Önermesel Olmayan İnanç

Önermesel inancın objesi önermeler olduğu için, öne çıkan kav-ram tasdik olmaktaydı. Önermesel olmayan inançta ise inancın objesi, önermeler değil doğrudan kişiler veya canlı/cansız varlık-lar olduğundan aslî unsur ‘güven’dir. Yani inancı, birine ya da bir varlığa güven anlamında kullandığımız durumlarda önermesel olmayan anlamda kullanmış oluruz.³³

Mesela ‚Perilere inanırım.‛ dediğimizde burada önermesel bir inanç söz konusudur. Bu ifade anlamından hiçbir şey kaybet-meden rahatlıkla, ‚‘Periler vardır’ önermesine inanırım.‛ şekline dönüştürülebilir. Fakat şu örneği ele alalım: Birisi, diş doktoru hakkında ‚Diş doktoruma inanırım.‛ derse, burada inanmak ilk örnektekinden hayli farklı bir anlamda kullanılmış olur. Bu cüm-lenin, ‚Diş doktorumun varlığına inanırım.‛ anlamında olduğunu söyleyemeyiz. ‚Diş doktoruma inanırım.‛ ifadesindeki inanç ile

‚Perilere inanırım.‛ ifadesindeki inanç teriminin kullanımı ara-sında önemli bir anlam farklılığı vardır. ‚Diş doktoruma inanı-rım.‛ diyen kişi, diğer örnektekinden farklı olarak diş doktorunun diş hastalıklarını teşhis ve tedavi yöntemine, o kişinin meslekî ve ticarî dürüstlüğüne güvendiğini söylemek istemektedir.

Önermesel ve önermesel olmayan inançlardaki tutum farklı-lığı aynı objeye yönelik olduklarında daha aşikâr olur. Örneğin bir tarih öğrencisi, önermesel anlamda ‚Kral Arthur’a inanıyorum.‛

dediğinde bununla tarihte anlatıldığı şekliyle Kral Arthur diye birisinin gerçekten var olduğuna inandığını kasteder. Fakat Arthur’un yaşadığı dönemdeki siyasî çekişmelerin ortasında ken-dini buluveren Arthur’un şövalyelerinden biri, ‚Kral Arthur’a inanıyorum.‛ dediğinde günümüzde yaşayan tarih öğrencisinin önermesel inancından son derece farklı bir inanç tutumu sergiler.

Tarih öğrencisinin inancında saygı, güven, bağlılık, sadakat

33 Price, age, ss. 426-427.

Bilgi ve İnanç Kavramlarının Analizi| 29

likleri yoktur, o sadece bir kişinin ve onun tarihe geçmiş nitelikle-rinin varlığıyla ilgili önermelere inanmaktadır. Ama ikincisinde inanç tamamıyla varoluşsal bir boyut, ‘iki kişi arasındaki kişisel ilişkiye’ dayalı ve o kişisel ilişkiden kaynaklanan bir takım duygu-sal ve ahlakî tavırları içerir.³⁴ Görüldüğü gibi önermesel ve öner-mesel olmayan inançlar birbirinden son derece farklı anlamlara gelmektedirler.

İki inanç türü arasındaki fark, büyük ölçüde, yukarıda da belirttiğimiz gibi önermesel inancın objesinin önermeler, önerme-sel olmayan inancın objesinin genellikle İlahî ya da beşerî olsun kişiler olmasından kaynaklanmaktadır. İki inançta yönelinen obje-lerin farklı olması, inançlar arasında tutum değişikliğine yol aç-maktadır. İnancın objesi önerme olunca önerme ona yönelen kişi-den tasdik ya da inkâr tutumlarından birini gerektirir. Ama inan-cın objesi kişi olursa kişinin (varlığı ya da hakkındaki belli bir iddia değil) kendisi, tasdik ya da inkârın konusu olamaz, o ancak güvenin, teslimiyetin, bağlanmanın, sevginin, saygının ya da tam aksi, güvensizliğin, kopmanın, nefretin konusu olabilir.

Fakat buradan hareketle önermesel olmayan inancın sadece kişilere yönelik olduğu çıkarımını yapmak yanlış olacağı gibi iki inanç arasındaki farkın da birinin önermelere yönelikken diğeri-nin sadece kişilere yönelik olduğunu söylemek de hatalı olur.

Çünkü önermesel olmayan inanç, genellikle İlahî ya da beşerî kişi-ler için kullanılıyor olsa da bu kullanıma aykırı düşen pek çok örnek vardır. Mesela insan olmayan birisine, bir hayvana da önermesel olmayan anlamda inanılabilir. Görme engelli bir kişi, kendi rehber köpeğine (önermesel olmayan anlamda) inanabilir.

Bir Ortaçağ savaşçısı ya da günümüzdeki bir jokey, atına (öner-mesel olmayan anlamda) inanır.³⁵

34 Price, age, s. 432.

35 Price, age, s. 428.

30 | Epistemoloji: Temel Metinler

Kişi ve eşyaların yanı sıra olaylara da önermesel olmayan anlamda inanılabilir.³⁶ Sözgelimi bir savaş çıktığında pek çok kişi kendi ülkesinin galip geleceğine inanır. Bu örnekte olduğu gibi inanılan olay gelecekle ilgili olduğu gibi geçmişle ilgili de olabilir.

Mesela biri Sultan II. Abdulhamid’in Genç Osmanlılara yönelik uygulamalarına inanırken bir başkası inanmayabilir.

Soyut prosedürler, yöntemler de önermesel olmayan inanca konu olurlar. Sözgelimi bazı insanlar, sabahları soğuk duş almaya inanır. Pek çok insan modern eğitime inanırken bazı insanlar da geleneksel eğitime inanırlar. Pek çok kişi sadece dişi ağrıdığında doktora giderken bazıları dişi ağrısın, ağrımasın yılda bir kez diş doktoruna gidip, kontrolden geçmeye inanır.³⁷

Soyut teorilere de önermesel olmayan inanç olabilir. Bir teori-ye önermesel olmayan anlamda inanmak, onun içerdiği tek tek hipotezlere ve önermelere (önermesel anlamda) inanmaktan fark-lıdır. Önermesel olmayan anlamda bir teoriye inançta teori, tek tek önermelerinin doğruluğu açısından değil de sanki bir kişi ya da şeymiş gibi gözönünde tutulur. Bu sebeple bir teoriye inanmak, daha çok penisiline ya da bir alete mesela, elektron mikroskobuna inanmaktakine benzer bir özellik taşır. Yani ona inanmak bize güç verir. Olayları o teoriyle çözeceğimize dair entelektüel bir güven ve tatmin duyarız.³⁸

Fakat burada önemli bir nokta vardır; teoriye önermesel ol-mayan anlamda inanılabilmesi için, öncelikle içerdiği önermelere ve hipotezlere önermesel anlamda inanılması gereklidir. Çünkü bir teorinin ‘doğruluğuna inanılmadan’ ona güvenilemez. Öyleyse bir teori, bir düşünce sistemi, bir ideoloji gibi soyut entelektüel objeler söz konusu olduklarında önermesel olmayan inancın,

36 Price, age, s. 428.

37 Price, age, s. 429.

38 Price, age, ss. 430-431.

Bilgi ve İnanç Kavramlarının Analizi| 31

önermesel inanç zemini üstüne kurulduğunu ve önermesel inancı ön-gerektirdiği söylenebilir. Öte yandan bir kişi bir teoriye inan-dığı halde onun henüz çözülmemiş bir kısım paradokslar içerdi-ğini de kabul edebilir. Bu durumda onun tamamıyla doğru oldu-ğuna (önermesel anlamda) inanmaz. Ama hala entelektüel güçlü bir araç olarak ona sağlam (önermesel olmayan) bir inanç besler.

Önermesel olmayan inanca konu olan teoriler bilimsel ve olgusal teoriler olabileceği gibi metafiziksel teorilere de önermesel olma-yan inanç olabilir.³⁹

Böylelikle bilgi ve inanç çeşitleri hakkındaki incelemelerimi-zin sonuna gelmiş oluyoruz. Şimdi de yukarıda incelenen bilgi türleri ile inanç türleri arasındaki ilişkiyi ele alacağız ve bilgi veya inancın önermesel olması ya da olmamasının gerekçelendirme (justification) konusu ile ilgili epistemolojik açıdan ne tür sonuçlar doğurduğunu inceleyeceğim.