Çeviri Kuramları Işığında Kültür Aktarımı

Ekonomik, kültürel ve sosyal hayatın her düzeyinde çeviriye daha fazla gereksinim duyulması ve bunların yaygınlaştırılması ile birlikte; çeviriler ve onların incelenmesi, 20. yüzyılın ortalarından bu yana kesintisiz bilimsel soruşturmanın hedefi olmuştur. Geçmişte, çoğu çeviri çalışmaları ya da kuramlar, çevirmenlerin kendi etkinlikleriyle ilgili yansımalarının sonucuydu. Çağdaş çeviri söylemleri iki temel, bazen zıt yaklaşımlara odaklanmıştır. Bir yandan, 1950'ler ve 1960'larda egemen olan, o zaman diğer araştırma daha geleneksel bir edebi yaklaşımı takip ederken 1970'lerde ve 1980'lerde işlev ve kültür odaklı yaklaşımlara yönelten tercüme için dilsel bir yaklaşım söz konusuydu (İşbecer, 2010: 15).

Çeviri bir kültür aktarımıdır. Çevirmen bir kültür uzmanıdır. Kültürel normlara uygun yapılan çeviri her zaman işlevseldir. Çeviri kuramları bir çevirmene bir çevirinin ne şekilde yapılacağını öğrenme imkânı vermektedir.

48

Bil bilgnin bir kültürden diğerine aktarıldıktan sonra’’ işlevini yerine getriyor olması’’ çevirmene bağlıdır; yani kültürlerarası iletişimin başarılı ya da başarısız olması çevirmenin sorumluluğundadır ve çevirmen bu sorumluluktan metnin arkasına saklanarak kaçamaz.(Amman,2008:55)

1.4.2.1. Çoğul Dizge Kuramı

Çoğul Dizge Kuramı 1920 yıllarda Rus Bilimcileri ve Çek Yapısalcılarının yütüttüğü çalışmalar üzerine Even Zohar tarafından 1970 yıllarda ortaya çıkarılmıştır.

Even- Zohar Kuramın amacı toplumsal evrim içinde kültürel üretimin, özellikle de edebiyatın rolünü vurgulamaktır. Kültür kavramını birçok dizgeden oluşan bir dev dizge olarak ele almaktadır.

Even-Zohar çoğuldizgeyi birbiriyle kesişen ve kısmen örtüşen, farklı seçenekleri kullanan, ancak üyeleri birbirine bağlı, yapılandırılmış bir bütün teşkil eden çoklu bir dizgedir. Diğer bir deyişle kültür birçok dizgeden oluşan dev bir dizge olarak kavramsallaştırılır.(Gürçağlar 2011:130)

Çevirinin ulusal kültürlerin oluşumunda önemli bir rol oynadığını ve edebi çevirinin ayrı bir edebi sistem olarak incelenmesi gerektiğini belirtmiştir (Ertan: 2005: 1)

Çoğul Dizge Kuramın’ da edebi bir eser yalnız başına değil, edebi bir sistemin parçası olarak incelenir. Bir başka deyişle edebiyat, sosyal, kültürel, edebi ve tarihsel çerçevenin bir parçasıdır. Edebi bir sistem diğerlerini etkileyebilir. Bir ülkeye ithal edilen çevrilmiş edebiyat, yerli yazıları etkileyebilir (Even-Zohar, 1997: 18). Bu tartışmayı destekleyen Even-Zohar (1997) ayrıca, Tercüme Etütlerinin geliştirilmesinin en önemli ön koşulunun kültür ve kuram sisteminin dikkatli araştırılmasını ve çeviri çalışmaları dil ve edebiyat teorileri ile sınırlandırılmaması gerektiğini belirtmektedir. Her şeyden önce, Even-Zohar tarafından çeviri çalışmalarına kazandırılan "Çoğul Dizge Kuramı" ile sistem kavramını teori haline getirerek bu alana öncülük etmiştir.

Her ne kadar Çoğul Dizge Kuramı çeviri politikaları bağlamında bir çeviri yöntemi sunsa da, edebi metinlerin içinde oluştukları kültürel çoğul dizgenin özelliklerini ne ölçüde yansıttığı ve kültürün hangi özelliklerinin, yani hangi anlamın erek dile çevrilmesi gerektiğine dair önemli bilgiler sunmaktadır. Bu kurama göre edebi metinler

49

bir kültürün belli bir özelliğini yansıtmaz. Edebi metinler, çoğul dizge içinde farklı sistemlerin eşzamanlı olarak var olması sonucu, kültür içinde birbiri ile etkileşim halinde olan tüm çevrelerin özelliğini taşırlar, bu nedenle edebi metinler tek bir merkeze bağlı değildirler ve göreceli olarak ortaya çıkarlar (Greiner,2004: 59). Bu nedenle çevirmen bir edebiyat metnini çevirdiği süreç içinde, metnin oluştuğu kültürel dizgenin tüm çevresel özelliklerini, edebiyat metnini bu çevreler içinde nelere gönderme yaptığını veya yapıyor olabileceğini bilmesi gerekmektedir. Bu noktada metinlerin işlevsel özellikleri ön plana çıkmaktadır. Bu işlevsellik ise semiyotik, yani göstergeseldir, kültüreldir (Yiğit, 2014: 51).

1.4.2.2. Hedefe Yönelik Yaklaşımlar

Hedef Odaklı Yaklaşımlar esas olarak çeviri metni ve hedef metin sistemi üzerinde yoğunlaşmaktadır. Bu yaklaşımlar öne çıkıncaya kadar, çeviri teorilerinin çoğu kaynak metin yönelimli veya kaynak dil odaklıydı. Gideon Toury'ye göre, kaynak metin ve hedef metin arasındaki ilişki "eşdeğerlik" olarak adlandırılır çünkü çeviri, başka bir dilde eşdeğerliğe sahip dilsel bir metindir. Edebî bir metnin çevirisi edebi bir yapıya sahip olabilir veya olmayabilir çünkü bir metnin edebi bir çeviri olması için kaynak metnin, hedef dildeki dil koduna eşdeğer bir edebiyat sistemi olarak kodlanması gerekir. Benzer şekilde, bir edebiyat parçası olmayan bir metin, edebiyat metni olarak hedef metin sisteminde bir yer bulabilir (Toury, 1980: 7).

Hedef Odaklı Yaklaşımlar, hedef dildeki varlığı sorgulayarak başlar. Bu yaklaşıma göre, iki eşdeğerlik türü vardır:

1) Teorik: ideal bağlantılar,

2) Betimsel: Somut ürünler arasındaki somut bağlantıları. (Egel, 1999: 19) Kaynak metin odaklı teorilerde, hedef metin kaynak metnin özelliklerini yansıtmazsa, bu bir çeviri olarak kabul edilmeyebilir, ayrıca çeviri olumlu değildir veya amacına ulaşmaz.

Toury "ürün ve süreç" fikrini, diğer bir deyişle çeviri çalışmalarında "işlevsel" araştırmayı desteklemektedir (1985: 21). Kısacası, teorisini bilimsel olarak "betimleyici ve açıklayıcı" bir yöntemle pekiştirmektedir (Bengi ve Öner, 1992: 18)

50

Toury, hedef dilin ve kültürün normlarının öncelikli olduğu çevirilerde, yani kabul edilebilir çevirilerde, değişimin kaçınılmaz olacağına işaret etmektedir (1985: 56). Bununla birlikte, en uygunluğa yönelik çevirinin bile kaynak metinden kaymalar içerdiğini ve geçişlerin ortaya çıkmasının gerçek bir çeviri evreni olarak kabul edildiğini de eklemektedir (1985: 57). Toury'ye göre, değişimler karar verme sürecinin bir parçası ve aynı zamanda normlar tarafından yönetiliyor (1985: 57). Bu nedenle, Toury'nin çeviriye açıklayıcı yaklaşımında temel kavram olan normlar kavramı aslında farklılık ve değişkenlik kavramlarını açıklamaktadır.

Toury’ye göre çevirmen kaynak kültürü’nün normlarını dikkate alarak tercüme etmesi gerktiğini savunmaktadır. Toury normları düzenli bir davranış biçimi olarak görmektedir. Eğer çevirmen kaynak metne daha yakın duruyorsa çeviride yeterlik, erek metne yakın duruyorsa kabul edibilirlik olduğunu savunmaktadır. Aynı zamanda ‘’Varsayılan’’ çevirş kavramını ortaya koymuştur.

Varsayılan çeviri aslında Toury’nin çeviri tanımıdır. Toury için çeviri, erek kültürde hangi nedenle olursa olsun çeviri olduğu varsayılan ya da çeviri olduğu sonradan anlaşılan her tür metindir.(Gürçağlar 2011:134)

Bizim inceledğimiz çeviriye baktığımız zaman. Örneğin Çalıkuşu romanına baktığımız zaman çevirmen özellikle kitabın birçok yerinde kaynak metni daima ön planda bulundurarak Türkçe kültürünü yönelik çeviri gerçekleştirmiştir. Örenk verecek olursak çarşaf kelimesini Rusçaya çeviri yaparken gerçek havayı yansıtmak adına, orijinal kelime ile almıştır.Я сказала:

• Знаю, как тебя наказать! Я купила на базаре тёмно-зелёный шёлк и начала шить тебе чаршаф.

• Ben de sana yapacağım cezayı biliyorum, dedim. Çarşıda bulduğum koyu nefti ipekliden bir çarşaf dikmeye başladım.

• Bir başka örnek saz kelimesi Rusçaya da aynen aktırılmıştır.

• Иногда в казарме Хюсейн заставлял анатолийских солдат играть на сазе, а сам сажал меня на голову, точно я была кувшином, и исполнял какие-то странные танцы.

51

• Hüseyin bazen de kışlada Anadolulu neferlere saz çaldırır, beni yeni testi gibi tepesinin üstüne yerleştirip garip oyunlar oynardı.

1.4.2.3. Skopos Teorisi

1978'de Hans J. Vermeer tarafından ilk kez önerilen Skopos Teorisi (SkT), "eşdeğerlik" kavramını sözcük ya da cümleyin mikro düzeyinden uzaklaşan Katharina Reiss'in çalışmalarının izlerini takip etmektedir. (Munday, 2001: 73-76).

Skopos teorisi çeviri bir amaç üzerine yapıldığını savunmaktadır.

Bu teoriye göre, kaynak metnin çevirisini belirleyen en önemli faktör, bir metni bir hedef dile aktarırken bir çevirmen, metni, mutlaka kaynak metne değil onun amacına göre değiştirerek karar alabilir. Bu nedenle SkT, hedefe yönelik çeviri teorisi olarak düşünülür. Metin odaklı teoriler arasında SkT'nin en belirgin özelliği, çeviri sürecini etkileyen okuyucuya ve çeviriciye önem vermesidir. Tercüman veya çeviriyi talep edenler, hedef okuyucu grubunu göz önüne alarak, amacın / işlevin gerçekleştirilmesi ile ilgili bazı kararı alırlar. Benzer şekilde, çevrilmiş bir metni değerlendirecek bir eleştirmen çevirmenin çeviri sürecinden önce aldığı kararları belirlemeli ve bu kararların ve çevirinin tutarlılığını incelemelidir (Yücel, 2007: 52).

Çeviri Kuramı ile ilgili Kuramlar Çoğul Dizge Teorisi, Skopos Teorisi ve Hedefe Yönelik Yaklaşımlar kuramlarına bakıldığında, çeviriyi etkileyen tarihsel, kültürel ve sosyal koşulların tüm teori ve yaklaşımlarda ön planda olduğu belirtilebilir. Bu, açıklayıcı yaklaşımın çeviri eleştirisine hâkim olmasına yol açar. Bunun nedeni, hedefe yönelik çeviri yaklaşımlarının altta yatan düşüncesinin, çevrilmiş metnin kaynak metinle olan farkları değil, bu farklılıklara neden olan farklılıkların olmasıdır. Skopos Teorisi, çevirinin amacı ile ilgili bu farklılıkları açıklamaya çalışırken, diğer iki tanımlayıcı teori de hedef kültüre ait çevrilmiş metinlerin işlevini göz önünde bulundurmaktadır (İşbecer, 2010: 17).

Çeviri eleştirisine objektif bir yaklaşım getirmek, hem kaynak metin hem de hedef metin içeren bazı prosedürlerin değerlendirilmesini gerektirir. Çeviri teorisyenlerini yirminci yüzyılın ortalarına dek ortaya attıkları çeşitli eleştiri modelleri, yalnızca kaynak metnin dilsel göstergelerine odaklandığından sınırlı bir yaklaşım sağlayabilir (Yücel, 2005: 129). Bununla birlikte çeviri eleştirisinde hedef metin yer alırken,

52

metinlerin işlevselliği de önem kazanmaya başlamıştır. Bu bağlamda, metinden farklı olarak çevirmen ve kültürel yapı gibi farklılıklar çeviri eleştirisinin gerçekten karmaşık bir olgu olduğunu ortaya koymaktadır.