmaktadır. İşyerinde kontrol eksikliği, bağımsızlık ve bireysel etkinlik de örgütsel sapmaya yol açmaktadır129_.

Peterson çalışmalarında üretim sapması ve ekipman sapmasının gençlerde, işlerinde yeni olanlarda, yarı-zamanlı çalışanlarda ve düşük ödeme yapılan iş görenlerde daha çok görüldüğünü belirtmektedir130 _.

Kişilik özellikleri ile sapma davranışı arasındaki ilişkiye yönelik çalışmaların iki yönde ilerlediği görülmektedir131_{. İlk yönde, bireysel farklılıkların, iş yerindeki}

sapma davranışları ile çevre arasında değişken olarak ele alınması çalışmaları. Sapma davranışı ile iş stresi yaratan engellemeler arasında ve sapma ile fark edilen haksızlık arasında olumsuz etkilenme olduğu bulunmuştur. Üstelik, kızgınlık kışkırtıcı bir durum ortaya çıkarmakta ve bireyler arası sapmaya bağlanmaktadır.

127 _{Liao ve diğ., s.946.} 128 _{Mulki ve diğ., s.1223.} 129_{Galperin, s.87.} 130 _{Peterson, s.132.} 131 _{Bennett ve Robinson, s.258.}

İkinci yönde yürüyen araştırmalarda ise, kişisel özelliklerin etkisine geniş açıdan bakılmaya çalışılmaktadır. Büyük Beşli gibi geniş kişisel özellikler üzerinde durulmaktadır. Berry ve diğ. Büyük Beşli kişisel faktörler ve iş yeri sapma davranışları arasında anlamlı bir ilişki olduğunu belirlemişlerdir132_{. Özellikle, örgütsel}

sapma ile düşük vicdan arasında, bireyler arası sapma ile dışa dönüklük ve düşük hoşluk arasında ilişki bulunmuştur. Aynı zamanda düşmanlık eğiliminin, diğerlerini kullanma ile ve örgütsel sapma ile olumsuz ilişkisi bulunmuştur. Örgütsel sapma ile düşmanlık eğiliminin ilişkisinin olması, örgütsel sapmanın düşmanlık olarak ortaya çıkmasıyla da ilgilidir.

Sosyal Çevreye Uyma Olarak: Sosyal değerlerin, işaretlerin ve baskının

örgütsel sapmadaki rolü üzerine yapılan çalışmalar bu grupta yer almaktadır. İş yeri sapma davranışlarının tanımının anlamlı, yönetim tarafından desteklenen örgütsel değerlere saldırıyı içermesine rağmen, alt çalışma grubunun sosyal baskısı ve değerlerinin desteklediği ve kabul ettiği davranışlar sapmaya neden olabilmektedir133_.

Liao ve diğ. çalışma grubu özelliklerinin örgütsel sapmayı etkilediğini belirtmişlerdir134_{. Bireyin antisosyal davranışları çalışma arkadaşlarının benzer}

davranışlarına uzanabilmektedir . Sosyal değerler, sabotaj, iş yeri saldırıları ve hırsızlığı etkilemektedir135_.

Liao ve diğ. çalışma arkadaşlarının desteği ve tatmininin bireyler arası sapma davranışında oldukça önemli olduğunu belirtmişlerdir136_.

Araştırmalarda örgütün etik ikliminin örgütsel sapmayı etkilediği belirlemiştir137,138_.

Bennett ve Robinson örgütsel sapmayı etkileyen faktörlerle ilgili çalışmaların gelecekte çevre ve mağdura ilişkin değişkenler üzerine yoğunlaşacağını belirtmişlerdir139_. 132 _{Berry ve diğ., s.410.} 133 _{Bennett ve Robinson, s.259.} 134_{Liao ve diğ., s.971.} 135 _{Kidwell ve Kochanowski, s.143.} 136 _{Liao ve diğ., s.977.} 137 _{Peterson, s. 133.} 138 _{Appelbaum ve diğ., s.45.}

Çevresel Değişkenler: Örgüt üyesini etkileyen çevresel faktörlerden,

ekonomik gereksinimler, aile sorunları ve nüfus yoğunluğu gibi toplumsal özelliklerin örgütsel sapmayla ilişkisi belirlenmiştir.

Ulusal kültür de örgütsel sapmayı etkilemektedir. Suç oranı düşük olan uluslarda örgütsel sapmanın da düşük olması, kişisel kontrol ile açıklanmaktadır140_.

Bireyin üyesi olduğu örgütte gelir dağılımı da sapmayı etkileyen bir faktördür. Ülkeleri olduğu gibi örgütlerinde gelir dağılımı iyi olduğunda bireylerinin sağlığı ve morali iyi olacaktır. Örgütsel sağlık, performans, devamsızlık, iş devri oranı ile ölçülebileceği gibi örgütsel sapma ile de ölçülebilir.

Mağdurla İlgili Değişkenler: İki tür mağdur bulunmaktadır. Bunlardan birincisi

“uysal mağdur”, ikincisi “ kışkırtıcı mağdur” dur. İşgörenler bağımlı, korkak ve düşmanca tavırla mağdur eğiliminde ya da dışardan kontrol ediliyorlarsa genelde mağdur olmaktadırlar.

Applebaum ve diğ. sapma davranışına neden olan faktörleri beş grup altında incelemiştir141_{. Muhalif değer varlığı ve etki/tehlike oranı olarak adlandırılan birinci}

faktörde, örgütte finansal kazançların tüm değerlerin önüne geçmesi, kısa dönemli geçici çözümler üzerinde durulması, bireylerin başarısızlıkta birbirlerini suçlaması gibi bir ortam bulunduğunda sapma davranışı artış göstermektedir. Zarar veren kişi için mağdura zarar vermek kendisi için az tehlikeliyse etkin görünmekte böylece de sapma davranışı artış göstermektedir.

İkincisi, iş çevresi faktöründe; çalışmalarda iş özelliklerinin sapma davranışlarında etkili olduğu görülmüştür. Üçüncü faktör olan grup davranışları, Bennett ve Robinson grup davranışlarının sapma üzerindeki etkileriyle benzerlik göstermektedir. Örgütün değerlerini bilmesine karşın, bireyin ait olduğu grubun değerlerine uygun hareket ettiğinde örgütün değerlerini yıkması durumudur142_.

Dördüncü faktörde, örgütsel bağlılığın sapmadaki rolü üzerinde durulmuş ve sapma ile bağlılık arasında ilişkinin olduğu belirtilmiştir. Son faktör olan örgütsel 139 _{Bennett ve Robinson, s. 260.}

140 _{Harold G. Grasmick ve Emiko Kobayashi. “Workplace Deviance in Japan: Applying an Extended} Model of Deterence Deviant Behavior”, An Interdiciplinary Journal, Sayı:23,: 2002, s.21.

141

Appelbaum ve diğ., s.45. 142 _{Bennett ve Robinson, s.261.}

engelleme ve değişimde, bireyin engellemeyi bir stres faktörü olarak algıladığı ve böylece sapma davranışı eğiliminin arttığı ileri sürülmektedir. Örgütte değişim yaşandığında, değişime uyum sağlayamayan bireyin sapma davranışına yönelebileceği belirtilmektedir.

Genel olarak, örgütsel değişkenler daha çok örgüte yönelik sapma davranışlarını etkilerken, bireysel değişkenler de bireyler arası sapma davranışlarına etki etmektedir. Örgütsel sapmayı işe yönelik, dürüst olmamak gibi özellikler güçlü şekilde etkilerken, uyumsuzluk, dışadönüklük gibi sosyal özellikler daha güçlü olarak bireyler arası sapmayı etkilemektedir143_.