Önceliğin (Sebk) Kısımları

Sebzevârî önceliğin kısımlarının sekiz tane olduğunu belirtir. “Öncelik” (tekaddüm) ile ilgili olarak zikretmiĢ olduğu bu kısımların bir benzerinin aynı Ģekilde “sonralık” (teahhür) için de geçerli olduğunu belirtir. Ancak o burada yalnızca önceliğin kısımlarını sayarak, sonralığın kısımlarının buna kıyas yapılabileceğini belirtir.587

3.2.1. AyrılmıĢ Öncelik (Sebk-i Ġnfikâkî) veya Zamansal Öncelik (Sebk-i Zamânî)

Sebzevârî bunu zamanda veya zaman aralıklarında meydana gelen öncelik Ģeklinde tanımlar.588

Sebzevârî bu öncelikteki ontolojik bağıntının (nisbet) zaman kavramıyla iliĢkili olmasından dolayı önce gelenin (sâbık) kendisinden sonra gelenle (lâhık) aynı zaman diliminde bir arada beraberce bulunamayacaklarını ifade eder.589

585 _{Sebzevârî, ġerhu Gureri'l-feraid, s.430; Bu konuda Mir Dâmâd‟ın görüĢleri için bk. ed-Dâmâd, Mir}

Muhammed Bâkır, el-Kabasât, MenĢûrât Câmia‟tu Tahran, Tahran, 1989, s. 87-95

586

Sebzevârî, ġerhu Gureri'l-feraid, s.430;

587 _{Sebzevârî, ġerhu Manzume Kısmu‟l-Hikme, c.II, s. 306-307} 588 _{Sebzevârî, ġerhu Manzume Kısmu‟l-Hikme, c.II, s. 307} 589 _{Sebzevârî, ġerhu Manzume Kısmu‟l-Hikme, c.II, s. 307, 316}

Nitekim zamanın içerisinde meydana gelen olayların tümünde bunu görmek mümkündür. Zira bir saat veya bir „an‟ bir ikinci saat veya ikinci bir „an„la beraber bulunmazlar. Çünkü birinci zaman dilimi ikinci zaman dilimiyle beraber aynı anda gerçekleĢmez. Birinci zaman diliminin ikinci zaman dilimine bir önceliği vardır.590

3.2.2. Rütbesel Öncelik (Sebk-i Rütbe)

Sebzevârî bu önceliğin dereceli bir özellik taĢıdığını ifade eder. Bu öncelikteki bağıntı, belirlenmiĢ ve tanımlanmıĢ bir ilkeyle iliĢkilidir.591

Bu ontolojik temel ilke diğer tüm geriye kalan varlıkların kendisiyle iliĢkilendirildiği bir özelliğe sahip olup kendisinden sonra gelen varlığa karĢın ontolojik bir önceliğe sahiptir.592

Bu konuda cevher kavramını örnek verebiliriz. Nitekim cevher tanımlanmıĢ bir ilke olarak ontolojik sıralamada en üst tabakada bulunup diğer varlıklar cevherin altında yer alırlar. Bu sıralamayı; cevher, mutlak cisim, geliĢen cisim, iradesiyle hareket eden, hisseden, ve insan Ģeklinde oluĢturabiliriz. Biz bu sıralamada cinslerin cinsi olan (cinsu‟l-ecnâs) cevherden baĢladığımızda cevher, ontolojik sıralamada kendisini takip eden yani kendisinden sonra gelenlere karĢın ontolojik bir önceliği ve önceden var olma özelliğine sahiptir. Yine buna benzer bir baĢka sıralamayı da varlık hiyerarĢisi arasında da yapmak mümkündür. Nitekim var oluĢ gaye ve hikmeti açısından da insanın hayvan üzerine, hayvanın bitki üzerine, bitkinin cisim üzerine bir önceliği vardır.593

Sebzevârî bu örneklerdeki bahse konu olan rütbesel önceliğin tabii bakımından bir öncelik olup akli bir tertibin söz konusu olduğunu belirtir. Sebzevârî aynı Ģekilde rütbesel önceliğin konumsal (vad‟) bakımından da bir önceliğe sahip olduğunu belirterek buradaki önceliğin ise duyusal (hissi) bir tertiple olduğunu söyler. Sebzevârî bu tür önceliğe örnek olarak mekândaki sıralamayı zikreder.594

Örnek olarak da mihraba göre imamın kendisine uyan kiĢiler (memum) üzerine olan önceliğini zikreder.595

590 _{Sebzevârî, ġerhu Manzume Kısmu‟l-Hikme, c.II, s. 307; Rufâî, Mebâdiü‟l-felsefeti‟l-Ġslamiyye, c.II.}

s.182

591

Sebzevârî, ġerhu Manzume Kısmu‟l-Hikme, c.II, s. 307, 316-317; Rufâî, Mebâdiü‟l-felsefeti‟l- Ġslamiyye, c.II. s.185

592 _{Kutluer, Ġbn Sînâ Ontolojisinde Zorunlu Varlık, s.101} 593

Sebzevârî, ġerhu Manzume Kısmu‟l-Hikme, c.II, s.307, 316-317; Rufâî, Mebâdiü‟l-felsefeti‟l- Ġslamiyye, c.II. s.185

594 _{Sebzevârî, ġerhu Manzume Kısmu‟l-Hikme, c.II, s. 307, 316-317} 595 _{Sebzevârî, ġerhu Manzume Kısmu‟l-Hikme, c.II, s. 313-314}

3.2.3. Üstünlük ve Onursal Öncelik (Sebk-i ġeref)

Sebzevârî bu önceliği seçkin ve mümtaz olanın daha düĢük derecedeki bir baĢka insana olan üstünlüğü Ģeklinde tanımlar. Müctehid vasfını haiz bir insanın taklit seviyesinde bulunan bir baĢka kiĢiye olan önceliğini bu kısımda örnek olarak verebiliriz. Zira burada öne çıkan meziyet ilim olup müctehid ilmi formasyonu nedeniyle bir önceliğe ve öne geçme özelliğine sahiptir.596

3.2.4. Tabîî Öncelik (Sebk-i Tab’)

Bu önceleyiĢte ontolojik bağıntının varlıkla iliĢkili olmasıyla meydana gelir.597 Zira bir Ģeyin varlığı diğer Ģeyin varlığının önüne geçmiĢ ise doğal olarak bu öne geçiĢte bir öncelikli olan vardır bir de bu öne geçenden sonra gelen bir Ģey vardır. Sebzevârî buna örnek olarak eksik sebebin (illet-i nâkısa) sebeplinin (malûl) üzerine olan önceliğini zikreder. Yine bu bağlamda olmak üzere çizginin üçgene olan önceliğini zikreder. Zira sonradan olan üçgenin ortadan kalkması, çizgileri ortadan kaldırmaz. Ancak önceliğe sahip olan çizgileri kaldırdığımızda daha sonradan olan üçgen de ortadan kalkar.598

3.2.5. Nedensel Öncelik (Sebk-i Ġlliyet)

Bu öncelikli oluĢta bağıntı, zorunlulukla (vucup) iliĢkilidir. Burada artık varlıkla ilgili bir bağıntıdan söz edemeyiz.599

Sebzevârî bu öncelikte tam illetin (illet-i taamme) sebepli (malûl) üzerine olan önceliğini zikreder. Burada söz konusu olan sebep, sebepliden ayrılmaz. Ancak akıl, varlığın sebepten dolayı sebepli için meydana geldiğine hükmederek böyle bir çıkarımda bulunur. Nitekim elin hareketiyle anahtarın da hareket etmesini gözlemleyen bir kiĢi bu hükmü kolaylıkla verebilir. Bir Ģeyin zorunluluğu ontolojik bir öncelikliliği gerektiriyorsa bunu önce gelen veya öne geçen olarak kabul ederiz Ģayet bir Ģeyin zorunluluğu daha sonra olmayı gerektiriyorsa bunu

596 _{Sebzevârî, ġerhu Manzume Kısmu‟l-Hikme, c.II, s. 307, 317; Rufâî, Mebâdiü‟l-felsefeti‟l-Ġslamiyye,}

c.II. s.185

597

Sebzevârî, ġerhu Manzume Kısmu‟l-Hikme, c.II, , s.317

598 _{Sebzevârî, ġerhu Manzume Kısmu‟l-Hikme, c.II, s. 308; Rufâî, Mebâdiü‟l-felsefeti‟l-Ġslamiyye, c.II.}

s.182;

da daha sonraki Ģeklinde tanımlarız. Nitekim illetin, malûl üzerine ontolojik bir zorunlu önceliği söz konusudur.600

3.2.6. Mahiyetle Öncelik (Sebk-i bi’l-Mahiyet) veya Varlık Kazanmayla (Sebk-i Tecevhür) Olan Öncelik

Bu önceliklilik mahiyetin asaleti görüĢü ön kabulüne dayanır. ġayet bu önceliklilik mahiyetin değil de varlığın asaleti ön kabulune dayanmıĢ olsaydı bu önceleyiĢ gerçek olmayıp itibari yani zihinsel bir öncelik olmuĢ olurdu. Burada söz konusu olan öncelik varlık kazanmanın diğer bir ifadeyle varolmanın nedenlerinin hem cevherin kendisinde yani zâtında hem de mahiyetin Ģeyliği hususunda sebeplinin (ma‟lûl) üzerine olan önceliğidir. Yine ayrıca bu bağlamda olmak üzere mahiyetin kendi ayrılmazlarına (lazime) olan önceliğini de bu kısımda zikredebiliriz. Bu öncelik yukarıda ifade ettiğimiz gibi bazen varlık kazanma (tecevhür) sûretiyle öne geçen Ģeklinde de adlandırılır. Bu konuda cins ve ayırımın (fasl) tür (nev‟î) üzerine olan önceliğini zikredebiliriz.601

Burada bahse konu olan önceliğin tamamen kavram düzeyinde zihinde gerçekleĢen bir öncelik olduğunu söyleyebiliriz.602

3.2.7. Zâtî Öncelik (Sebk-i Bizzât)

Sebzevârî genel bir kanaat olarak zâtî önceliğin aslında doğrudan önceliğin (sebk) müstakil bir türü olduğunu söylemenin pek de mümkün olmadığını belirtir. Sebzevârî zâtî önceliğin genel bir kavram olduğunu belirterek bu önceliğin hem tabîî hem nedensel hem de mahiyetle öncelikte ortak bir ölçü ve değer olduğunu söyler.603

3.2.8. Gerçek Öncelik (Sebk-i Hakiki)

Sebzevârî “gerçek öncelik” Ģeklinde isimlendirilen bu kavramın Molla Sadrâ tarafından öncelik çeĢitlerine eklendiğini belirtir.604

Sebzevârî iki Ģeyden birinin zâtî yani özsel olması hususundaki yargı belirgin ve apaçık olduğunda doğal olarak diğerinin de ilineksel (arazi) olmasını gerektirdiğini belirtir. Bu konuda örnek olarak

600

Sebzevârî, ġerhu Manzume Kısmu‟l-Hikme, c.II, s. 308; Rufâî, Mebâdiü‟l-felsefeti‟l-Ġslamiyye, c.II. s.183

601 _{Sebzevârî, ġerhu Manzume Kısmu‟l-Hikme, c.II, s.308-309, 317; Rufâî, Mebâdiü‟l-felsefeti‟l-}

Ġslamiyye, c.II. s.183

602 _{Kutluer, Ġbn Sînâ Ontolojisinde Zorunlu Varlık, s.101} 603 _{Sebzevârî, ġerhu Manzume Kısmu‟l-Hikme, c.II, s. 309} 604 _{Molla Sadra, el-Esfâr, c.III, s.257}

hareketin gemi ile gemide bulunanlara olan bağıntısını zikreder.605

Yine ayrıca bu öncelikle ilgili olarak tahakkukun mahiyet ve varlığa olan bağıntısını veya beyazlığın beyaz ve cisme olan bağıntısını da zikredebilirz.606

Sebzevârî genel görüĢe uyarak “öncelikle” (sebk) ilgili bu sekiz kısmı açıkladıktan sonra, bu sekiz önceliğin dıĢında Mîr Dâmâd‟ın zikretmiĢ olduğu iki zamansal öncelikten de bahsederek bunların; “dehrî” ve “sermedî” öncelik Ģeklinde isimlendirildiklerini söyler.607 Sebzevârî bu iki önceliğin zamanla bağıntısı olduğunu diğer zikredilen sekiz önceliğin ise varlıkla iliĢkili bir boyut arzettiğini belirtir.608