T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2793 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1751
DIŞ TİCARETLE İLGİLİ KURUMLAR VE KURULUŞLAR
Yazarlar
Prof.Dr. Nüvit OKTAY (Ünite 1, 4, 5) Yrd.Doç.Dr. Hasan BAKIR (Ünite 2) Yrd.Doç.Dr. Çetin POLAT (Ünite 3, 7, 8)
Öğr.Gör.Dr. Nur İSLATİNCE (Ünite 6)
Editör
Doç.Dr. Bülent AÇMA
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 2013 by Anadolu University All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı
Doç.Dr. Hasan Çalışkan Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Seçil Banar Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarım Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız
Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız
Grafiker Gülşah Karabulut
Dizgi
Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi
Dış Ticaretle İlgili Kurumlar ve Kuruluşlar
ISBN 978-975-06-1454-5
1. Baskı
Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 0.000 adet basıOPıştıU.
ESKİŞEHİR, Ocak 2013
İçindekiler
Önsöz .... iv
1. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Ekonomi Bakanlığı ve Avrupa Birliği Bakanlığı 2
2. Türk Eximbank, Merkez Bankası ve Diğer Bankalar ... 20
3. Maliye Bakanlığı, Kalkınma Bakanlığı, Hazine Müsteşarlığı, Türk Standartları
Enstitüsü .. 46
4. TOBB, TİM, İhracatçı Birlikleri ve DEİK . 78
5. Yurt İçinde Dış Ticarete Yardımcı Diğer Kuruluşlar .. 94 6. Uluslararası Ticaret ve Yatırımlara Fon Sağlayan Uluslararası Kuruluşlar 112
7. Dünya Ticaret Örgütü . .. 142
8. Yurt Dışında Dış Ticarete Yardımcı Diğer Kuruluşlar .. 178
Önsöz
Dünyada küreselleşme ve uluslararası bütünleşme süreciyle birlikte, siyasal ve ekonomik alanda yeniden yapılanma ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Ülkelerin coğrafi özelliklerinin birbirine benzer ya da tamamen farklı olması, ekonomilerinin birbirini tamamlayıcı ya da birbirinden bağımsız olması, dünyadaki ülkelerin ticari, bilimsel, teknolojik ve ekonomik işbirliğine girmelerine engel teşkil etmemektedir. Bu süreçte uluslararası kuruluşlar finansman, kredi ve yatırım politikalarını koordine ederek dış ticaretin geliştirilmesine ve kolaylaşmasına yöneliş işlevler üstlenmektedir.
Günümüzde ülkeler ulusal kalkınmalarını gerçekleştirmede dış ticaretin önemini kavramış durumdadırlar.
Dış ticaret aracılığı ile ülkeler daha fazla üretip satarak daha fazla gelir elde etmekte ve elde ettikleri gelirle de daha fazla tüketebilme olanağı elde edebilmektedir. Ayrıca, ihtiyaçların giderilebilmesini sağlayan daha çeşitli, daha kaliteli, çevre ve insan sağlığını gözeten ve daha ucuz mal ve hizmet tüketebilme olanağı elde edebilmektedirler. Bu durum ülke vatandaşlarına daha üst yaşam düzeylerine çıkma olanağı yaratmaktadır. Bunun yanı sıra ülke elde ettiği bu gelirle bir takım yatırımlarını finanse etme olanağına da kavuşabilmektedir.
Yeni yatırımlar yeni üretim olanakları ve yeni istihdam alanları demektir. Böylece ülke üretim olanaklarını daha etkin kullanma olanağına kavuşmakta, ülke vatandaşları da daha yüksek gelirler elde edebilmekte ve dolayısıyla ülkedeki yaşam düzeyi de daha üst seviyelere doğru yükselebilmektedir.
Anlaşılacağı üzere temel olarak dış ticaretin ulusal ekonomiye katkısı çok büyük önem arz etmektedir.
Dış ticaret uygulamasının farklı süreçlerini kendilerine uzmanlık alanı olarak belirleyen bazı mali ve ekonomik kurum ve kuruluşlar, uzmanlıkları dâhilinde dış ticaretin en etkin şekilde nasıl artırılabileceği üzerine faaliyetlerini sürdürmekte ve bu faaliyetlerini daha etkin kılmaya çabalamaktadırlar. Bu amaçlarının yanı sıra dış ticaretin geliştirilmesine yönelik farklı süreçlerde faaliyet gösteren diğer uluslararası mali ve ekonomik kuruluşlarla da iletişim içinde olarak fikir alış-verişinde bulunmakta ve uyum içerisinde dış ticareti geliştirme ortak amacı etrafında daha etkin politika ve uygulamaları belirlemeye ve uygulamaya çabalamaktadırlar.
Bu kitapta dış ticarete yardımcı ulusal ve uluslararası bazı kuruluşlar ayrıntılı olarak incelenmektedir.
Kitabımızda dış ticaretin arttırılması ve geliştirilmesinde önemli faaliyetleri olan ve bu alanda öne çıkan ulusal ve uluslararası kuruluşlar genel hatları ile incelenmeye çalışılmaktadır. Bu kuruluşların bir kısmı dış ticaretin arttırılması ve geliştirilmesine yönelik finansal destek verirken, bazıları hem finansal hem de teknik destek, bazıları ise teknik destek ve danışmanlık katkısı sağlamaktadır.
Dış ticarete yardımcı ulusal ve uluslararası kuruluşlar ile ilgili ayrıntılı bilgiler verilen kitabımız, uzaktan öğrenim tekniğine uygun olarak hazırlanmıştır. Kitabımız sizlerin konuları anlayabilme ve kavrayabilme yetinizi artırmak ve anlamlı sonuçlar çıkarmanız için rehber niteliğindedir.
Ünitelerimiz örnek olayla başlamakta, metin içerisinde sıra sizde soruları ve bazı kavramların tanımları yer almaktadır. Ünite sonlarında ise, kendimizi sınayalım soruları ve cevapları; yaşamın içinden metinleri ve sıra sizde cevap anahtarları yer almaktadır.
Kitabımızın hazırlanmasında emeği geçen hocalarımıza, tüm çalışanlara ve öğretim tasarımı ekibine teşekkür etmeyi borç biliyorum. Başarı dileklerimle.
Editör
Doç.Dr. Bülent AÇMA
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın dış ticaret politikaları ve uygulamaları açısından önemini açıklayabilecek,
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın dış ticaret açısından hangi birimlerinin hangi fonksiyonları olduğunu ifade edebilecek,
Ekonomi Bakanlığı’nın dış ticaret politikaları ve uygulamaları açısından önemini açıklayabilecek,
Ekonomi Bakanlığı’nın dış ticaret açısından hangi birimlerinin hangi fonksiyonları olduğunu sıralayabilecek,
Avrupa Birliği Bakanlığı’nın dış ticaret açısından hangi birimlerinin hangi fonksiyonları olduğunu tanımlayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
640 Sayılı KHK Gümrük Belgesi
Dünya Gümrük Örgütü İthalat Rejimi Kararı
Türkiye–AB Gümrük Birliği Damping
Serbest Bölgeler Kanunu İhracat Rejimi Kararı
İçindekiler
Giriş
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı
Ekonomi Bakanlığı
Avrupa Birliği Bakanlığı
1
GİRİŞ
Dış ticarete yardımcı kurum ve kuruluşlardan Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Ekonomi Bakanlığı ve Avrupa Birliği Bakanlığı bu ünitenin konusunu teşkil etmektedir.
Söz konusu üç bakanlığın da bugünkü isim ve yapısına 2011 yılında 640 ve 637 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamelerle kavuştuğu dikkate alınırsa, her üçü de oldukça yeni üç bakanlıkmış gibi görünebilir. Ancak dış ticaret işlemlerinin temel konularını oluşturan gümrük ve dış ticaret işlemleri konuları geçmişte uzun yıllar boyunca farklı bakanlıkların veya müsteşarlıkların, genel müdürlüklerin görev alanları içinde yer almış ve bu çerçevede konuları iyi bilen kadrolar ve bunlara yön veren hukuki zemin (mevzuat) oluşmuştur.
Üç farklı bakanlığın ismi altında da olsa söz konusu bu organizasyonlar; gerek merkez gerek taşra teşkilatı ve gerekse de yurt dışı teşkilatları olarak günümüzde de büyük ölçüde varlıklarını sürdürmektedirler.
GÜMRÜK VE TİCARET BAKANLIĞI
Türkiye’de Gümrük işleri geçmişte sırasıyla Gümrük ve Tekel Bakanlığı, Maliye ve Gümrük Bakanlığı, ilgili Devlet Bakanlığı bünyesinde yürütülürken, 08.06.2011 tarihinde Resmi Gazete’de yayınlanan Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında 640 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile bu bakanlığın ilgili birimleri tarafından yürütülmeye başlanmıştır.
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın organizasyon şemasında yer alan bazı genel müdürlükler, bölge müdürlükleri, il müdürlükleri ve yurt dışı teşkilatı özellikle gümrük işlemleri ile ilgili konularda görev, yetki ve sorumluluklara haizdir. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın teşkilat yapısını merkez teşkilatı, taşra teşkilatı ve yurtdışı teşkilatı olarak 3 başlık altında incelemek mümkündür.
Merkez teşkilatını oluşturan çeşitli birimlerden gümrük işleri ile doğrudan ilgili olanlar; Gümrükler Genel Müdürlüğü, Risk Yönetimi ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Tasfiye Hizmetleri Genel Müdürlüğü ve AB ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü’dür.
Taşra teşkilatını oluşturan Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlükleri’nin sayısı 16’dır. Ayrıca bunlara bağlı 147 adet Gümrük Müdürlüğü ülkenin dört bir yanında hizmet vermektedir.
Yurtdışı teşkilatı ABD, Almanya, Azerbaycan, Belçika, Mısır ve Rusya’da Türk Büyükelçiliklerinde görev yapan Gümrük Müdürlüklerinden oluşmaktadır.
Aşağıda Bakanlığın özellikle gümrük işleri ile ilgili merkez ve taşra teşkilatı hakkında bilgi verilmiştir.
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın merkez teşkilatının tümü mü dış ticaretle doğrudan ilgilidir?
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı,
Ekonomi Bakanlığı ve
Avrupa Birliği Bakanlığı
Gümrükler Genel Müdürlüğü
Gümrükler Genel Müdürlüğü’nün 640 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname’ye göre görevleri şunlardır:
• Türk Gümrük Tarife Cetvelini, eşyanın menşeini, gümrük kıymetini, gümrük rejim ve formalitelerini, taraf olunan anlaşmalara ve uluslararası uygulamalara uygun olarak düzenlemek ve uygulanmasını sağlamak,
• Gümrük vergileri ile gümrüklerde alınan diğer vergi, fon ve mali yükleri tahakkuk ettirmek ve tahsil etmek,
• Dahilde işleme, hariçte işleme, gümrük kontrolü altında işleme, geçici ithalat ve antrepo gümrük rejimleriyle ilgili Türkiye’nin taraf olduğu uluslar arası anlaşmalar ve gümrük mevzuatı çerçevesinde düzenleme yapmak, izin vermek ve uygulamanın yürütülmesini sağlamak,
• Serbest dolaşıma giriş, ihracat, yeniden ihracat, imha, gümrüğe terk işlemlerinin uygulanmasını sağlamak, serbest bölgeler, lojistik dış ticaret bölgeleri, dış ticaret merkezlerindeki gümrük işlemlerini yürütmek,
• Basitleştirilmiş usul uygulamalarına ilişkin düzenlemeleri yapmak ve işlemleri yürütmek,
• Tercihli menşe ve tavizli vergi uygulamalarına yönelik işlemleri yürütmek,
• Gümrüksüz satış mağazaları ile ilgili işlemleri yürütmek,
• Geri gelen eşya ile ilgili ihracat rejim kararlarının uygulanmasını sağlamak, çift kullanımlı eşya ve ihracat kontrollerine ilişkin görevleri yapmak,
• Dış ticaret mevzuatının ve sair mevzuatın gümrüklerle ilgili hükümlerinin uygulanmasına ilişkin usul ve esasları belirlemek,
• Sınır ve kıyı ticaret ve münasebetleri ile sınır ticaret merkezlerinden gerçekleştirilecek ticarete ilişkin gümrük işlemlerinin yapılmasını sağlamak,
• Yolcu beraberi, posta ve hızlı kargo taşımacılığı yoluyla gelen ve giden eşya ile bunlarla ilgili elektronik ticarete konu eşyanın gümrük işlemlerinin yürütülmesini sağlamak,
• Gümrük muafiyetine ilişkin işlem yapmak,
• Konteyner’e ilişkin işlemlerin yürütülmesini sağlamak,
• Transit rejimi ile ilgili işlemleri düzenlemek, yürütülmesini sağlamak ve uygulamayı kontrol etmek,
• Teşvik mevzuatının gümrük işlemleriyle ilgili hükümlerinin yürütülmesini sağlamak,
• Gümrük laboratuarları kurmak, tahlil metotları hazırlamak ve çalışmalarını düzenlemek,
• Gümrük müşaviri ve yardımcıları ile yetkilendirilmiş gümrük müşavirlerine ilişkin iş ve işlemleri yürütmek,
• Gümrüklerce alınan vergi ve benzeri yüklere ilişkin uzlaşma usul ve esaslarını belirlemek ve uygulamayı yürütmek,
• Gümrük ve Ticaret Bakanı tarafından verilen benzer görevleri yapmak.
Gümrükler Muhafaza Genel Müdürlüğü
Gümrükler Muhafaza Genel Müdürlüğü’nün 640 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname’ye göre görevleri şunlardır:
• Gümrüklü yer ve sahalarda kamu düzeninin bozulmasını önleyecek tedbirleri almak, buralardaki malların takip ve muhafazasını sağlamak, gerektiğinde müdahalede bulunarak durumu adli mercilere intikal ettirmek,
• Deniz ve hava limanlarıyla kara sınırlarındaki gümrük kapılarında ve diğer gümrüklü yer ve sahalarda giriş ve çıkış yapan kişi, eşya ve taşıtların muhafazası ile gümrüğe sevk edilmesini sağlamak ve gümrük işlemleri bitmeden buralardan çıkmalarını önlemek,
• Gümrüklü yer ve sahalarda münhasıran, Türkiye Cumhuriyeti Gümrük Bölgesinde gerektiğinde ilgili kurumlarla işbirliği yapmak suretiyle kaçakçılığı önlemek, izlemek ve soruşturmak,
• Türkiye Cumhuriyeti Gümrük Bölgesinde kişi, eşya ve taşıtların kaçakçılıkla mücadele kapsamında takibini yapmak,
• Kaçakçılıkla mücadele için bilimsel yöntemler de kullanmak suretiyle bilgi toplayarak gerekli araştırma, soruşturma ve operasyonları yapmak, taşra teşkilatının yapacağı operasyonları koordine etmek, gerektiğinde taşra teşkilatı ile müşterek operasyon yapmak,
• Kaçakçılıkla mücadele amacıyla ulusal ve uluslararası kuruluşlarla işbirliği yapmak, bilgi değişiminde bulunmak, protokoller hazırlamak ve uygulamak, gerektiğinde müşterek operasyonlar yapmak,
• Kaçakçılıkla etkin mücadele etmek amacıyla ulusal ve uluslararası bilgi akışına dayalı veri tabanı oluşturmak, verileri işlemek, değerlendirmek ve risk analizi çerçevesinde kullanılabilecek nitelikte olanları Risk Yönetimi ve Kontrol Genel Müdürlüğü’ne iletmek,
• Adli kolluğa ilişkin olarak diğer kanunlarla verilen görevleri yapmak,
• Gümrük ve Ticaret Bakanı tarafından verilen benzeri görevleri yapmak.
Risk Yönetimi ve Kontrol Müdürlüğü
Risk Yönetimi ve Kontrol Müdürlüğü’nün 640 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname’ye göre görevleri şunlardır:
• Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın faaliyet alanına giren konularda veri toplamak, araştırmalar yapmak, istatistiki bilgiler üretmek, değerlendirmek ve gümrük işlemlerine ilişkin istatistikleri açıklamak, bu konularda gerekli işbirliği ve koordinasyonu sağlamak,
• Gümrük işlemleriyle ilgili verileri risk analizine tabi tutmak, analiz sonuçlarını değerlendirmek ve bunları ilgili birimlere aktarmak,
• Risk analizi ölçütlerini belirlemek, risk yönetimi ile ilgili koordinasyonu sağlamak, risk analizi konusunda ulusal ve uluslararası kurumlarla ve kuruluşlarla gerekli bilgi değişimi ve işbirliğini sağlamak,
• Gümrük gelirlerinin tahsil seyrini araştırmak ve bütçe tahminlerine esas olacak bilgileri toplamak,
• Gümrük vergileri ile gümrüklerce tahsil edilen diğer vergi, fon ve mali yüklerin tahsil ve tahakkukunu sonradan kontrol etmek, eksik veya fazla tahsilat ve tecil ile ilgili işlemleri yapmak,
• Gümrüklerce tahsil edilen vergi, fon ve mali yükler yönünden gerçek ve tüzel kişilere ilişkin her türlü bilgi ve belgenin kontrol ve denetimini yapmak,
• Gümrük işlemlerine ait yazılı ve elektronik ortamdaki belgelerin, kanuni süreler içinde muhafaza edilmesini ve bu sürelerden sonra usulüne uygun şekilde imha edilmesini sağlamak,
• Gümrük ve Ticaret Bakanı tarafından verilen benzeri görevleri yapmak.
Tasfiye Hizmetleri Genel Müdürlüğü
Tasfiye Hizmetleri Genel Müdürlüğü’nün 640 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname’ye göre görevleri şunlardır:
• Gümrük Kanununa göre tasfiye edilecek hale gelen eşyanın tasfiyesini yapmak,
• Tasfiyelik eşyanın satışa sunulmasından önce özelliklerine göre bakımı, tamiri ve ambalajlanmasını yapmak veya yaptırmak,
• Gümrük denetimine tabi her türlü eşya ile kaçak veya kaçak zannı ile yakalanan eşya ve araç için gümrüklü yer ve sahalarda veya diğer yerlerde geçici depolama yerleri, antrepolar açmak, işletmek veya işlettirmek,
• Tasfiyelik eşya için depolar, mağazalar ve satış reyonları açılmasına, işletilmesine ilişkin standartları belirlemek, bu yerleri açmak, işletmek, işlettirmek ve denetlemek,
• Laboratuarlar kurmak, laboratuarlarda yapılan tahlil ücretlerini tahsil etmek ve bu laboratuarların faaliyetleri için ihtiyaç duyulan yazılım, donanım, bakım, onarım, eğitim ve sarf malzemesi giderlerini karşılamak,
• Gümrük idarelerinin denetimi altındaki alanlarda yükleme, boşaltma, nakletme, elleçleme, ambarlama, tartım ve benzeri hizmetleri yapmak veya yaptırmak,,
• Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın görev alanına giren konulara ilişkin bilgi ve belgelerin matbu veya elektronik ortamda alımını, satışını veya bedelsiz dağıtımını yapmak veya yaptırmak,
• Gümrük ve Ticaret Bakanı tarafından verilen benzer görevleri yapmak.
Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü
AB ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü’nün görevleri şunlardır:
• Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın yurt dışı ve uluslararası veya ikili münasebetlerini yürütmek,
• Türkiye’nin gümrüklerle ilgili uluslararası anlaşma ve sözleşmelere katılmasına dair Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın görüşünü hazırlamak,
• Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın görev ve faaliyet alanına giren Avrupa Birliği ile ilgili hususlarda koordinasyonu sağlamak, Avrupa Birliği ile ilgili alanlarda hükümetin genel politikasını uygulamaya yönelik tedbirleri almak, uyum ve uygulama çalışmaları ile ilgili işleri yürütmek,
• Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın görev alanına giren konularda ikili ve çok taraflı anlaşma, sözleşme ve protokolleri gerektiğinde ilgili Bakanlık ve kuruluşlarla işbirliği halinde hazırlamak, müzakerelerini yürütmek ve ulusal mevzuata aktarılmasını sağlamak,
• Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın yurt dışı teşkilatının koordinasyonunu ve etkin işleyişini sağlamak,
• Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın dış kaynaklı ve uluslararası nitelikteki program ve projelerini hazırlamak, yürütmek ve gerekli koordinasyonu sağlamak,
• Gümrük ve Ticaret Bakanı’nca verilen benzer görevleri yapmak.
Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlükleri
Gümrük işlemlerinin yürütülmesini koordine eden ve Bakanlığın taşra teşkilatını oluşturan Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlükleri’nin sayısı 16 dır. Bunlardan Mersin merkezli Orta Akdeniz, Ankara merkezli Orta Anadolu, Kocaeli merkezli Doğu Marmara, İstanbul merkezli İstanbul, İzmir merkezli Ege, Bursa merkezli Uludağ Gümrük ve Ticaret Müdürlükleri çeşitli kimyasallar, gıda maddeleri vb. özellikli malları tahlil edebilecek laboratuar, uzman ve imkanlara sahiptir.
Diğer Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlükleri ise Antalya merkezli Batı Akdeniz, Edirne merkezli Trakya, Gaziantep merkezli GAP, Van merkezli Doğu Anadolu, Hatay merkezli Doğu Akdeniz, Malatya merkezli Fırat, Samsun merkezli Orta Karadeniz, Trabzon merkezli Doğu Karadeniz ve Tekirdağ merkezli Batı Marmara Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlükleridir.
Gümrük Müdürlükleri
Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlükleri’ne bağlı toplam 147 adet Gümrük Müdürlüğü, A ve B sınıfı olmak üzere iki grup başlığı altında toplanmaktadır.
A sınıfı Gümrük Müdürlüklerinin her türlü gümrük işlemini yapma yetkileri vardır.
B sınıfı Gümrük Müdürlükleri ise yalnız Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nca belirlenen gümrük işlemleri ile yolcu ve yolcu beraberinde gelen eşya ile ilgili gümrük işlemlerini yapmaya yetkilidir.
Türkiye’de Antalya merkezli Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü’ne bağlı Antalya, Antalya Havalimanı, İsparta, Dalaman, Fethiye, Gümrük Müdürlükleri A; Alanya, Kaş, Finike, Datça Gümrük Müdürlükleri B Sınıfıdır.
Mersin merkezli Orta Akdeniz Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü’ne bağlı Mersin, Mersin Yolcu Salonu, Mersin Serbest Bölge, Mersin Akaryakıt, Taşucu, Adana, İncirlik, BOTAŞ ve Yumurtalık Serbest Bölge Müdürlüklerinin tümü A Sınıfıdır.
Ankara merkezli Orta Anadolu Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü’ne bağlı Ankara, Esenboğa, Konya, Karaman, Kırıkkale Orta Anadolu Rafineri, Kayseri ve Aksaray Gümrük Müdürlükleri A; Ankara Gar ve Ürgüp Gümrük Müdürlükleri B Sınıfıdır.
Merkezi Gaziantep olan GAP Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü’ne bağlı Gaziantep, Islahiye, Öncüpınar, Şanlıurfa, Akçakale, Gaziantep Hava Limanı Gümrük Müdürlükleri A; Karkamış, Çobanbey, Ceylanpınar ve Mürsitpınar Gümrük Müdürlükleri B Sınıfıdır.
Merkezi Hatay olan Doğu Akdeniz Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü’ne bağlı İskenderun, Cilvegözü, Yayladağı, Antakya ve İsdemir Gümrük Müdürlükleri A Sınıfıdır.
Merkezi Malatya olan Fırat Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü’ne bağlı Malatya, Kahramanmaraş, Sivas, Elazığ Gümrük Müdürlükleri A Sınıfıdır.
Merkezi Diyarbakır olan İpekyolu Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü’ne bağlı Diyarbakır, Mardin, Nusaybin, Habur, Batman, İpekyolu, Ali Rıza Efendi Gümrük Müdürlükleri A Sınıfıdır.
Merkezi Van olan Doğu Anadolu Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü’ne bağlı Van, Doğubeyazıt, Gürbulak, Esendere, Kapıköy, Erzurum, Türkgözü, Dilucu, Kars, Yüksekova, Aktaş Gümrük Müdürlükleri A; Borunlar, Akkuyu Gümrük Müdürlükleri B Sınıfıdır.
Merkezi Trabzon olan Doğu Karadeniz Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü’ne bağlı Trabzon, Rize, Giresun, Hopa, Sarp Gümrük Müdürlükleri A Sınıfıdır.
Merkezi Samsun olan Orta Karadeniz Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü’ne bağlı Samsun, Çorum, Ordu, Ünye, İnebolu Gümrük Müdürlükleri A Sınıfıdır.
Kocaeli merkezli Doğu Marmara Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü’ne bağlı İzmit, Derince, Dilovası, Gebze, Körfez Petrokimya, Sakarya, Karadeniz Ereğli, Zonguldak Karabük, Bartın Gümrük Müdürlükleri A Sınıfıdır.
İstanbul merkezli İstanbul Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü’ne bağlı Haydarpaşa, Erenköy, İstanbul Deri Serbest Bölge, Sabiha Gökçen Havalimanı, Pendik, Atatürk Havalimanı Yolcu Salonu, Atatürk Havalimanı Kargo, İstanbul Posta, Halkalı, Beyliközü Akaryakıt, Karaköy Yolcu, Trakya Serbest Bölge, Yeşilköy, Atatürk Havalimanı Serbest Bölge, Ambarlı, Zeytinburnu Gümrük Müdürlüklerinin tümü A Sınıfıdır.
Edirne merkezli Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü’ne bağlı Kapıkule Yolcu Salonu, Kapıkule TIR, Kapıkule Gar, İpsala, Dereköy, Hamzabeyli, Uzunköprü Gümrük Müdürlükleri A Sınıfıdır.
Pazarkale Gümrük Müdürlüğü B Sınıfıdır.
Tekirdağ merkezli Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü’ne bağlı Tekirdağ, Çerkezköy, Çorlu Havalimanı, Avrupa Serbest Bölge, Çanakkale, Biga Gümrük Müdürlükleri A Sınıfıdır. Gökçeada, Bozcaada Gümrük Müdürlükleri B sınıfıdır.
Bursa merkezli Uludağ Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü’ne bağlı Bursa, Mudanya, Gemlik, Bandırma, Eskişehir, Yalova, Ayvalık, İnegöl Gümrük Müdürlükleri A Sınıfıdır.
İzmir merkezli Ege Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü’ne bağlı İzmir, Adnan Menderes, Çeşme, Manisa, Aliağa, Ege Serbest Bölge, Uşak, Afyonkarahisar, İzmir TIR, İzmir Serbest Bölge, İzmir Yolcu Salonu, Dikili, Alaşehir, Kuşadası, Denizli Gümrük Müdürlükleri A; Foça Gümrük Müdürlüğü ise B sınıfıdır.
2006 yılında yayınlanan 11 Sayılı Başbakanlık Genelgesi uyarınca ihracat ve ithalata ilişkin gümrük işlemleri kara sınır kapılarındaki gümrük idarelerinde yapılmamakta, iç gümrüklerde yapılmaktadır. Bu durumun nedeni bu kapılarda ortaya çıkacak büyük yığılmalar ve zaman kaybının önüne geçmektir.
Gümrük işlemleri iç gümrüklerde bitirildiği için kara sınır kapılarında sadece mühürleme ve transit geçiş işlemleri gerçekleştirilmektedir.
Deniz yolu ile ticarette limanlarda ve istisnai olarak hava limanlarında ise gümrük işlemleri yapılmaya devam edilmektedir.
Kara sınır kapıları açısından en fazla yolcu geçişi Kapıkule, Sarp ve Habur’da en fazla araç geçişi ise Habur ve Kapıkule’de gerçekleşmektedir.
Son yıllarda gümrüklerde bekleme süresini daha da azaltarak, maliyetleri düşürüp ihracatçıların rekabet gücünü arttıracak; tek pencere sistemi, kapıların modernizasyonu, işlemlerin elektronik ortama taşınması gibi uygulamalar hayata geçmiştir.
Türkiye, uluslar arası alanda Dünya Gümrük Örgütüne kurucu üye olduktan sonra bu örgütün birçok projesine öncülük etmiş, daha kolay ve daha güvenli bir dış ticaret için getirilen yeni uluslar arası uygulamalarda işbirliğine gitmiştir.
Türkiye, son yıllarda gümrüklerde ne tür düzenlemelere gitmiştir?
EKONOMİ BAKANLIĞI
Günümüzde Türkiye’nin dış ekonomi politikasını belirleme ve yürütmede temel bir görev ve sorumluluk üstlenmiş olan Ekonomi Bakanlığı’nın fonksiyonları geçmişte büyük ölçüde sırasıyla; Dış Ticaret Reisliği (1934), Dış Ticaret Dairesi Reisliği (1939 dan itibaren), Dış Ekonomik İlişkiler Bakanlığı (1971), Ticaret Bakanlığı’na bağlı Dış Ticaret Genel Sekreterliği (1971), Başbakanlığa bağlı Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı (1983), ilgili Devlet Bakanlığı’na bağlı Dış Ticaret Müsteşarlığı (1994) tarafından üstlenilmiş ve nihayet 2011 yılında 637 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Ekonomi Bakanlığı’nın kurulması ile bu fonksiyonlar bu Bakanlık tarafından yürütülür hale gelmiştir.
Ekonomi Bakanlığı’na yalnız Dış Ticaret Müsteşarlığının tüm hizmet birimleri bağlanmakla kalmamış, Hazine Müsteşarlığı’na bağlı Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlükleri de birleştirilerek bu bakanlığa bağlanmıştır.
Teşvik Uygulama Genel Müdürlüğü ile Yabancı Sermaye genel Müdürlüğü’nün Ekonomi Bakanlığı’na bağlanma nedeni nedir?
Ekonomi Bakanlığı’nın merkez teşkilatının bir kısmını da oluşturan ana hizmet birimleri şunlardır:
• İhracat Genel Müdürlüğü
• İthalat Genel Müdürlüğü
• Anlaşmalar Genel Müdürlüğü
• Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü
• Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü
• Ürün Güvenliği ve Denetini Genel Müdürlüğü
• Ekonomik Araştırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü
Bu birimlerin her birinin görevleri, 8 Haziran 2011 tarihli Resmi Gazete’de yer alan Ekonomi Bakanlığı’nın Kurulmasına Dair 637 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname çerçevesinde aşağıda ayrıntılı olarak incelenecektir:
Şüphesiz Ekonomi Bakanlığı’nın merkez teşkilat’ında aşağıda ele alınan genel müdürlükler dışında destek hizmet veren birçok birim de bulunmaktadır.
Ekonomi Bakanlığı’nın taşra teşkilatı kapsamında 8 adet Bölge Müdürlüğü, 5 Serbest Bölge Müdürlüğü’nün yanı sıra 5 Bölge İşletici/Kurucu-İşletici Şirketi yer almaktadır.
Ayrıca Bakanlığın yurt dışında 132 merkezde ticaret ataşesi, ticaret müşaviri, ticaret müşaviri yardımcısı, ticaret baş müşaviri veya Ekonomi Bakanlığı temsilcisi görev yapmaktadır. Bunlara ilaveten Bakanlığın 3 uluslar arası kuruluşta görev yapan daimi temsilcilikleri de bulunmaktadır.
İhracat Genel Müdürlüğü
İhracat Genel Müdürlüğü’nün başlıca görevleri şunlardır:
• İhracatın kalkınma planları ve yıllık programlardaki ilke, hedef ve politikalar yönünde ülke ekonomisi yararına düzenlenmesini, desteklenmesini ve geliştirilmesini sağlamak,
• Kamu kurum ve kuruluşlarına çeşitli mevzuatla verilmiş yetkilerin kullanımında ihracata ilişkin politikaların uygulama esaslarını düzenlemek, uygulamalarla ilgili kuruluşlar arasında koordinasyonu sağlamak ve bu kuruluşların ihracata ilişkin yeni düzenlemeleri ile ilgili görüş bildirmek,
• İhracatın geliştirilmesi ve yönlendirilmesine ilişkin madde ve ülke bazında gerekli tedbirleri almak ve düzenlemeleri yapmak, ihracatçıların azami döviz gelirleri sağlama yollarını araştırmak ve önerilerde bulunmak, ihracatçıları bu konularda eğitmek, ihraç maddelerimize karşı uygulanan kısıtlayıcı tedbirlerin kaldırılmasına veya iyileştirilmesine yönelik çalışmalar yapmak,
• İhracat Rejimi Kararı da dahil ihracata dair mevzuatı hazırlamak ve uygulamak,
• Türkiye İhracatçılar Meclisi ve İhracatçı Birlikleri ile ilgili mevzuatı hazırlamak ve yayımlamak, bu kuruluşların çalışmalarına yardımcı olmak, çalışmalarını izlemek ve denetlemek, Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonundan ihracata yönelik Devlet destekleri ile Dahilde İşleme Rejimi konularında bu kuruluşlar ve ilgili diğer kurum ve kuruluşları görevlendirmek,
• İhracata konu tarım ürünlerinin destekleme alım fiyatlarının belirlenmesine yönelik hazırlıklar yapmak ve destekleme stoklarının ihracat yoluyla değerlendirilmesine ilişkin esasları tespit etmek, uygulamak, uygulanmasını sağlamak,
• Sınır ve kıyı ticareti ile ilgili düzenlemeleri yapmak, bağlı muamele ve ofset gibi karşılıklı ticaret uygulamalarının usul ve rejimlerine ilişkin dış ticaret politikalarını belirlemek,
• İhraç ürünlerinin tanıtımı amacıyla yurtiçinde ve dışında ticaret ve alım heyetleri, konferans, seminer ve benzeri organizasyonları düzenlemek,
• İhracat projelerini değerlendirerek uygun görülenleri İhracat Teşvik Belgesi’ne bağlamak, belge şart ve niteliklerine aykırı davrananları gerekli yaptırımları uygulamak,
• İhracatın desteklenmesine ve ihraç ürünlerinin ülke ve pazarlarının çeşitlendirilmesini sağlamaya yönelik olarak markalaşma ve kümeleşme faaliyetleri, Ar-Ge ve teknoloji geliştirme, elektronik ticaret, yurt dışı pazarlara giriş, yurtiçi ve yurtdışı uluslar arası fuarlara katılım, organizasyon ve benzeri her türlü destek programlarını hazırlamak, uygulamak, diğer kurum ve kuruluşlar eliyle uygulanmasını sağlamak.
İhracat Genel Müdürlüğü’nün hazırladığı ve ihracat uygulamalarına esas teşkil eden mevzuatın diğer adı nedir?
İthalat Genel Müdürlüğü
İthalat Genel Müdürlüğü’nün başlıca görevleri şunlardır:
• İthalatın uluslararası anlaşmalar ile kalkınma planları ve yıllık programlarda öngörülen hedef, ilke ve politikalar çerçevesinde yürütülmesini sağlamak,
• Kamu kurum ve kuruluşlarına çeşitli mevzuatla verilmiş yetkilerin kullanımında ithalat ile ilgili politikaların uygulanmasına dair esasları düzenlemek ve bu kurumların ithalata ilişkin düzenlemeleri ile ilgili görüş bildirmek,
• İthalat rejimi kararı da dahil olmak üzere ithalata dair mevzuatı hazırlamak, madde politikalarını teklif etmek, uygulamak, ithalatla ilgili izinleri ve belgeleri vermek, gelişmeleri izlemek ve ilgili kurum ve kuruluşlarla koordinasyonu sağlamak,
• İthal mallara uygulanacak mali yüklere ilişkin hazırlıkları yürütmek ve uygulanmasını sağlamak,
• Dampinge karşı vergi, sübvansiyona karşı telafi edici vergi ve koruma önlemi gibi ticaret politikası savunma araçları ile ilgili mevzuatı hazırlamak, uygulamak,
• Ticaret politikası savunma araçları ile ilgili ve çok taraflı istişareleri yürütmek ve Dünya Ticaret Örgütü ve diğer ülke uygulamalarını izlemek, bu uygulamalar nedeniyle ortaya çıkan anlaşmazlıklarda Türkiye’nin menfaatini uluslararası platformlarda savunmak üzere gerekli önlemleri almak.
Anlaşmalar Genel Müdürlüğü
Anlaşmalar Genel Müdürlüğü’nün başlıca görevleri şunlardır:
• İkili ticari ve ekonomik konular ile Ekonomi Bakanlığı’nın görev alanına giren diğer konularda uluslararası müzakereleri yürütmek, ilgili konularda koordinasyonu sağlamak,
• İki taraflı ekonomik işbirliği anlaşmaları, mal ve hizmet ticaretine yönelik iki taraflı bölgesel ticaret, ekonomik, sınai, teknik işbirliği, tercihli ticaret ve benzeri anlaşmaları gerektiğinde ilgili bakanlık ve kuruluşlarla işbirliği içinde hazırlamak, müzakereleri yürütmek, imzalamak, anlaşmayı uygulamak, uygulanmasını sağlamak,
• Taraf olunan çok taraflı uluslararası anlaşmalara ilişkin değişiklikleri ve uygulamaları, Ekonomi Bakanlığı’nın görev alanına giren hususlar itibariyle izlemek, bunların uygulamaya konulmasını sağlamak,
• Karma Ekonomik Komisyon, Ortak Komite, Ortaklık Konseyi ve benzeri ikili ikili ticari ve ekonomik işbirliği platformları vasıtasıyla iki ve bölgesel ticari ve ekonomik işbirliği faaliyetlerini yürütmek, izlemek ve gerekli tedbirleri almak, Türkiye ile bu nitelikte anlaşması bulunmayan ülkelerle ticari işbirliğini geliştirmek,
• Dünya Ticaret Örgütü üyeliği çerçevesinde Türkiye’nin hak ve yükümlülüklerinin takibini yapmak, ülke pozisyonunu belirlemek ve örgüt bünyesindeki müzakerelerde Türkiye’yi temsil etmek,
Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü
Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü’nün başlıca görevleri şunlardır:
• Ekonomi Bakanlığı’nın görev ve faaliyet alanına giren konularda Avrupa Birliği ile ilişkilerin, kalkınma planları ve yıllık programlarda öngörülen hedefler doğrultusunda yürütülmesini sağlamak,
• Ortaklık ilişkileri ve tam üyelik kapsamında dış ticarete ilişkin alanlarda Avrupa Birliği müktesebatına uyum çalışmalarını koordine etmek, ilgili ülkeler ve ülke grupları ile Serbest Ticaret Anlaşmalarını ve ortaklık Anlaşmalarını müzakere etmek, uygulamasını sağlamak ve izlemek,
• Avrupa Birliği ve Türkiye arasındaki gümrük birliğinin ekonomik ve ticari etkilerine ilişkin olarak değerlendirmeler ve araştırmalar yapmak ve bu konulardaki önerileri değerlendirmek,
• Avrupa Birliği ile hizmet ticareti alanında yapılan müzakerelere ilişkin politikaların genel dış ticaret politikası ile uyumlu şekilde saptanması için gerekli çalışmaları yürütmek, müzakereleri yapmak, gerektiğinde anlaşmalar hazırlamak,
• Avrupa Birliği ile ilgili Ekonomi Bakanlığı’nın görev ve faaliyet alanına giren hususlarda Birlikle müzakere hazırlıkları yapmak, AB organları ile gerekli temas ve toplantıları yapmak, AB-Türkiye Ortaklık Organlarında alınan kararlarla ilgili gerekli uyum ve uygulama çalışmalarını yerine getirmek,
• Ekonomi Bakanlığı’nın AB kaynaklı program ve projelerini hazırlamak, yürütmek ve koordinasyonu sağlamak.
Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü
Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü’nün başlıca görevleri şunlardır:
• Plan, program ve strateji belgelerindeki hedefler gözetilerek yatırımlarda devlet yardımlarına ilişkin politika oluşturmak, uygun görülen yatırımların teşvik tedbirlerinden yararlanmasını sağlamak, teşvik tedbirlerini uygulamak, uygulatmak, uygulamayı izlemek, uygulama sonuçlarını değerlendirerek yeni politikalar oluşturmak,
• Teşvik tedbirlerinden yararlanan yatırımlar için gereğinde gerekli yaptırımları uygulamak, bu tedbirleri uygulamakla görevli kurumlar arasında koordinasyonu sağlamak,
• Yabancı ülkelerle yapılacak Yatırımların Karşılıklı Teşvik ve Korunması Anlaşmalarına ilişkin müzakereleri yürütmek,
• 2003 tarihli 4875 Sayılı Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu’nda belirtilen görevleri yapmak,
• Türkiye’ye gelen ve Türkiye’den giden uluslar arası doğrudan yatırımlar için hukuki altyapı ve işbirliği imkanlarını geliştirmek,
• Yatırım Ortamının İyileştirilmesi Koordinasyon Kurulu’nun ve Yatırım Danışma Konseyi’nin Sekretarya hizmetlerini yürütmek,
• OECD Çok Uluslu Şirketler Rehberi Ulusal Temas Noktası görevini yürütmek,
• Yatırım ortamının iyileştirilmesi alanında ikili ve çok taraflı uluslararası ilişkiler geliştirerek yabancı ülkeler ve uluslararası kuruluşlarla ortak projeler yürütmek.
Serbest Bölgeler, Yurtdışı Yatırım ve Hizmetler Genel Müdürlüğü
Serbest Bölgeler, Yurtdışı Yatırım ve Hizmetler Genel Müdürlüğü’nün başlıca görevleri şunlardır:
• Kalkınma planları ve yıllık programlar çerçevesinde yurtiçi ve yurtdışında serbest bölgeler, lojistik serbest bölgeleri, ihtisas serbest bölgeleri, özel bölgeler, dış ticaret merkezleri ve lojistik merkezlerinin kurulması, yönetilmesi ve işletilmesi ile ilgili politika ve ilkelerin tespiti konusunda çalışmalar yapmak, araştırma, planlama ve koordinasyon faaliyetlerini yürütmek,
• 3128 Sayılı Serbest Bölgeler Kanunu ve buna ilişkin mevzuat çerçevesinde düzenlemeler yapmak,
• Serbest bölgeler ve lojistik merkezlerinde yapılabilecek üretim, alım satım, depolama, kiralama, montaj-demontaj, bakım-onarım, kıyı bankacılığı, bankacılık, sigortacılık, finansal kiralama ve diğer faaliyet konularını belirlemek,
• Serbest bölgeler ve lojistik merkezlerinde faaliyet gösteren gerçek ve tüzel kişilere faaliyet ruhsatı vermek veya verilmiş belgeleri iptal etmek,
• Yurtdışında yapılacak yatırımlara ve döviz kazandırıcı hizmet sektörlerinin uluslararası ticaretine ilişkin mevzuatı hazırlamak ve uygulamak, bu alanlarda gözetim, denetim ve yönlendirme önlemleri almak,
• Döviz kazandırıcı hizmetler ticaretinde müteahhitlik, lojistik, teknik müşavirlik hizmetlerinin geliştirilmesini sağlamak, ilgili kurum ve kuruluşları koordine etmek, gerekli mevzuatı ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği halinde uygulamak.
Ürün Güvenliği ve Denetimi Genel Müdürlüğü
Ürün Güvenliği ve Denetimi Genel Müdürlüğü’nün başlıca görevleri şunlardır:
• Dış ticarete konu ürünlere ilişkin teknik düzenlemeleri hazırlamak, bu düzenlemelere uygunluk denetimini yapmak veya yaptırmak,
• Avrupa birliği teknik mevzuatına uyumu koordine etmek ve buna ilişkin müzakereleri yürütmek, ürün güvenliği, teknik düzenlemeler, teknik engeller ve uygunluk değerlendirmesine ilişkin üst mevzuatı uyumlaştırmak ve uygulamaları izlemek,
• Teknik düzenlemeler, standardizasyon ve kalite konusundaki ikili, bölgesel ve çok taraflı uluslararası çalışmaları koordine etmek, ulusal teknik düzenlemelerin ve denetimlerin uluslar arası yükümlülüklere uygunluğunu gözetmek,
• Teknik Düzenlemeler Rejimi Kararını hazırlamak ve uygulamak, yapılacak işlemleri, uygulama usul ve esaslarını belirlemek, mevzuatın diğer bakanlık ve kuruluşlara verdiği yetkiler çerçevesinde yayımlanan teknik mevzuatı ilgili kuruluşlarla işbirliği yaparak dış ticaret alanında uygulamak,
• Ürün denetmenleri ile Bakanlık Laboratuar Müdürlüklerinin görevlerini koordine etmek ve etkin çalışmalarını sağlamak.
Ekonomik Araştırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü
Ekonomik Araştırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü’nün başlıca görevleri şunlardır:
• Ekonomi Bakanlığı’nın faaliyet alanına giren konularda veriler toplamak, araştırmalar yapmak, istatistiki bilgiler üretmek, değerlendirmeler yapmak, bunları açıklamak ve dağıtmak, bu konularda işbirliği ve koordinasyonu sağlamak,
• Türk ve dünya ekonomisi ve dış ticareti ile ilgili gelişmeleri izlemek, değerlendirmek, dış ticaretle ilgili yayın ve dokümantasyon hazırlamak,
• Ürün ve hizmetler dış ticareti, dış ticarete destek hizmetleri ve yurtdışındaki doğrudan Türk yatırımlarına, alternatif mal ve hizmetler ve dış pazarlar konularında stratejik araştırma ve değerlendirmeler hazırlamak, bu amaçla ilgili birimler için politika önerileri geliştirmek,
• Ekonomi Bakanlığı internet Safaları, elektronik bilgi kaynakları ve iletişim altyapısı ile ilgili öneriler geliştirmek ve ilgili birimlerle koordinasyonu sağlamak.
Ekonomi Bakanlığı’nın merkez teşkilatında yer alan genel müdürlükleri sayınız.
Ekonomi Bakanlığı Bölge Teşkilatı
Bakanlığın bölge teşkilatı kapsamında 8 adet Bölge Müdürlüğü 5 adet Serbest Bölge Müdürlükleri ile 5 Bölge İşletici / Kurucu-İşletici şirket yer almaktadır.
8 adet Bölge Müdürlüğü; Marmara, Batı Anadolu, Güney Anadolu, İç Anadolu, Batı Karadeniz, Doğu Karadeniz, Doğu Anadolu ve Güney Doğu Anadolu Bölge Müdürlükleri’nden meydan gelmektedir. Her bir Bölge Müdürlüğü’nün görev alanında bölgedeki iller ve dış ticaret açısından önemli bazı ilçeler yer almaktadır. Ayrıca, bazı Bölge Müdürlükleri’ne bağlı olarak hizmet veren Laboratuar Müdürlükleri ile il/ilçe Ürün Denetmenleri Grup Başkanlıkları da mevcuttur.
Adana-Yumurtalık, Antalya, Avrupa (Tekirdağ), Bursa ve Denizli Serbest Bölge Müdürlükleri’nin yanı sıra bu bölgelerdeki Tayseb-Adana Yumurtalık, Avrupa, Buseb-Bursa, Denser-Denizli Serbest Bölgeleri Kurucu-İşletici Şirketleri ile Astaş-Antalya Serbest Bölge İşletici Şirketi taşrada faaliyetlerini sürdürmektedir.
Ekonomi Bakanlığı Yurt Dışı Teşkilatı
Ekonomi Bakanlığı’nın yurt dışı teşkilatını çeşitli ülkeler nezdindeki ticaret müşavirlikleri ve ataşelikler ile uluslararası kuruluşlar nezdindeki daimi temsilcilikler oluşturmaktadır.
2012 yılı itibariyle 132 merkezde ticaret ataşesi, ticaret müşaviri, ticaret müşaviri yardımcısı, ticaret başmüşaviri, Ekonomi Bakanlığı Temsilcisi gibi ünvanlarla Türk ve yabancı ülke yatırımcılarına ve işadamlarına hizmet veren Ekonomi Bakanlığı temsilcileri bulunmaktadır. Bazı ülkelerde birden fazla şehirde Türk ticaret ataşelikleri veya müşavirlikleri görev yapmaktadır.
Ayrıca Ekonomi Bakanlığı’na bağlı olarak bazı uluslar arası kuruluşlarda görev yapan daimi temsilciliklerimiz bulunmaktadır. Bunlar; Belçika’nın Brüksel kentinde AB Nezdindeki Daimi Temsilcilik, İsviçre’nin Cenevre kentinde Dünya Ticaret Örgütü Daimi Temsilciliği ve Fransa’da Paris’te OECD Daimi Temsilciliği’dir.
Ekonomi Bakanlığının Faaliyetleri
Ekonomi Bakanlığı’nın tüm birimlerinin görev alanları ile ilgili faaliyetlerinin yanı sıra 2023 yılında Türkiye’nin ihracatını 570 milyar ABD dolarına çıkarma stratejik hedefi doğrultusunda gerçekleştirmekte olduğu çeşitli faaliyetler vardır. Bunların belli başlıları aşağıda başlıklar halinde verilmiştir:
• İhracata Dönük Üretim Stratejisi Değerlendirme Kurulu’nun 12 Sayılı Başbakanlık Genelgesi ile kurulması,
• Tedarikte güvenlik, maliyette etkinlik, ihracatta rekabet gücü sağlayacak “Girdi Tedarik Stratejisi” çalışmalarının başlatılması,
• Dünya ithalatında öne çıkan pazarların düzenli olarak izlendiği, buralardaki gelişmelerin öngörüler de içerecek biçimde hızlı ve etkin şekilde ihracatçılara duyurulmasını ve ihracatçıların uygun ülke ve ürün gruplarına yönlendirilmesini sağlamak amacı ile “ülke Masaları” nın oluşturulması,
• Ülke masalarının aksiyon ayağını oluşturmak üzere bu ayağın üst düzey karar alma mercii olarak
“Pazar Giriş Komitesi”nin kurulması,
• Her bir ilin üretim ve ihracat potansiyelinin hangi ülkelere yönlendirilmesi gerektiğini belirleyen
“İl İl Dış Ticaret Potansiyeli” çalışmasının yapılması,
• Ticaret müşavirlerinin sayısının arttırılması,
• “Dış Ticarette Yeni Rotalar” adlı çalışmanın yapılarak Türkiye’nin ülke ve sektör özelinde küresel kriz sonrasında öncelik vermesi gereken ihracat pazarlarının belirlenmesi,
• Dış ticaretin geliştirilmesine yönelik olarak Türkiye ile AB arasındaki Gümrük Birliği Anlaşması uyarınca sadece Avrupa Birliği’nin Serbest Ticaret Anlaşmaları akdettiği ülkelerle yeni Serbest ticaret anlaşmaları yapılması,
• İhracatçılara ve yurt dışında iş yapan müteahhitlere dış talepler ve ihalelerle ilgili etkin ve sürekli bilgi akışı sağlanması,
• Yatırım Ortamını İyileştirme Koordinasyon Kurulu aracılığı ile yatırımcılara yönelik engellerin
• 3 ayda bir Dış Ticaret Beklenti Anketleri yaptırılarak dış ticarete yön veren firmaların beklenti ve öngörülerini alıp yol gösterici gösterge niteliğinde indeksler üretilmesi,
• İhracat mevzuatı, ithalat mevzuatı, destek programları mevzuatı, uluslar arası doğrudan yatırımlar mevzuatı, yatırım teşvik mevzuatı, serbest bölgeler mevzuatı, ürün güvenliği ve teknik düzenlemeler mevzuatı, yayın haline dönüştürülerek sektördeki firmaların bilgilendirilmesinin sağlanması,
• “Ticarette Teknik Engeller Türkiye Bildirim Merkezi” kurularak ihracat yapılan ülkenin yarattığı teknik engel niteliğindeki uygulamaların sonucu yaşanan sıkıntıların bildiriminin sağlanması ve böylece konuyu izleyecek ve sorunun çözümüne katkı verebilecek bir resmi muhatabın oluşturulması,
• E-Ticaretin koordinasyonunun sağlanması ve Yurt Dışına E-Ticaret Rehberi oluşturulması.
Son yıllarda Ekonomi Bakanlığı’nın gerçekleştirdiği faaliyetlerden örnekler veriniz.
AVRUPA BİRLİĞİ BAKANLIĞI
Avrupa Birliği Bakanlığı’nın kuruluş, görev, yetki ve sorumluluklarını düzenleyen Kanun Hükmündeki Kararname 08.06.2011 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu kararnamede AB Bakanlığı’nın temel görevi
“Türkiye’nin Avrupa Birliği üyeliğine hazırlanmasına yönelik yapılacak çalışmaların yönlendirilmesi, izlenmesi ve koordinasyonu ile üyelik sonrası çalışmaların koordinasyonunu yürütmek” şeklinde tanımlanmıştır.
Bakanlığın AB’ne yönelik başlıca hizmet birimleri arasında şunlar sayılabilir:
• Siyasi İşler Başkanlığı
• Katılım Politikası Başkanlığı
• Sektörel Politikalar Başkanlığı
• Sosyal, Bölgesel ve Yenilikçi Politikalar Başkanlığı
• Ekonomik ve Mali Politikalar Başkanlığı
• Tek Pazar ve Rekabet Başkanlığı
• Tarım ve Balıkçılık Başkanlığı
• Mali İşbirliği Başkanlığı
• Sivil Toplum, İletişim ve Kültür Başkanlığı
• Proje Uygulama Başkanlığı
• Avrupa Birliği Hukuku Başkanlığı
• Çeviri Eşgüdüm Başkanlığı
• Eğitim ve Kurumsal Yapılanma Başkanlığı
• Araştırma ve Dokümantasyon Başkanlığı
Bu birimlerden doğrudan AB ile ekonomik ilişkiler konularında görev yapanlardan Katılım Politikası Başkanlığı, AB’ne üyelik müzakere sürecine ilişkin gelişmeleri izleyip koordine etmekle yükümlüdür.
Ulusal programın hazırlanıp uygulanması, izlenmesi, İlerleme Raporu’nun hazırlık çalışmalarının koordinasyonu bu birimin görevleri arasındadır.
Sektörel Politikalar Başkanlığı, taşımacılık, çevre enerji trans-Avrupa şebekeleri konularında kamu kurum ve kuruluşlarınca AB müktesebatına uyum çalışmalarını koordine etmektedir.
Sosyal, Bölgesel ve Yenilikçi Politikalar Başkanlığı işletme, sanayi, bilgi toplumu, medya, bilim, araştırma, eğitim, kültür, sosyal ve bölgesel politikalar ve araçlar konularında AB mevzuatına uyum çalışmalarını koordine etmekte, Topluluk program ve ajanslarına katılım veya katılım sonlandırılmasına yönelik işleri koordine etmektedir.
Ekonomik ve Mali Politikalar Başkanlığı, ekonomik kriterler, ekonomik ve parasal birlik, AB’ne sermayenin serbest dolaşımı, AB’nde hizmetlerin serbest dolaşımı, mali hizmetler, vergilendirme, mali kontrol, bütçe konularında kamu kurum ve kuruluşlarında yürütülen AB müktesebatına uyum çalışmalarını koordine etmektedir.
Tek Pazar ve Rekabet Başkanlığı, malların, işçilerin AB’nde serbest dolaşımı, şirketler hukuku, rekabet politikası, tüketicin ve sağlığın korunması, kamu alımları, fikri mülkiyet hukuku, gümrük birliği ve dış ilişkiler konularında kamu kurum ve kuruluşlarınca yürütülen AB müktesebatına uyum çalışmalarını koordine etmektedir.
Tarım ve Balıkçılık Başkanlığı, tarım ve kırsal kalkınma gıda güvenliği, hayvan bitki sağlığı politikaları ve balıkçılık konularında kamu kurum ve kuruluşlarınca yürütülen AB müktesebatına uyum çalışmalarını koordine etmektedir.
Mali İşbirliği Başkanlığı, AB ile mali yardım anlaşmalarının hazırlanması ve müzakerelerin yürütülmesi, AB ve üye ülkelerce sağlanan katılım öncesi mali yardımların genel koordinasyonunun yürütülmesi bu yardımların kullanımına yönelik eğitim programları oluşturulup yürütülmesi gibi işleri koordine etmektedir.
Sivil Toplum, İletişim ve Kültür Başkanlığı AB ve katılım sürece hakkında iç ve dış kamuoyuna bilgi sunma, AB iletişim stratejisi hazırlama ve uygulama, bu alandaki mali kaynakları yönetme gibi işleri koordine etmektedir.
Proje Uygulama Başkanlığı, AB Bakanlığı’nın doğrudan yürüttüğü projelerde ihale, sözleşme yapma ve ödemeler vb. işleri yapmanın yanı sıra valilik, üniversiteler, sivil toplum kuruluşları ve kalkınma ajanslarınca geliştirilen projelere teknik destek vermeyi gerçekleştirmektedir.
Avrupa Birliği Hukuku Başkanlığı, AB hukukuna yapılan düzenlemelerin uygunluğu konusunda görüş bildirmektedir.
Çeviri Eşgüdüm Başkanlığı, AB ve Türk müktesebatının çeviri işlerini yürütmekte, AB terminolojisi veri tabanını oluşturmaktadır.
Eğitim ve Kurumsal Yapılanma Başkanlığı, AB ile ilgili kamu görevlerinin eğitim ve staj faaliyetlerini koordine etmektedir.
Araştırma ve Dokümantasyon Başkanlığı AB-Türkiye ilişkileri konusunda kamuoyu araştırmaları yapmakta, yürütülen akademik çalışmaları izlemektedir
Özet
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı ile Ekonomi Bakanlığı Dış Ticaretle ilgili Kamu Kurum ve kuruluşları arasında en önemli iki tanesini teşkil etmektedir.
Her iki Bakanlık da 2011 yılında yayınlanan Kanun Hükmünde Kararname ile kurulmuşlar ve daha önce başka Bakanlıkların çatısı altında görev yapan birimleri kendi çatıları altında toplamışlardır.
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın merkez teşkilatında yer alan Gümrükler Genel Müdürlüğü, Gümrükler Muhafaza Genel Müdürlüğü, Risk Yönetimi ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Tasfiye Hizmetleri Genel Müdürlüğü, AB ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü gümrük işleri ile ilgili önemli icracı birimleri oluştururken, Taşra teşkilatında 16 adet Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü ile bunlara bağlı 147 adet Gümrük Müdürlüğü görev yapmaktadır.
Ayrıca bazı ülkelerde elçilikler bünyesindeki gümrük müşavirleri ile birlikte buraya kadar sayılanların tümü Bakanlığın teşkilatını oluşturmaktadır.
Ekonomi Bakanlığı’nın merkez teşkilatında yer alan İhracat Genel Müdürlüğü, İthalat Genel Müdürlüğü, Anlaşmalar Genel Müdürlüğü, Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü, Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü, Ekonomik Araştırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü, Ürün Güvenliği ve Denetimi Genel Müdürlüğü’nün yanı sıra yurt içi Bölge Teşkilatı kapsamında 8 adet Bölge Müdürlüğü, Serbest Bölge Müdürlükleri ile Bölge İşletici / Kurucu- İşletici Şirketler yer almaktadır.
Ekonomi Bakanlığının yurt dışındaki teşkilatını;
132 dış merkezde görev yapan ticaret ataşesi, ticaret müşaviri, ticaret müşavir yardımcısı, ticaret baş müşaviri, Ekonomi Bakanlığı temsilcisinin yanı sıra bazı uluslar arası kuruluşlar nezdinde görev yapan daimi temsilcilikler oluşturmaktadır.
Avrupa Birliği Bakanlığı’nın kuruluş, görev, yetki ve sorumluluklarını düzenleyen Kanun Hükmündeki Kararname’de AB Bakanlığı’nın temel görevi “Türkiye’nin Avrupa Birliği üyeliğine hazırlanmasına yönelik yapılacak çalışmaların yönlendirilmesi, izlenmesi ve koordinasyonu ile üyelik sonrası çalışmaların koordinasyonunu yürütmek” şeklinde tanımlanmıştır.
Her üç Bakanlığın da özellikle merkez teşkilatlarındaki genel müdürlükler; çeşitli görev, yetki ve sorumlulukları paylaşarak Türk ekonomisi için hayati önem taşıyan AB, gümrük ve dış ticaret politikalarını üretmekte, yönlendirmekte, yürütmekte, değerlendirmekte ve uygulamaları denetlemektedir.
Kendimizi Sınayalım
1. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı hangi yılda çıkarılan Kanun hükmünde Kararname ile kurulmuştur?
a. 1994 b. 1999 c. 2004 d. 2011 e. 2012
2. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın teşkilat yapısı kaç başlık altında toplanır?
a. 1 b. 2 c. 3 d. 4 e. 5
3. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın yurtdışı teşkilatı bulunan ülkeler arasında aşağıdakilerden hangisi yoktur?
a. Belçika b. Azerbaycan c. Almanya d. Mısır e. İran
4. Gümrükler Genel Müdürlüğü’nün görevleri arasında aşağıdakilerden sayılmaz?
a. Gümrük vergilerini tahakkuk ve tahsil etmek b. Gümrüksüz satış mağazaları ile ilgili işlemleri
yürütmek
c. Gümrük muafiyetine ilişkin işlem yapmak d. Tasfiye edilecek hale gelen eşyanın tasfiyesini
yapmak
e. Transit rejimi ile ilgili işlemleri düzenlemek 5. Orta Akdeniz Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü’nün merkezi aşağıdaki illerden hangisidir?
a. Antalya b. Adana c. Mersin d. Antakya
6. Türkiye Cumhuriyeti Gümrük bölgesinde kişi, eşya ve taşıtların kaçakçılıkla mücadele kapsamında takibini yapmak, aşağıdakilerden hangisinin görevidir?
a. Gümrükler Muhafaza Genel Müdürlüğü b. Risk Yönetimi ve Kontrol Genel Müdürlüğü c. Tasfiye Hizmetleri Genel Müdürlüğü
d. Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü
e. İhracat Genel Müdürlüğü
7. Ekonomi Bakanlığı’nın merkez teşkilatını oluşturan ana hizmet birimleri arasında aşağıdakilerden hangisi sayılmaz?
a. İhracat Genel Müdürlüğü b. Gümrükler Genel Müdürlüğü c. İthalat Genel Müdürlüğü d. Anlaşmalar Genel Müdürlüğü
e. Ürün Güvenliği ve Denetim Genel Müdürlüğü 8. Dampinge karşı vergi, sübvansiyona karşı telafi edici vergi ve koruma önlemi gibi ticaret politikası savunma araçları ile ilgili mevzuatı hazırlamak ve uygulamak, aşağıdakilerden hangisinin görevidir?
a. Anlaşmalar Genel Müdürlüğü
b. Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlükleri c. Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü
d. Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü
e. İthalat Genel Müdürlüğü
9. 2003 tarihli 4875 Sayılı Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu’nda belirtilen görevleri yapmak aşağıdakilerden hangisinin görevidir?
a. Serbest Bölgeler, Yurtdışı Yatırım ve Hizmetler Genel Müdürlüğü
b. Ürün Güvenliği ve Denetimi Genel Müdürlüğü
c. İthalat Genel Müdürlüğü d. İhracat Genel Müdürlüğü
e. Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü
10. Ekonomi Bakanlığı’nın yurtdışı teşkilatını oluşturan unsurlar arasında aşağıdakilerden hangisi sayılmaz?
a. Serbest Bölge Müdürlükleri b. Ticaret Ataşeleri
c. Ticaret Müşavirleri
d. Uluslararası kuruluşlardaki daimi temsilcilikler
e. Ticaret Baş müşavirleri
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
1. d Yanıtınız yanlış ise “Gümrük ve Ticaret Bakanlığı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
2. c Yanıtınız yanlış ise “Gümrük ve Ticaret Bakanlığı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
3. e Yanıtınız yanlış ise “Gümrük ve Ticaret Bakanlığı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
4. d Yanıtınız yanlış ise “Gümrük ve Ticaret Bakanlığı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
5. c Yanıtınız yanlış ise “Gümrük ve Ticaret Bakanlığı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
6. a Yanıtınız yanlış ise “Gümrük ve Ticaret Bakanlığı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
7. b Yanıtınız yanlış ise “Ekonomi Bakanlığı”
başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
8. e Yanıtınız yanlış ise “Ekonomi Bakanlığı”
başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
9. e Yanıtınız yanlış ise “Ekonomi Bakanlığı”
başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
10. a Yanıtınız yanlış ise “Ekonomi Bakanlığı”
başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın merkez teşkilatında yer alan ve Ünite içinde anlatılan Genel Müdürlükler doğrudan dış ticaret ve gümrük işleri ile ilgilidir. Esnaf ve Sanatkarlar, Kooperatifçilik, İç Ticaret, Tüketicinin Korunması ve Piyasa Gözetimi Genel Müdürlükleri doğrudan dış ticaret ve gümrük işleri ile ilgili değildir.
Sıra Sizde 2
Türkiye son yıllarda gümrüklerde bekleme süresini azaltarak, maliyetleri düşürecek çeşitli uygulamalar içine girmiştir. Bunlar arasında; tek pencere sistemi, gümrük kapılarının modernizasyonu, işlemlerin elektronik ortama taşınması, TIR Elektronik Ön Beyan ve Gerçek Zamanlı Safe TIR Sistemi sayılabilir.
Sıra Sizde 3
Bu Genel Müdürlüklerin ilgili oldukları konuların yatırım-üretim-dış ticaret üçgenindeki yatırım ve üretim ayaklarını teşkil etmeleri nedeniyle ağırlıklı olarak dış ticaret konuları ile ilgili bir Bakanlık olan Ekonomi Bakanlığı’nın görev alanına daha uygun düşmeleri bu durumun nedenidir..
Sıra Sizde 4
İhracat rejimidir.
Sıra Sizde 5
Bu Genel Müdürlükler; İhracat, İthalat, Anlaşmalar, AB, Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye, Serbest Bölgeler, Yurtdışı Yatırım ve Hizmetler, Ürün Güvenliği ve Denetimi, Ekonomik Araştırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlükleri’dir.
Sıra Sizde 6
Bu faaliyetler arasında; Girdi Tedarik Stratejisi çalışmalarının başlatılması, İhracata Dönük Üretim Stratejisi Değerlendirme Kurulunun oluşturulması, Ülke Masalarının oluşturulması, Pazara Giriş Komitesi’nin kurulması, İL İL Dış Ticaret Potansiyeli araştırmasının yapılması sayılabilir.
Yararlanılan Kaynaklar
www.kosgeb.gov.tr www.nifa.gov.tr
www.turkeximbank.gov.tr www.tika.gov.tr
www.und.org.tr www.oaip.gov.tr
www.faktoringdernegi.org.tr www.yased.org.tr
www.invest.gov.tr /tr-TR www.tubitak.gov.tr www.ikv.org.tr www.turktrade.org.tr www.gumrukticaret.gov.tr www.spenak.com
www.ekonomi.gov.tr
www.birlesmismarkalar.org.tr http://www.abgs.gov.tr/
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
Türk Eximbank'ın dış ticaretteki önemini kavrayacak ve kurumsal yapısını tanımlayabilecek, Merkez Bankası'nın kurumsal yapısını ve finansal piyasadaki yerini saptayabilecek,
Ticari bankaların dış ticaretteki etkinliklerini yorumlayabilecek, Dış ticarette finansal kurumların yeri ve yapılarını ayırt edebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
Merkez Bankası İthalat
İhracat Dış Ticaret
Türk Eximbank Ticari Banka Finansman Finansal Kurum
İçindekiler
Giriş
Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB)
Türk Eximbank (Türkiye İhracat Kredi Bankası A.Ş.)
Bankalar ve Bankaların Dış Ticaretteki Yeri
2
GİRİŞ
Dış ticaretten bahsedildiği zaman birçok kişinin aklına bir işletmenin kendi ülkesi dışındaki başka bir ülkede bulunan işletmeye mal ya da hizmet satması veya başka bir ülkede bulunan işletmeden mal ya da hizmet satın alması gelir. Bu şekilde düşünüldüğünde dış ticaretin yurtiçinde yapılan ticaretten çok da farklı olmadığı şeklinde bir kanıya kapılmak mümkündür. Ancak dış ticaretin bir çok bileşeni mevcuttur.
Dış ticaret işlemlerinde alıcı (ithalatçı) işletme ve satıcı (ihracatçı) işletmenin yanısıra dış ticaret işleminin gerçekleştirilmesinde önemli işlevler üstlenmiş finansal kuruluşlar da mevcuttur. Bu kuruluşlar olmadan dış ticaret işlemlerini gerçekleştirmek hemen hemen imkansız hale gelmektedir. Dış ticaret içerisinde yer alan finansal kuruluşları gizli kahramanlar olarak adlandırmak çok da abartı olmaz.
Ülkelerin etkin bir dış ticarete sahip olabilmeleri herşeyden önce istikrarlı bir ekonomik yapıya sahip olmalarını gerektirir. Bunun yanı sıra ihracatçı işletmeler bir taraftan mal ve hizmetlerinin satışını gerçekleştirmek için finansal destek ararken, diğer yandan gerçekleştirdikleri ihracat bedellerinin yurda getirilmesinde global ölçekli finansal kuruluşlara ihtiyaç duyarlar. Aynı şekilde yurtdışından mal ve hizmet satın almak isteyen işletmeler için de benzer şekilde global pazarda kabul gören finansal kuruluşlara ihtiyaç vardır.
Dış ticaret işlemlerinde ihracatçı işletmeden (dolayısı ile ihracatçı ülkeden) mal ya da hizmet satıldığında, bu mal ya da hizmetin ithalatçı işletmeye (dolayısı ile ithalatçı ülkeye) teslimi kadar ithalatçı ülkeden dış ticarete konu mal ya da hizmet bedelinin ihracatçı işletmeye ödenmesi de önem taşır. Dış ticaret işlemleri içerisinde yer alan finansal kuruluşlar içinde bankalar, dış ticaret işlemlerinin gerçekleşmesinde; kredi, kefalet ve transfer işlemleri gibi son derece kritik işlemlerde etkinlik gösterir.
Dış ticaretin önem kazandığı günümüz dünyasında ülkelerin dış ticaretlerini geliştirme yönünde işletmelerine destek oldukları görülmektedir. Ülkelerin dış ticaretlerinin artırılması için gerekli ortamın sağlanmasında merkez bankaları ve eximbankların yeri ve önemi tartışılamaz. Diğer taraftan ticari bankalar ise global ölçekte tanınmış, kabul görmüş finansal kurumlar olarak ihracatçı ve ithalatçı işletmelerin yanında yer alarak, dış ticaret işleminin gerçekleştirilmesine katkı sağlamaktadır. Bu neden ile dış ticaret işlemlerini etkin bir şekilde gerçekleştirmek isteyen işletmelerin ve sistemin içerisinde çalışacak kişilerin dış ticaretin önemli aktörleri olan bu kurumların yapısını tanımasında büyük önem ve fayda vardır.
Bu bölümde sırası ile Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası ve Türk Eximbank ele alınacak daha sonra da dış ticaret boyutunda ticari bankaların yapısı, yeri ve önemi üzerinde durulacaktır.
TÜRKİYE CUMHURİYETİ MERKEZ BANKASI (TCMB)
Dış ticaretin gelişmesinde önemli etkenlerden birisi de ekonomik istikrardır. Ekonomik istikrarın bulunduğu ülkelerde işletme sahipleri dış ticaret konusunda daha cesur adımlar atabilmektedir. Çünkü ekonomideki istikrar, dış ticaret işlemlerinde işletmelerin maruz kaldığı kimi riskleri azaltmakta bu da işletmelerin daha rahat karar almasına olanak sağlamaktadır. Merkez Bankaları ülkedeki ekonomik istikrar ve büyümeyi sağlama konusunda faaliyet gösteren en önemli finansal kuruluşların başında gelir.
Merkez bankaları devletin para politikalarının yönlendirilmesi ve uygulanmasından sorumludur. Merkez
Türk Eximbank, Merkez
Bankası ve Diğer Bankalar
gereksinme duyduğu kredi verilebilir fonları, ihtiyacı karşılar miktarda hazır bulundurmak gibi önemli görevleri üstlenmiştir. Merkez bankasının bu görevleri yerine getirirken aldığı kararlar; piyasa faiz oranları, kredi verilebilir fonlar ve para arzı üzerinde etki yapar. Bu etki sadece finansal piyasalarda değil tüm ülke ekonomisi üzerinde hissedilir.
İlk merkez bankası 1668 yılında İsveç'te kurulmuş bunu 1694 yılında İngiltere'de kurulmuş olan Bank of England izlemiştir. Tüm dünyada ticaretin ve ekonomik faaliyetlerin artması, üniter devlet uygulamalarının yaygınlaşması ile devletin ekonomik alanlardaki etkinliğinin artması ile önemi ve gerekliliği ciddi bir şekilde hissedilen merkez bankaları diğer ülkelerde de hızlı bir şekilde kurulmuştur.
Almanya'da 1846'da Prussian Bank, Japonya'da 1882'de Nippon Ginko, 1934 yılında Bank of Canada Kanada'da kurulmuştur. Amerika Birleşik Devletleri'nde ise Federal Reserve System'in oluşturulduğu tarih 1913'dür.
Klasik Osmanlı düzeninde, para arzının ayarlanması, kredi hacminin düzenlenmesi, altın ve döviz rezervlerinin yönetimi ile iç ve dış ödemelerin gerçekleştirilmesi; hazine, darphane, sarraflar, vakıflar, bedestenler ve loncaların yüklendiği değişik rollerin bir araya gelmesi ile yerine getirilmekteydi.
Tanzimat sonrasında Osmanlı İmparatorluğu'nun izlediği dışa açık ekonomik ilişkiler, imparatorluğ'un para ve kredi sisteminde de yeni düzenlemeler yapmasını zorunlu kılmıştır. 1840 yılında Kaime-i Nakdiye-i Mutebere (para yerine geçen kağıt) çıkartılmıştır. Ancak Kaimeler el yazısı ile yazılmış ve herbirine resmi mühür basılmış halleri ile paradan daha çok borç senedi ya da hazine bonosuna benzemekte, el yazması olması nedeni ile de kolayca taklit edilmekteydi. 1842 yılında kaimeler taklit edilmemesi için matbaada bastırılmış ve tedavüldeki el yazmaları ile değiştirilmiştir.
Osmanlı İmparatorluğu'nda sürekli açık veren hazinenin kaynak ihtiyacının karşılanması amacıyla çıkarılan kaimelerin miktarında önemli oranda artış yaşanmıştır. Sürekli dış ticaret açıkları verilmesinin de etkisiyle bir kaç yıl içerisinde kaimelerin yabancı paralar karşısındaki değeri önemli düşüşler göstermiştir. Bu nedenle ithalatın finansmanı için dış piyasalardan kaynak bulunması zorlaşmıştır. Bu durum imparatorluğun kaimelerin dış değerinin korunması için çareler aramasına neden olmuştur. 1845 yılında Galata bankerlerinin ileri gelenlerinden iki tanesi ile bir anlaşma yapılarak Osmanlı ithalatının finansmanının sabit bir döviz kuru üzerinden bu bankerler tarafından dış mali piyasalara yazılacak poliçelerle finanse edilmesi uygulaması başlatılmıştır. Bu sözleşme 1847 yılında yenileneceği sırada bankerler Osmanlı devletinden aynı işlevi yerine getirmek üzere bir banka kurmalarının kabulünü istemişler ve bu istek kabul edilmiştir. Bu şekilde kurulmuş olan İstanbul Bankası faaliyetinin sona erdiği 1852 yılına kadar kaimelerin dış değerinin sabit kalması yönünde önemli katkılarda bulunmuştur.
Frederıc S. MISHKIN, Çeviren: İlyas ŞIKLAR - Ahmet ÇAKMAK - Suat YAVUZ, Finansal Piyasalar ve Kurumlar, Bilim Teknik Yayınevi, İstanbul, 2000.
İstanbul Bankası'nın kısa faaliyet dönemi ve çok sınırlı kalan faaliyet alanı göz önüne alındığında, Osmanlı İmparatorluğu'nda bankacılığın 1856 yılında kurulan Osmanlı Bankası (Ottoman Bank) ile başladığı yaygın olarak kabul edilen bir görüştür. Osmanlı İmparatorluğu'nda özellikle 1839 Tanzimat Fermanı'ndan sonra Devletin harcamalarının gelirlerini aştığı bir döneme girilmesi ve devletin kaynak ihtiyacının önce kaimelerin ihracı, sonra da toplanacak vergiler karşılık gösterilerek İstanbul'da faaliyet gösteren sarraf ve bankerlerden borç alınması ile karşılanmaya çalışılmasının ardından, Kırım Savaşı'nın bitiminde yapılan 1856 Paris Barış Anlaşması'nın, Osmanlı İmparatorluğu'nun dış borç alma olanaklarını artırmış olması, Osmanlı Bankası'nın kurulmasındaki en önemli etkendir. Banka, dış borçların alınmasında dönemin Osmanlı Hükümeti ile yabancı sermaye sahipleri arasında aracılık etmek amacıyla İngiliz sermayesi ile kurulmuştur. Bu banka 1863'de kendini fesh etmiş daha sonra İngiliz Fransız ortaklığı ile Bank-ı Osmanii Şahane adı ile devlet bankası olarak yeniden kurulmuştur. Kurulan bu bankaya 1875'de Avusturya sermayesi de katılmıştır. Banknot basma imtiyazı ve tekeli otuz yıl boyunca Bank-ı Osmanii Şahaneye verilmiştir. Bu süre içerisinde Osmanlı hükümetinin bankanın karına iştirak edemeyeceği, bankanın kasasında bulunduracağı altının üç katı kadar banknot basabileceği, bankanın devletinin haznedarlığını yapacağı, devlet gelirlerini tahsil edeceği, hazine ödemelerini yerine getireceği, hazine bonolarını iskonto edeceği, iç ve dış borçlara ilişkin faiz ve anapara ödemelerini yapacağı Bank-ı
