ÜST DÜZEY DÜŞÜNME BECERİLERİNİN ÖĞRETİMİ
Üst düzey düşünme, birinin belleğinde sakladığı ve yeni edindiği bilgileri, karmaşık bir duruma olası çözüm yolları bulmak ya da bir amacı gerçekleştirmek için birleştirdiğinde ya da yeniden düzenlediğinde oluşur.
Üst düzey öğrenme, öğrencilerin verileri ve düşünceleri zihinlerinde işleyerek yeni bir anlam ve sonuca ulaşmalarıdır.
Öğrencileri olguları, sayısal verileri vb. bilgileri ve düşünceleri birleştirerek anlamlandırır, sentezler, geneller ve yeni bir düşünce ya da anlam oluştururlar.
Veri ve düşüncelerin işlenmesi, öğrencilerin yeni anlamlar keşfederek problem çözmelerine yardım eder.
Resnick (1987) (akt. Doğanay, 2015) üst düzey düşünmeyi niteleyen temel özellikleri belirtmektedir.
Üst düzey düşünme kurallı değildir.
Üst düzey düşünme karışıktır.
Üst düzey düşünme genellikle çoklu çözümlere götürür.
Üst düzey düşünme bazen birbiriyle bile çelişebilen çoklu ölçütlerin uygulanmasını içerir.
Üst düzey düşünme, düşünme sürecinin öz kontrolüyle ilgilenir.
Üst düzey düşünme düzensizliklerden örüntü bulma ve anlam oluşturmayla ilgilidir.
Üst düzey düşünme üst düzeyde çaba gerektirir.
Üst düzey düşünme becerileri daha alt düzey (anlama ve uygulama gibi) becerilere dayalıdır.
Sonuç olarak üst düzey düşünme, bilgileri özellikle ham bilgileri zihinde işleyerek, onları manipüle ederek yeni anlam ve yapılar oluşturma sürecidir.
Üstbiliş (Metacognition)
• Düşünmenin kendini düzelten biçimidir.
• Kendi düşünme süreçlerinden haberdar olmayı,
• Düşünme süreçlerini takip etmeyi,
• Daha önceden öğrendiği düşünme kurallarını ve basamaklarını kullanmayı içerir.
• Düşündükçe daha zeki olacağına olan inançla gelişir.
Prosedürel bilgi
• Üst düzey biliş değildir, ama üst düzey düşünme için gereklidir
• Bir işi yapmak için gereken işlem basamaklarını saymak ya da uygulamak (tek değişkenli durum)
• Matematikteki havuz problemleri prosedürel bilgiyle çözülebilir (soru tipleri ezberlemek)
• İki ya da daha fazla kavramın analizi ve sentezi sonucunda uygulanan prosedürel bilgi üst düzey biliş olabilir.
Anlama
• Üst düzey biliş değildir, ama üst düzey düşünme için önkoşuldur
• Bireyin yeni malumattan (özellikle bilgi demiyorum) anlam inşa etmesi ve yeni şemalar oluşturmasıdır
• Eski ve yeni fikirleri karşılaştırmak
• Çelişen fikirlere ve ikilemlere meydan okumak
• Keşfetmek
• Sistemli araştırmalar yapmak
• Yeni fikirleri özetleyip tartışarak aralarında ilişkiler kurmak Yaratıcılık
• Gerçek problemlere (sorunlara) çözümler üretmek bir yaratı eylemidir, prosedürel bilginin ötesine geçmektir
• Yaratıcılık yakınsayan ve ıraksayan düşünmeyi bir arada kullanmayı gerektirebilir
• Şans hazırlıklı olan zihni tercih eder (Pasteur, benzen Kekule)
• Görünüşte ilgisiz olaylar arasında bağlantılar kurmak (Darwin)
• Şans eseri bir olaydan anlam çıkarmak (Penisilinin keşfi) Yaratıcılığın Temel Özellikleri
• Temel prensipleri tutarlı olarak yeni durumlara uygulamak (DNA, ampul)
• Problemleri keşfetmek ve çözmek. Zayıflıkları bulmak ve çözmek için yenilikçi yaklaşımlar bulmak
• Problemin anlamlı kısımlarını seçmek, parçaları tutarlı bir bütün oluşturacak şekilde birleştirmek. Her adımda alternatiflerin avantajlarını ve dezavantajlarını değerlendirerek kararlar vermek.
• Korku, güvensizlik ve özgüven eksiliği olan durumlarda yaratıcılık azalır Sezgi (içgörü)
• Sezgi, bir soruna ani ve beklenmeyen bir çözüm bulunmasıdır (geometrideki çözümü görme örneğin)
• Sorunların sezgiyle çözülmesinin anahtarı problemin karmaşıklığıdır
• Sezgi gerektirmeyen çözümler kural uygulamayla bulunabilir (anlama ve uygulama)
• Sezgi gerektirenler problem çözme ve diğer bilişsel süreçlerin birlikte uygulanmasını gerektirir (analiz, sentez ve değerlendirme)
Sezginin Temel Özellikleri
• Soruna sebep olabilecek tüm etkenleri gözden geçirmek
• Problemi tanımlamak için yeni yollar aramak
• Yeni yaklaşımları denemek
• Sebat etmek, risk almak
• Analojileri kullanmak (Coulomb kanunu ve Newton'un yerçekimi kanunu)
• Oyunculuk (çocuk gibi oyun oynamak) ve yaratıcılık
• Doğru ipuçlarını tanımak, yanlış yerleri aramamak
• Örüntü tanıma ve akıl yürütme Düşünme Süreci
• Olayların sıralı biçimde zincirleme birbirine bağlanması
• Düşünme karmaşık durumları düzeltebilir,
• karanlıkta kalan durumları aydınlatabilir,
• kafa karışıklığını çözümleyebilir,
• dağınıklığı toparlayabilir,
• soruları yanıtlayabilir,
• Düşünme kendiliğinden olmaz, bir problem ya da soru veya kafa karışıklığı ya da şüphe ile ortaya çıkar
Eleştirel Düşünme
• Amaç odaklı, yansıtıcı ve akılcı düşünme
• Bir argümanı destekleyen delilleri değerlendirebilme (gerekli bilgi her zaman elde olmayabilir)
• Üstbilişsel düşünmenin temel bir bileşeni
• Analiz, çıkarım, yorum, açıklama ve öz-denetleme gerektirir.
• Sistematik, sorgulayıcı, yargıya varmaya yönelik, doğruyu arayan, açık fikirli olmayı içerir.
• Kanıtlara ve değerlendirilmesine odaklanır.
Öğretimde üst düzey düşünmeye duyulan gereksinim
• Sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçiş yaşanmaktadır. Bu nedenle okulların amaç ve işlevlerinde değişim söz konusudur.
• Çocuklar ve gençler, temel okuryazarlık becerilerinin ötesine geçerek, bilgiyi işleme becerilerini kazanmak durumda kalmaktadır.
• Okullardan mezun olduktan sonra yaşamda kazanabilmeleri, daha refah yaşayabilmeleri için bilgiyi anlamlandırmaları gerekmektedir.
• Günümüz bilgiyi zihinlerinde depolayan ve onları anlamaya çalışan bireyler yerine, onları işleyerek kullanabilen insanlara ihtiyaç duyulmaktadır.
• Yaşam insanlardan daha iyi problem çözücü, daha iyi karar verici, daha yaratıcı bireyler olmasını beklemektedir.
Üst Düzey Düşünce Becerilerinin Öğretimi
Üst düzey düşünmenin geliştirilebilmesi için beş özellik bulunmaktadır:
1. Düşünmeyi geliştirici ve besleyici bir sınıf ortamı oluşturulması
2. Düşünmenin görünmez yapısını görülebilir ve açık hale getirme 3. Düşünme becerilerini geliştirme sürecinde öğrencilere kılavuzluk etme
4. Zor ve karmaşık düşünme becerilerinin öğrenilmesi için doğrudan öğretim yapma 5. Düşünme becerilerinin öğretimini konu alanı bilgisinin öğretimiyle birleştirme Üst Düzey Düşünme İçin Sınıf Ortamı
Üst düzey düşünmeyi destekleyen sınıf ortamının iki özelliği göstermesi gerekir.
1. Sınıfta hatırlamanın ötesinde, anlamlı düşünmeyi sağlayıcı etkinlikleri sürekli sağlama 2. Etkinliklere etkin katılım için öğrencileri sürekli teşvik etme önemlidir.
Cüceloğlu (2003) iletişimin önemli olduğunu belirtmektedir. Cüceloğlu (2003) beş boyut altında ele almaktadır.
1. Umursanmak
2. Yargılanmadan olduğu gibi kabul edilmek 3. Değerli ve vazgeçilmez olmak
4. Yeterli olmak
5. Sevilmek ve özlenmek
Costa ve Marzono (1991) sınıfta düşünmeyi geliştirici bir ortam için kullanılan dilin aşağıdaki özellikleri sağlaması gerekmektedir.
1. Açık ve net sözcükler kullanma 2. Eleştirel ve yaratıcı sorular sorma 3. Çözümleri değil verileri sunma 4. Düşünmeye rehberlik etme
5. Bilişsel farkındalığı geliştirici bir dil kullanma 6. Söylemlerin mantığını analiz etme
Yaratıcı Düşünme Becerilerinin Öğretimi
Yaratıcılık bir düşünme sürecidir. Yaratıcı düşünme de eleştirel düşünme gibi bireyin hem eğitim hayatında hem de yaşamının diğer alanlarında önemli bir düşünme stilidir (Yurdakal,2019).
Yaratıcılık çok boyutlu bir olgu olup her bireyde belli bir düzeyde bulunmaktadır. Bu kapsamda bireylerde yaratıcılık var ya da yok gibi tanımlamalara gitmek büyük bir hatadır (Yurdakal,2019).
Yaratıcı düşünme öğrenilebilmekte ve geliştirilebilmektedir (Yıldırım, 1998). Her bireyin belirli oranlarda -zekâ düzeyi gibi- yaratıcı düşünme yetisi vardır. Ancak zekada olduğu gibi yaratıcı düşünme yeteneği de belirli şartlar sağlandığında geliştirilebilir ya da köreltilebilir (Yurdakal,2019).
Guilford (1959) yaratıcılığı düşünme akıcılığı, düşünme esnekliği, aynı zamanda özgünlük, problemlere duyarlılık, yeniden tanımlama ve zenginleştirme, birden çok sonuca götüren düşünme yetenekleri olarak açıklamıştır. Bu tanımda yaratıcılığın bileşenlerinden süreç ve ürüne vurgu yapıldığı görülmektedir (akt. Özyaprak, 2016).
MacKinnon (1978) yaratıcılığı belli bir zaman içine yayılmış ve özgünlük, uyum sağlama, farkındalık kelimeleriyle açıklanabilecek bir süreç olarak tanımlamıştır. Bu tanımdaki vurgu da yine süreç ve ürün odaklıdır. Maslow’a (1968) göre yaratıcılık ise insanın, bir takım ilhamlar sonucunda özünde var olanı ortaya koyduğu öznel bir deneyimdir (akt.Özyaprak, 2016).
Yaratıcılığı geliştirmek için uygun bir ortam da sunulmalıdır. Bu ortam (Yıldırım, 1998);
1. İşbirliği ve güven ortamı
2. Fikirlerin eyleme geçirilebildiği koşullar 3. Herkesin fikrine değer verilmesi
4. Statü ve yetkinin düşünce öğretimine yansıtılmaması 5. Yeniliğe ve öğrenmeye destek
6. Farklılığa katlanabilme 7. Yanılgılara hoşgörüyle bakma
8. Takdir ve fark edilme, her fikri sahibine mal etme 9. Yaratıcılık ile ilgili yanlış anlaşılmalar da bulunmaktadır.
10. Yaratıcılık yalnızca belli alanlarda olur.
11. Yaratıcılık yüksek düzeyde zeka ve yetenek gerektirir.
12. Yaratıcı insanlar hiç çabalamadan yaratıcı ürünler ortaya çıkarabilirler.
13. Uyuşturucu kullanımı yaratıcılığı artırır.
14. Yaratıcı kişiler zihinsel olarak dengesiz olur.
15. Yoğun bir istek ve çaba gerektirir.
16. Dışsal güdülenmeden çok içsel güdülenme gerektirir.
17. Düşüncelerin yeniden şekillendirilmesini gerektirir.
18. Bazen yoğun çalışmaların sonunda, zihnin serbest olduğu bir anda oluşabilir.
19. Zihnin orta noktasından çok uç kısmında çalışmayı gerektirir.
Yaratıcılığın boyutları ve yaratıcı süreç
Akıcılık, esneklik, özgünlük ve ayrıntılama yaratıcılığın boyutları arasında sayılmaktadır. Akıcılık, bellekte saklanılan bilgilerin gereksinim anında hızlı ve akıcı bir şekilde kullanılmasıdır. Örneğin, meteoroloji kelimesinden jilet, et, tere, mor gibi sözcükler türetmek olasıdır. Özgünlük, bir soruna alışılmadık ya da farklı çözümler üretebilmektir. Yaratım bir durumla karşı karşıya gelmedir. Bu durum genellikle bir sorundur. Daha önce çözülmemiş ya da farklı çözüm yolları gerektiren bir sorun.
Geçmişte yaratıcılık tanrı vergisi bir özellik olduğu düşünülürken günümüzde düşünme becerilerinin öğretilebileceği, pratik yaptırılarak geliştirilebileceği görüşü eğitim camiasında yerini almıştır.
Torrance’ın çalışmaları yaratıcılığın öğretilebilir olduğunu göstermektedir. Araştırmada 142 araştırmanın sonucu incelenmiştir. Bilişsel ve kişisel özelikleri vurgulayan, motive edici ortam sağlayan ve öğrencinin yaratma sürecine aktif katılımına imkan veren kapsamlı programlar
sayesinde yaratıcılığın geliştirilebilir olduğuna dair çok sayıda kanıt sağlamıştır (akt.
Özyaprak, 2019).
Bilim insanlarının ve alan uzmanlarının bilerek ya da bilmeyerek kullandıkları teknikle öğrencilerle paylaşılmalıdır. Dolayısıyla bunları öğretmek aslında öğrencilere uzman kişilerin düşünme alışkanlarını ve becerilerini öğrenmeleri ve pratik etme fırsatı sağlamakla olur.
Örneğin Einstein izafiyet teorisi üzerine çalıştığı dönemleri anlatırken bir keresinde kendisini bir ışık huzmesi üzerinde uzayda seyahat eden minicik bir parçacık olduğunu hayal ettiğini söylemiştir. Einstein’in aktardığı bu zihinde canlandırma örneği sonradan yaratıcılık eğitimi alanyazınında “kişisel analoji” isimli bir teknik olarak zikredilmiştir (Özyaprak, 2019).
Üst Düzey Düşünme Becerilerinin Öğretimi için Bilgi Temeli
Öğretmenlerin aşağıda belirtilen işlemler konusunda bilgi sahibi olmaları gerekmektedir.
1. Denence kurma ve test etme. Denence kurma bilimsel düşünme yönteminin önemli boyutlarından biridir. Probleme geçici çözüm yolları önermektedir.
2. Tezleri değerlendirme. Tezlerin değerlendirilmesi, birinin işittiği, okuduğu ya da söylediklerini, eleştirel düşünme becerilerini kullanarak değerlendirmesini içerir.
3. Kişilerarası problemlerin çözümü.
4. Olasılıklı düşünme
5. Esneklik ve öğrenci farkındalığı Kaynakça
Necdet, A. (2016). Öğretim İlke ve Yöntemleri. Ankara: Salmat Basım Yayıncılık.
Balık Kılçığı Diyagramı. (2017). tr.wikipedia.org/wiki/Balık_kılçığı_diyagramı.
Fidan, N. (1986). Okulda Öğrenme, Öğretme. Kavramlar, İlkeler ve Yöntemler, Alkım Yayınevi:
Ankara.
Kılınç, A. (2007). Bir öğretim stratejisi olarak kavram haritalarının kullanımı. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi, IV(II), 21-48
Novak, J. D.ve Gowin, D. B. (1984). Learning how to learn. Cambridge: Cambridge University Press.
Özyaprak, M. (2019). Yaratıcı düşünme eğitimi: Scamber örneği. Üstün Zekâlılar Eğitimi ve Yaratıcılık Dergisi, 3(1), 67-81.
Türk Dil Kurumu. (2020). https://sozluk.gov.tr/
Tok, Ş. (2015). Etkili öğretim için yöntem ve teknikler. Öğretim ilke ve yöntemleri. (Edit. Ahmet Doğanay) (10. Baskı). Ankara: Pegem Akademi.
Şenşekerci, E. ve Bilgin, A. (2008). Eleştirel düşünme ve öğretimi. U.Ü. Fen- Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(14), 1-29.
Yıldırım, R. (1998). Yaratıcılık ve Yenilik. İstanbul: Sistem Yayıncılık.
Yurdakal, İ. H. (2019). Yaratıcı Okuma Çalışmalarının Yaratıcı Düşünme Becerilerini Geliştirmeye Etkisi. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 47, 130-144. Doi: 10.9779/pauefd.492812
