TÜRKİYEDE MESKEN MESELESİ
Raporu tanzim eden : Mimar Bernard W A G N E R A. I. A
B. Amerika Yardım Heyetinden
H Ü L Â S A
Mesken İhtiyacı: Türkiye'de yalnız bir tek iskân meselesi yoktur. Burada bilfiil birbirinden ayrı iki mesken me-selesi mevcuttur :
Bunlardan biri şehir, diğeri ise köy meskenleridir. 1950 de 21 milyon olan bütün nüfusun takriben 3 / 4 köylerde aile başına ortalama 6 kişi olarak taş, tuğla veya kerpiçten, muhtemelen ken-dilerinin inşa ettikleri iki veya daha az odalı evlerde sıkışık bir halde yaşamak-taydı. Su, kanalizasyon ve elektrik he-men hehe-men mevcut değildir. Nafia Ve-kâletinden verilen rakkamlara göre nü-fus tezayüdünü karşılamak ve düşük standardlı evlerin yerlerine yenisini ika-me etika-mek için asgarî 10 sene zarfında yılda takriben 100,000 yeni köy evinin inşaası gerekmektedir. (50.000 nüfus te-zayüdü için 50.000 de yenilemek için.)
Köy evlerinin maliyeti 3.000 Türk Lirası veyahut şehir evlerinin maliyetini-nin % 2 si ilâ % 5 idir. Aynı şekilde şe-hirlerde de yılda 50.000 evin inşası ge-rekmektedir. (25.000 nüfus tezayüdünü karşılamak, 25.000 de yenilemek için) 1950 nüfus sayımından bu yana köyler-den şehirlere nüfus akışı hızlandığından şehirlerdeki iskân meselesinin bilhassa pek fazla ehemmiyet kesbetmiş oldu-ğu da kayde değer bir vak'adır.
İnşaat Sanayii: Mamafih bu şehir-lere akın, halen inşa edilen ev miktarın-dan çok daha fazladır. Bunmiktarın-dan başka, inşaat malzemesi sanayinin istihsâl ka-pasitesi mahduttur. Memlekette bilû-mum mevcut istihsâl sanayi ve ticarî in-şaatların da oldukça faal olması dolayı-siyle inşaat malzemesi piyasa tarafın-dan derhal massedilmektedir. Yerli çi-mento, çelik ve kereste gibi inşaat mal-zemesine ecnebi memleketlerden ithâl edilenler de ilâve edilmektedir. Bilhas-sa bütün cam, fayans, teshin boruları ve elektrik tesisatına ait malzeme ve
ekip-man 100 % ithâl olunmaktadır. Nihayet, kalifiye mimar ve mühendis ve bilhassa usta ve vasıflı işçi mevcudu gayrı kâfi-dir. Bu faktörler ve döviz darlığı Türki-yenin iskân meselesini bilhassa güçleş-tirmekte ve mesken inşaatında herhangi acil ve mübalâğalı bir fazlalık tahakku-ku sadece bir temenniden ibaret gibi görünmektedir.
Kanunlar ve Nizamnameler : Son Dünya Harbinden sonra Hükümet, hu-susî şahıslara ve kooperatiflere ucuz ar-sa temini, yeni yapılan binalara inşaatın hitamından itibaren on sene müddetle vergi muafiyeti, ucuz faizli kredi müsaa-desi, belediyelere düşük maliyetli ev in-şa etmek ve satmak veya kiraya vermek yetkisi hususlarında çıkartmış olduğu kanunlarla bazı muvakkat tedbirler ih-das etmişse de bu tedbirler ne bir mes-ken programını teşkil etmekte ne de mil-lî mesken politikasını hali hazır ekono-mik duruma göre ayarlamaktadır.
Millî Mesken Kanunumuzla bölge ni-zamnamesinin hükümlerinin birleştiril-mesinden ibaret bulunan «Belediye Ya-pı ve Yollar Kanunu» (No. 2290) 1933, mahalli ve bölge şartlarını nazarı itibare almamış olması, gayrı kâfi mıntıka ni-zamanlarını havi bulunması, çok katlı bi-nalar ve ticarî sanayi bibi-nalar için lüzumlu hükümleri noksan bırakılmış olması ve birçok hallerde bir takım sert teknik şartları havi bulunması dolayısiyle ek-seri esaslı ekonomik hal çarelerinin tat-bikini akim bırakmıştır.
Kiralar 1939 yılındanberi kontrola tabidir. 1945, 1953 ve 1955 yıllarında esas kira kontrol kanunu tadil edilmiş ve kiralar yükseltilmiştir. Hali hazır ki-ralar 1939 yılı seviyesinin takriben % 200 zü üstünde dondurulmuştur.
Finansman : Yarım düzineden fazla resmî ve yarı resmî müessese her nevi bina inşaatını finanse etmektedir. An-cak, 1954 yılında bu gibi müesseseler
tarafından finanse edilen ev adedi 16.000 haneden aşağıydı. Halbuki bu müddet zarfında inşa olunan ev (şehirlerde) miktarı takriben 48.000 ilâ 50.000 ara-sındadır. ( * )
Bu durum şehirlerdeki mesken in-şaatının büyük bir kısmının finansmanı bu maksat için tesis olunan müesseselerin yardımı dışında yapıldığını tebarüz et-tirmektedir. Bunun büyük bir kısmı muhtemelen spekülasyon maksadiyle ya-pılmışsa da birçok hallerde spekülasyon-dan ziyade acele yatırımı sağlamak kas-tiyle yapılmıştır.
Fiat kontrolü mevcuttur, lâkin in-şaat malzemesinin tahsisinin kontrolü hususundaki tedbirlerin mevcut olmama-sı dolayısiyla .karaborsa husule gelmiş-tir.
İnşaat maliyeti endeksi 200 ze yak-laştığı tahmin edilmektedir, (1948- 100).
Hususî teşebbüsün mesken inşaatı-nın büyük bir kısmını ele alması esas itibariyle doğru ve arzuya şayan olmak-la beraber burada takip edilecek hattı hareket memleketin ekonomik bütünlü-ğüne uyması icabeder. Mevcut şartlar al-tında hususî bina inşaatı envestisman-ları ev ve apartmanenvestisman-ların maliyet fiyat-larının yükselmesini intaç etmektedir. Halen yüksek maliyetli binalara yatırı-lan fonlar ve kulyatırı-lanıyatırı-lan inşaat malze-mesi daha iyi idare edilmek suretiyle bunlarla daha fazla bina inşa ettirmek mümkün olabilir. Bu, İşçi Sigortaları Kurumu dahil resmî veya yarı resmî müesseselerce finanse edilen binalar için de varit olabilir.
Mesken Koordinasyonu : Halen muh-telif teşebbüslerin arasında dağılmış bu-lunan mesken inşaatı faaliyetlerinin ko-( * ) Kat'î istatistikler mevcut değil-dir, 1955 yılının sonlarına doğru yapıla-cak nüfus sayımında mesken adedi de tespit edilecektir.
ordine edilmesine mutlak surette lüzum vardır. İnşaat maliyetlerinin infilâsyon hareketlerini önlemek için hususî ser-maye yatırımını idare etmek gayesiyle bir mesken politikasının lüzumlu kon-trol tatbikleri dahil tekemmül edilmesi zarureti vardır. Bunun tahakkuku için en iyi çare bir Millî İskân Müdürlüğü-nün kurulmasıdır. Nafia Vekâleti hima-yesinde 1955 Nisanında toplanan Türk İskân ve İmar Kongresi İskân Vekâleti-nin kurulmasını teklif etmiş ve Nafia Ve-kâletine bunun mucip sebeplerini hülâ-sa eden bir karar sunmuştur. Mamafih işbu karara müsteniden henüz hiçbir faaliyete geçilmemiştir.
A. UMUMÎ İSKÂN DURUMU Türkiyede iskân durumu - diğer her hangi bir memlekette olduğu gibi - mem-leket ekonomisinin bir bütünü olarak mütalea edilmelidir. Bir imar programı-nın mevcudiyeti ve hattâ ademi mevcu-diyeti memleketin refahı üzerinde çok müessir olabilir. Halen Türkiyede şü-mullü bir iskân siyaseti mevcut değil-dir. Bu itibarla memleketin hızla inkişaf eden ekonomisine ayak uyduracak umu mî bir iskân programı yoktur. Mesken faaliyetleri en az birbirinden müstakil olarak çalışan yarım düzine ajans ve teşkilât arasında dağılmıştır. Bunlardan hangilerinin ne iş ve bu işin ne kadarını yaptıkları işbu raporun B bölümünde izah edilmiştir.
Türkiyede Mesken Adedi: Mevcut kenler: Şimdiye kadar mesken sayımı yapılmamış olduğundan ilk sayım 1955 nihayetinde yapılacaktır. Mevcut bina-ların adedi, tipi ve durumları hakkında elde tam bir malûmat mevcut değildir. 1950 nüfus sayımına nazaran Türkiye Cumhuriyeti 20.873.693 kişiden ibaretti. Bunun 15.629.356 sı takriben 34.252 köy-de ve mütebaki 5.247.337 si 485 şehirköy-de yaşamaktadır. (Bu şehirlerden 51 i 100.000 den fazla nüfusa sahip, 6 sı 50.000 100.000 nüfuslu, 15 i 30.000 -50.000 nüfuslu olup mütebaki 30.000 den az nüfusa maliktir.) Diğer bir tâbirle, nüfusun 3 / 4 ü köylü ve 1 / 4 şehirlidir. Köy evlerinin adedi 2,75 milyon ve şe-hirdeki evlerin adedi 1.000.000 olup bilu-mum Türkiyede mevcut ev adedi 3.750.000 dir. Tabiatiyle köy ve şehir meskenleri arasında kalite bakımından büyük bir fark mevcuttur, bunlar ara-sında kıymet bakımından nisbet 1 e 5 ka-dar yükselmektedir.
Nafia Vekâletine göre Türkiyede belediyelerin vergi kayıtlarından 1950
den İ953 yılına kadar bina inşaatı aşa-ğıda gösterilen şekilde bir inkişaf kay-detmiştir :
1 veya 2 2 veya daha fazla
Yıl daireli eevler daireli apart. Yekûn 1950 25.347 1430 26.777 1951 22.736 1299 24.035 1952 28.510' 1704 30.214 1953 41.522 2122 43.644
N o t : Bu rakkamlar daire adedini değil bina adedini göstermektedir. Esas daire adedine ait rakkamlar mevcut de-ğildir.
Belediyelerce verilmiş bulunan ruh-satiyelerden telif edilmiş bulunan 1954 yılına ait olan aşağıda gösterilen rak-kamlar Türkiye İstatistik Genel Müdür-lüğünden alınmıştır.
1 veya daireli evler 1954 1 veya 2 daireli evler
Bina adedi: 34.938 Kıymeti: 369.349.000 Mesahası : 3.779.072 2 veya daha fazla daireli
apartmanlar Yekûn 2.780 37.718 197.641.000 566.990.000
1.412.742 5.191.814 Daire adedi yekûnu : 54.224
( N o t : İnşa edilen binaların hepsi için ruhsatiye alınmış olmadığından dai-re adedi 48.000-50.000 arasında bulun-ması muhtemeldir.
Bu tablo belediye hudutları dahilin-de inşa edilen daire adahilin-dedinin takriben 50.000 olduğunu göstermektedir. Bina adedi ise 37.000 dir. Bu her binada iki daireden az daire bulunduğunu işaret et-mektedir. İstanbul, Ankara, İzmir, Ada-na, Gaziantep, Kayseri ve Konya gibi büyük şehirler hariç içinde yalnız bir aile oturan evler tamamen hakim du-rumdadır. Binaların dairelere ve apartı-manlara ifrağları hakkında maalesef hiç-bir malûmat yoktur. 1955 sayımında bu malûmatın temini beklenilmektedir. Köy evleri miktarı hakkında bir istatistik mevcut değildir.
Mesken İhtiyacı:
a) Nüfus tezayüdü dolayısiyle: 1935-1950 arasında Türkiye'de şehir ve köy-lerde nüfusun aşağıdaki şekilde bir te-zayüdü kaydedilmiştir:
Yıl Şehirlerdeki nüfus 1935 1940 1945 1950 3.860.794 4.409.708 4.718.702 5.244.337 Köylerdeki nüfus 12.297.224 13.411.242 14.073.472 15.629.356 Toplam 16.158.018 17.820.950 18.790.174 20.875.693 Binanenaleyh senevî nüfus artışı şe-hirlerde 100.000 ve köylerde takriben 300.000 dir 1950 yılından beri köylerden şehirlere vuku bulan göç hareketleri şe-hirlerdeki nüfus tezayüdünü hızlılaştır-mıştır. Bu suretle senede şehirde 20.000 köylerde 50.000. eve ihtiyaç vardır.
b) Fazla kalabalık dolayısiyle mev-cut binaların kısmı azamı çok sıkışık bir şekilde iskân edilmektedir. Üst üste oturmağı ve sıkışıklığın önlenmesi için senede 3.000 eve ihtiyaç vardır.
c) Felâket dolayısiyle: Nafia Vekâ-letinden öğrnildiğine göre her sene zel-zele, su baskını, yangın ve heyelândan 15.000 kadar ev tahrip edilmektedir. Bunların kısmı azamı az bir masrafla tamir edilmekte ve % 20 kadarının da mutlaka yeniden inşası gerekmektedir.
d) Muhaceret dolayısiyle: Muhacir-lerin iskânı meselesi oldukça iyi bir şe-kilde kontrol edilmesine rağmen rapo-run B bölümüne bak.
Toprak ve İskân İşleri Umum Mü-dürlüğünün tahminlerine göre gelecek birkaç sene zarfında yılda, göç eden mu-hacir miktarı nazarı itibara alınarak tak-riben 1.000 meskene ihtiyaç vardır. Bu rakamlara müsteniden takriben yılda 77.000 meskene ihtiyaç vardır, ve bunun 1/4 i şehir, 3/4 ü ise köy tipidir. Mama-fih, senelerden beri köhne bir halde bulunan evler bir yana, bu rakamlar he-nüz normal eskimeyi nazarı itibara al-mamıştır. Nafia Vekâleti en az bir mil-yon evin, ekserisi köy evi, harap vazi-yette olduğunu ve derhal yerlerine ye-nilerinin yapılması icap ettiğini tahmin etmektedir. Bakımsızlık salgını yalnız köy mıntakalarına inhisar etmez, aynı zamanda «mantar» yağmurdan sonra yer-den biten mantarlar gibi halkın kendi-lerine ait olmayan arsalara bizzat inşa ettikleri ruhsatiyesiz muvakkat gec kon-dular ve harap binlerce binalarda ken-dini bariz olarak göstermektedir.
alına-GLADBSCK Maden işçileri
evleri 1954 Mimarları: Buchmann
cak olursa, yılda asgarî ev ihtiyacı 100.000 dir. Mevcut harap binaların (ekserisi köylerde) yerlerine yenilerini~ koyabil-mek için fiilî olarak senede 150.000e meskenin inşa edilmesi lâzımdır.
İnşaat Malzemesi İstihsâli:
Şehirlerdeki ekseri inşaatta tuğla, çimento blokları veya beton kullanılmak-tadır. Memleketin ihtiyacını karşılamak üzere mahallen yeter derecede taş, tuğ-la ve kiremit istihsal edilmektedir veya edilebilir. Sayısız köy tuğla harmanları-na ilâveten 19 tane 60 milyondan fazla tuğla istihsal eden modern tuğla fabrika-sı vardır. Bilûmum taş, tuğla ve kiremit istihsalâtı inşaat sanayii tarafından mas-sedilmektedir.
Hakikî ihtiyacı karşılamamakla be-raber çimento, kereste ve demir de yer-li olarak istihsal edilmektedir. Fazla miktarda ithalât yapılması icap etmekte-dir. Aşağıdaki tablolarda 1951 -1954 yıl-larında yerli istihsalle ithâl edilmiş bu-lunan inşaat malzemesi arasındaki müna-sebetleri tebarüs ettirmektedir :
Yıl
A. YERLİ İMALAT
Çimento Kereste İnşaat çeliği Ton Metre Küp Ton 1951 398.410 1952 470.000 1953 510.603 1954 699.435 350.000 550.000 400.000 464.000 44.382 49.496 56.693 57.018 B. 1951 243.268 1952 389.470 1953 536.808 : 1954 273.019 İTHALAT 22.022 40.935 71.591 87.224 129.151 154.325 89.246 42.643 * N o t : Y A L N I Z 6 A Y L I K 1954 yılı misal alınırsa bu üç malze-me istihlâk tutarının çimalze-mentonun % 48 ini, kerestenin % 28 nin inşaat demiri-nin diğer memleketlerden ithâl edilmesi mecburiyeti vardır.
Bilûmum pencere camları ithâl malı-dır : Yıl Ton 1951 1952 1953 - 1954 18.708 17.156 22.130
11.681 ( * yalnız ilk altı ay)
Bazı cam, kontrplâk, dökme boru Türkiyede imâl edilmektedir. Fakat bü-tün elektrik tesisatı malzeme ve âletleri,
teshin ekipmanları (galvanize borular, banyo küvetleri, lâvabolar, helalar, bu-laşık yıkama çukurları, kazanlar, radia-törler, ve saire) hemen hemen bütün fa-yansların ithal edilmeleri icap etmekte-dir.
Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ken-di sanayiini tedricen kurmak suretiyle ithalâtı azaltmak gayesindedir. Mevcut altı çimento tesisinin istihsâl ettiği çi-mento 13 yeni tesisin kurulmasiyle bir hayli daha artacaktır. Hükümet 1955 iti-bariyle bir milyon olan istihsâlin 1956 da 1.2, 1957 de 1:9 ve 1958 de 2;6 milyona yükseleceğini tahmin etmektedir. Keres-te istihsâli şimdiye kadar ayak basılmamış
yeni orman sahalarını işletmek suretiy-le % 25 artırılacaktır. Mevcut demir is-tihsâli yılda 6.000 tondan yeni ilâve tesisleri dolayısiyle 125.000 tona çıkartı-lacaktır. Nihayet yeni bir cam fabrika-sıyla eternit fabrikasının inşası için plânlar hazırlanmıştır. Bu yeni fabrika-ların inşası ve işletilmesi için makine, âlet ve ekipmanların tamamen ithâl edil-mesi icapetmektedir.
