T. C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İŞLETME ANABİLİM DALI
FİKRİ MÜLKİYET HAKLARININ VERGİLENDİRİLMESİNE YÖNELİK DÜZENLEMELERİN ANALİZİ
Doktora Tezi
Mehmet DEMİROĞLU
Tez Danışmanı Prof. Dr. Ercan BAYAZITLI
Ankara-2018
İ Ç İ N D E K İ LE R
Sayfa No İÇİNDEKİLER ………... I TABLOLAR ………... VII KISALTMALAR ………... VIII
GİRİŞ ………. 1
BİRİNCİ BÖLÜM 1. FİKRİ MÜLKİYETE KONU HAKLAR 1. 1. Kavram Olarak Fikri Mülkiyet Hakları …….………... 3
1. 1. 1. Genel Hukuk Yaklaşımı ……….. 3
1. 1. 2. Fikri Hukuk, Fikri Hak ve Fikri Mülkiyet Kavramları ………... 6
1. 1. 3. Kabul Gören Yaklaşım ...………... 9
1. 2. Fikri Mülkiyet Haklarının Gelişimi ………. 13
1. 2. 1. Genel Olarak …………...………... 13
1. 2. 2. Dünyada Gelişmeler ………...……….... 14
1. 2. 2. 1. Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı (WIPO) ……….... 15
1. 2. 2. 2. Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) ………. 17
1. 2. 2. 3. Diğer Bölgesel İşbirliği Örgütleri .……….. 17
1. 2. 3. Türkiye’de Gelişmeler …..……….. 20
1. 2. 3. 1. Mevzuat Oluşumu ………... 20
1. 2. 3. 2. Uluslararası İlişkiler ……….... 22
1. 2. 3. 2. 1. Telif Hakları Bakımından ………... 22
1. 2. 3. 2. 2. Sınai Mülkiyet Hakları Bakımından ………... 23
1. 3. Telif Hakları, Bağlantılı (Komşu) Haklar ….……… 27
1. 3. 1. İlk Gelişmeler ve İngiltere Örneği ……….. 27
1. 3. 2. Türkiye’de Gelişmeler ve Uygulama ……….. 29
1. 3. 2. 1. Genel Bilgi ……….. 29
1. 3. 2. 2. Yasal Düzenlemeler ve Uygulama ……….. 30
1. 3. 2. 3. Meslek Birlikleri ………. 34
1. 4. Sınai Mülkiyet Hakları ………...………... 37
1. 4. 1. Sınai Mülkiyet Kavramı ve İngiltere Örneğinde Gelişimi ………….. 37
1. 4. 2. Sınai Mülkiyet Koruması ve Esasları ……….. 38
1. 4. 3. Patentler, Faydalı Modeller ………...……….. 39
1. 4. 3. 1. Genel Bilgi ………... 39
1. 4. 3. 2. Türkiye’de Patent Koruması ……… 41
1. 4. 3. 3. Faydalı Model Koruması ………... 46
1. 4. 3. 4. Patent ve Faydalı Model Korumasında Teşvikler ……….... 47
1. 4. 4. Markalar ………..………. 47
1. 4. 4. 1. Genel Bilgi ………... 47
1. 4. 4. 2. Türkiye’de Marka Koruması ……….... 49
1. 4. 4. 2. 3. Marka Korumasında Teşvikler ………. 53
1. 4. 5. Coğrafi İşaretler ………..……….. 54
1. 4. 5. 1. Genel Bilgi ………..….. 54
1. 4. 5. 2. Türkiye’de Coğrafi İşaret Koruması ………... 54
1. 4. 6. Endüstriyel Tasarımlar ……….. 57
1. 4. 6. 1. Genel Bilgi ……… 57
1. 4. 6. 2. Türkiye’de Endüstriyel Tasarım Koruması ……….. 58
1. 4. 6. 2. 3. Endüstriyel Tasarım Korumasında Teşvikler ………... 61
1. 4. 7. Entegre Devre Topoğrafyaları ………...………... 61
1. 4. 7. 1. Genel Bilgi ……….... 61
1. 4. 7. 2. Türkiye’de Entegre Devre Topoğrafyaları Koruması ………... 62
1. 4. 7. 3. Entegre Devre Topoğrafyası Korumasında Teşvik ………... 63
1. 4. 8. Diğer Sınai Mülkiyet Hakları ve Tartışmalı Konular …..………. 64
1. 4. 8. 1. Yeni Bitki Çeşitleri ………... 64
1. 4. 8. 1. 1. Genel Bilgi ……….... 64
1. 4. 8. 1. 2. Türkiye’de Yeni Bitki Çeşitleri Koruması ……… 65
1. 4. 8. 2. Biyoteknolojik Buluşlar ……….... 66
1. 4. 8. 3. İlaçta Patent ve Veri Koruması ………. 67
1. 4. 8. 4. Bilgisayar Programları ……….. 70
1. 4. 8. 5. Teknik Bilgi (Know-How) ve Ticari Sırlar ………...……… 71
1. 4. 8. 6. İnternet Alan Adları (Domain Names) ………...………... 73
1. 4. 8. 7. Geleneksel Ürün Adı ………...………. 74
1. 4. 9. Vekillik Sistemi ………...………... 76
1. 4. 9. 1. Genel Bilgi ……… 76
1. 4. 9. 2. Türkiye’de Vekillik Sistemi ……….. 77
1. 5. İhtisas Mahkemeleri ………...………...…..……… 78
1. 6. Haksız Rekabete Karşı Koruma …..……….………... 80
1. 7. Ticari Adlar ……….……… 81
İKİNCİ BÖLÜM 2. FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI VERGİLENDİRME SİSTEMİ 2. 1. Genel Bilgi ……….………...……….. 83
2. 2. Fikri Mülkiyet Haklarında Değerleme ve Muhasebe …...………... 85
2. 2. 1. Değerleme ………...……….. 85
2. 2. 1. 1. Genel Olarak Değerleme ………...……… 85
2. 2. 1. 1. 1. Patent Değerleme ………..……… 88
2. 2. 1. 1. 2. Marka Değerleme …………...………... 90
2. 2. 1. 2. Muhasebe Standartlarına Göre Değerleme ve Amortisman ……... 92
2. 2. 1. 3. Vergi Mevzuatına Göre Değerleme ve Amortisman ...…………... 97
2. 2. 1. 3. 1. Fikri Mülkiyet Haklarının İktisadi İşletmelere Dahil Olması …... 98
2. 2. 1. 3. 2. Fikri Mülkiyet Haklarının Şahsi Servet Unsuru Olması ………. 102
2. 2. 2. Muhasebe ……… 103
2. 3. Fikri Mülkiyet Haklarının Vergilendirilmesi ..……….. 109
2. 3. 1. Gelir Üzerinden Alınan Vergiler ……….……….... 110
2. 3. 1. 1. Gerçek Kişilerin Gelirleri ………...……. 110
2. 3. 1. 1. 1. Gelir ve Unsurları ..………..……… 110
2. 3. 1. 1. 2. Ticari Kazanç ……….. 111
2. 3. 1. 1. 3. Ücret ……… 114
2. 3. 1. 1. 4. Serbest Meslek Kazancı ……….. 115
2. 3. 1. 1. 4. 1. Serbest Meslek Kazançlarında İstisna ………. 117
2. 3. 1. 1. 4. 2. Diğer Sınai Mülkiyet Hakları ve İstisna Durumu …………... 119
2. 3. 1. 1. 5. Gayrimenkul Sermaye İradı ……… 119
2. 3. 1. 1. 5. 1. İradın Kapsamı ……… 121
2. 3. 1. 1. 5. 2. İradın Safi Tutarı ………. 124
2. 3. 1. 1. 6. Diğer Kazanç ve İrat ………... 126
2. 3. 1. 1. 6. 1. Değer Artış Kazancı ………...… 126
2. 3. 1. 1. 6. 1. 2. Kazancın Safi Tutarı ………... 128
2. 3. 1. 1. 6. 1. 3. Kazancın Dar Mükelleflerce Elde Edilmesi ………... 130
2. 3. 1. 1. 6. 2. Arızi Kazanç ………... 130
2. 3. 1. 1. 7. Gerçek Kişilerde Gelirin Beyanı ……… 132
2. 3. 1. 1. 8. Dar Mükellef Gerçek Kişilere İlişkin Özel Durumlar ………… 134
2. 3. 1. 2. Tüzel Kişilerin (Kurumların) Gelirleri ……….... 135
2. 3. 1. 2. 1. Genel Durum ………... 135
2. 3. 1. 2. 2. Sınai Mülkiyet Haklarında İstisna ………... 138
2. 3. 1. 2. 2. 1. Genel Bilgi ………... 138
2. 3. 1. 2. 2. 2. KVK 5/B Maddesi ………... 140
2. 3. 1. 2. 2. 3. İstisnaya İlişkin KVK Genel Tebliği ve Değerlendirmeler …. 142 2. 3. 1. 2. 2. Kurumlar Vergisi Beyanı ………. 146
2. 3. 1. 2. 3. Dar Mükellef Kurumlara İlişkin Özel Durumlar ………. 147
2. 3. 2. Harcama/Yararlanma ve Servet Üzerinden Alınan Vergiler ………... 149
2. 3. 2. 1. Katma Değer Vergisi (KDV) ve Uygulama ……... 149
2. 3. 2. 1. 1. Genel Durum ……….... 149
2. 3. 2. 1. 2. Gayrimenkul Sermaye İratlarında KDV ………... 150
2. 3. 2. 1. 3. Serbest Meslek Faaliyetlerinde KDV ………... 152
2. 3. 2. 1. 4. Sınai Mülkiyet Haklarında KDV İstisnası ……….... 156
2. 3. 2. 1. 5. Teşvik Belgeli Yatırımlarda KDV İstisnası ………. 157
2. 3. 2. 2. Damga Vergisi ve Uygulama ………... 158
2. 3. 2. 2. 1. Genel Olarak ……… 158
2. 3. 2. 2. 2. Bazı Fikri Mülkiyet Haklarında Damga Vergisi İstisnası ……... 161
2. 3. 2. 3. Harçlar ve Uygulama ……….. 162
2. 3. 2. 3. 1. Genel Durum ……….... 162
2. 3. 2. 3. 2. Bazı Fikri Mülkiyet Haklarında Harç İstisnası ……….... 166
2. 3. 2. 4. Veraset - İntikal Vergisi (VİV) ve Uygulama ………. 167
2. 3. 2. 4. 1. Genel Durum ………... 167
2. 3. 2. 4. 2. VİV Tarhiyatı ……….. 168
2. 3. 3. Uluslararası Vergi Anlaşmaları ………... 171
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI VERGİLENDİRME SİSTEMİNİN ANALİZİ VE MODEL ÖNERİSİ 3. 1. Analiz Yöntemi ve Modelin Genel Çerçevesi ….………... 175
3. 2. Fikri Mülkiyet Haklarına İlişkin Harcamalar ve Gelirler ………... 176
3. 2. 1. Fikri Mülkiyet Haklarına İlişkin Harcamalar ve Vergiler ………….. 176
3. 2. 1. 1. Gelir Üzerinden Alınan Vergiler Yönünden ………... 176
3. 2. 1. 2. Harcama/Yararlanma ve Servet Vergileri Yönünden ………. 178
3. 2. 2. Fikri Mülkiyet Haklarından Sağlanan Gelirler ve Vergiler ……….... 179
3. 2. 2. 1. Gelir Üzerinden Alınan Vergiler Yönünden ………... 179
3. 2. 2. 2. Harcama/Yararlanma ve Servet Vergileri Yönünden ………. 181
3. 3. Fikri Mülkiyet Haklarında Kurumsal İşlem Ücretleri ………... 182
3. 3. 1. Genel Bilgi ………... 182
3. 3. 2. Kültür ve Turizm Bakanlığı İşlem Ücretleri ……….... 183
3. 3. 3. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı İşlem Ücretleri ……… 185
3. 3. 4. Türk Patent ve Marka Kurumu (TÜRKPATENT) İşlem Ücretleri …. 187 3. 4. Fikri Mülkiyet Hakları Vergilendirme Modelinin Oluşturulması …………. 191
3. 4. 1. Fikri Mülkiyet Haklarının Edinilmesi ………....……... 192
3. 4. 1. 1. Mevcut Vergilendirme ……… 192
3. 4. 1. 2. Mevcut Uygulamanın Değerlendirilmesi ……… 193
3. 4. 2. Fikri Mülkiyet Haklarının Elde Tutulması ……….……… 195
3. 4. 2. 1. Mevcut Vergileme ………..……….……… 195
3. 4. 2. 2. Harçlar ve İşlem Ücretleri Yönünden Değerlendirme ..………….. 197
3. 4. 2. 3. Gelir, Kurumlar ve Diğer Vergiler Yönünden Değerlendirme …... 199
3. 4. 2. 3. 1. Küresel Gelişmeler ………... 199
3. 4. 2. 3. 2. KVK Düzenlemelerinde Vergi Rekabeti ………. 203
3. 4. 2. 3. 3. KVK Düzenlemelerinde Transfer Fiyatlandırması ………. 204
3. 4. 2. 3. 4. Vergi Rekabeti ve Transfer Fiyatlandırması Dengesi …………. 207
3. 4. 2. 3. 5. Vergilemede Amaçlar Arası Uyum ve Denge ………. 210
3. 4. 2. 4. Değerleme ve Amortisman Yönünden Değerlendirme ...……….... 212
3. 4. 2. 4. 1. Değerleme Yönünden ……….. 212
3. 4. 2. 4. 2. Amortisman Yönünden ……… 213
3. 4. 3. Fikri Mülkiyet Haklarının Elden Çıkarılması ………... 215
3. 4. 3. 1. Mevcut Vergileme ……..………..………... 215
3. 4. 3. 2. Mevcut Uygulamanın Değerlendirilmesi ……… 217
4. 5. Fikri Mülkiyet Hakları Vergilendirme Modeli (Özet Açıklama) ...……….... 219
SONUÇ ……….……... 223
KAYNAKLAR ……….……... 224
ÖZET ………... 237
ABSTRACT ……….... 239
TABLOLAR
Sayfa No
TABLO 1: Sekizinci Beş Yıllık Plan Sınıflandırması ………...…... 11
TABLO 2: Fikri Mülkiyet Haklarının Sınıflandırılması ………....…... 13
TABLO 3: Sınai Mülkiyet Haklarında Uluslararası Anlaşmalar ………...26
TABLO 4: İndirgeme Oranlarına Göre Bugünkü Değer ………....89
TABLO 5: İsim Haklarından Kurtulma Yöntemine Göre Marka Değerleme …………91
TABLO 6: TMS 38 ve VUK (TDMS) Karşılaştırma Tablosu ……….106
TABLO 7: TMS 38 ve VUK Farkları ………...108
TABLO 8: Sınai Mülkiyet Haklarına İlişkin 2018 Yılı Harçları ………..164
TABLO 9: VİV Oranları ………...170
TABLO 10: Sinema, Müzik, Oyun Kayıt Tescil ve Bandrol Ücretleri ……… 184
TABLO 11: Sertifika Ücretleri ………..185
TABLO 12: Islahçı Hakları 2017 Yılı Ücretleri ………...186
TABLO 13: Sınai Mülkiyet Hakları, 2018 Yılı Bazı İşlem Ücretleri ………...187
TABLO 14: Sınai Mülkiyet Hakları, Bazı Ücretlerde Harçlar ………..190
TABLO 15: Fikri Mülkiyet Haklarının Edinilmesinde Vergiler ………...192
TABLO 16: Fikri Mülkiyet Haklarının Elde Tutulmasında Vergiler ………...196
TABLO 17: Fikri Mülkiyet Haklarının Elden Çıkarılmasında Vergiler ………...216
TABLO 18: Fikri Mülkiyet Hakları Vergilendirme Modeli ………..220
KISALTMALAR ABD: Amerika Birleşik Devletleri
AEA: Avrupa Ekonomik Alan Anlaşması AET: Avrupa Ekonomik Topluluğu
ARIPO: Afrika Bölgesel Sınai Mülkiyet Ofisi
ASBU: Arab States Broadcasting Union (Arap Ülkeleri Yayın Birliği) ASEAN: Güney Asya Ülkeleri Birliği
AT: Avrupa Topluluğu
BIRPI: United International Bureaux for the Protection of Intellectual Property (Birleşik Uluslararası Büro)
BİK: Bağlı ve İlgili Kuruluş BKK: Bakanlar Kurulu Kararı
BOIP: Benelux Office for Intellectual Property (Benelux Fikri Mülkiyet Ofisi) BTK: Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu
C.: Cilt, S.: Sayı, s.: sayfa, p.: page (sayfa), Yay.: Yayınları
CBD: Convention of Biological Diversity (Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi) CIPA: The Chartered Institute of Patent Agents (İngiltere Patent Vekilleri Birliği) CMK: Ceza Muhakemesi Kanunu
CPVO: Avrupa Birliği Bitki Çeşit Ofisi Çev.: Çeviren, Bknz.: Bakınız
DEFRA: Department for Environment Food and Rural Affairs (İngiltere Çevre Gıda ve Kırsal İşler Birimi)
DFİF: Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu DPT: Devlet Planlama Teşkilatı
DVK: Damga Vergisi Kanunu
EAPO: Eurasian Patent Organization (Avrasya Patent Örgütü) EFTA: Avrupa Serbest Ticaret Anlaşması
EPC: European Patent Convention (Avrupa Patent Sözleşmesi) EPO: European Patent Organization (Avrupa Patent Ofisi) EU: European Union (Avrupa Birliği, AB)
EUIPO: European Union Intellectual Property Office (Avrupa Birliği Fikri Mülkiyet Ofisi)
FH: Fikri Haklar, FSH: Fikri ve Sınai Haklar, FMH: Fikri Mülkiyet Hakları FSEK: Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu
FVFM: Finansal Varlık Fiyatlama Modeli
GATT: Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması
GCC: Patent Office of the Cooperation Council for the Arab States of the Gulf (Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi Patent Ofisi)
GT: Genel Tebliğ GV: Gelir Vergisi
GVK: Gelir Vergisi Kanunu
HSYK: Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu HUD: Hesap Uzmanları Derneği
IAS: Uluslararası Muhasebe Standartları
IASB: International Accounting Standards Board (Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu)
IASC: International Accounting Standards Commitee (Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi)
ICANN: Internet Corporation for Assigned Names and Numbers (İnternet Tahsisli Sayılar ve İsimler Birliği)
ICPIP: Interstate Council on the Protection of Industrial Property (Sınai Mülkiyetin Korunmasında Devletlerarası Konsey)
IFRS: Uluslararası Finansal Raporlama Standartları
IIB: (Institut International des Brevets (Uluslararası Patent Enstitüsü) INNs: Uluslararası Genel İlaç Adlandırmaları
IP: Intellectual Property (Fikri Mülkiyet)
IPC: Patentlerin Uluslararası Sınıflandırılmasına İlişkin Strazburg Anlaşması IPIC: Entegre Devreler İçin Fikri Mülkiyet Koruması Sağlamak Üzere Anlaşma ITMA: The Institute of Trade Mark Attorneys (İngiltere Marka Vekilleri Birliği) JPO: Japonya Patent Ofisi
KDV: Katma Değer Vergisi
KGK: Kamu Gözetimi Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu KHK: Kanun Hükmünde Kararname
KOBİ: Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler
KOSGEB: Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı
KV: Kurumlar Vergisi
KVK: Kurumlar Vergisi Kanunu M, m.: Madde, Geç.: Geçici,
MERCOSUR: Güney Amerika Ortak Pazarı MODV: Maddi Olmayan Duran Varlık MP: Madrid Protokolü
MSUGT: Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği NAFTA: Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması
OAPI: Afrika Fikri Mülkiyet Ofisi ODTÜ: Orta Doğu Teknik Üniversitesi
OECD: Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü
OHIM: Office for Harmonization Internal Market (Avrupa İç Pazarda Uyum Ofisi) ÖİK: Özel İhtisas Komisyonu
PCT: Patent Cooperation Treaty (Patent İşbirliği Anlaşması) PLT: Patent Law Treaty (Patent Kanunu Antlaşması)
RG: Resmi Gazete
SMH: Sınai Mülkiyet Hakları SPK: Sermaye Piyasası Kurulu SMK: Sınai Mülkiyet Kanunu
TBMM: Türkiye Büyük Millet Meclisi TCK: Türk Ceza Kanunu
TDHP: Tek Düzen Hesap Planı TDMS: Tek Düzen Muhasebe Sistemi TEFE: Toptan Eşya Fiyat Endeksi
TFRS: Türkiye Finansal Raporlama Standartları TİTCK: Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu
TLT: Trademark Law Treaty (Marka Kanunu/Uyumlaştırma Antlaşması) TMS: Türkiye Muhasebe Standartları
TMSK: Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu TOBB: Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği TPE: Türk Patent Enstitüsü
TRABİS: “tr” Ağ Bilgi Sistemi
TRIPS: Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights (Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması)
TTK: Türk Ticaret Kanunu
TÜBİTAK: Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu TÜİK: Türkiye İstatistik Kurumu
TÜRKPATENT: Türk Patent ve Marka Kurumu UK: Birleşik Krallık (İngiltere)
UPOV: International Union for the Protection of New Varieties of Plants (Yeni Bitki Çeşitlerinin Korunması için Uluslararası Birlik)
USPTO: Amerika Birleşik Devletleri Patent ve Marka Ofisine ÜFE: Üretici Fiyat Endeksi
VİV: Veraset İntikal Vergisi VUK: Vergi Usul Kanunu
WCT: WIPO Copyright Treaty (Telif Hakları Anlaşması)
WIPO: World Intellectual Property Organization (Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı) WPPT: WIPO Performances and Phonograms Treaty (İcralar ve Fonogramlar Anlaşması) WTO: World Trade Organization (Dünya Ticaret Örgütü, DTÖ)
YAYFED: Yayımcı Meslek Birlikleri Federasyonu YMM: Yeminli Mali Müşavir
GİRİŞ
İnsanı diğer canlı varlıklardan ayıran özelliklerin başında, hiç şüphesiz
“düşünme” özelliği gelmektedir. İnsan, bu özelliği ile yaratıcı zekâsını kullanarak kendi ihtiyaçları doğrultusunda her geçen gün daha yeni ürünler elde etmiş ve refahını sürekli artırmayı başarmıştır. İnsanoğlunun hep daha iyiyi arama çabası, her adımda yeni buluşlar ve yeni eserlerle sonuçlanmış, bu sayede toplumlar da gelişmiştir.
Toplumların kalkınmasında ve gelişmesinde, yeni eserler ve buluşlar en temel rolü oynamaktadır. Bu eserlerin ve buluşların sahiplerine ayrıcalıklı haklar tanıma düşüncesi, özellikle sanayi ve ticaret alanındaki gelişmelerle birlikte önemini giderek artırmıştır. Bireysel çabaları ve toplumsal ilerlemeyi teşvik etmek üzere, eser ve buluş sahiplerinin kendi ürünleri üzerindeki hakların, önce ulusal ve sonra da uluslararası düzeyde korunması amacıyla yasal düzenlemelere gidilmiştir. Eser ve buluş sahiplerine ait fikri hakların yasalarla korunması, Roma Hukuku’na kadar uzanmaktadır.
Fikri hakların korunması için milli mevzuat oluşumu ve yayılması, sanayi devrimi alanındaki gelişmelere paralel olarak 17 nci ve 18 nci yüzyıllarda ağırlık kazanmıştır. Bu dönemde, çeşitli ülkelerde buluş ve eser sahipleri için özel imtiyazlar tanınarak fikri çabalar teşvik edilmiş, diğer taraftan fikri hakların uluslararası alanda da korunması gerekliliği tartışılmaya başlanmıştır. Bütün bu gelişmeler sonucunda, fikri hakların uluslararası alanda korunmasına ilişkin ilk sözleşme 23 Mart 1883 tarihinde Paris’te imzalanmıştır. Türkiye’nin de başından beri taraf olduğu bu sözleşme (Paris Sözleşmesi), fikri haklar alanındaki korumanın anayasası olarak kabul edilmektedir.
Paris Sözleşmesinden bu yana süregelen gelişmeler, fikri hakların korunması alanında bir yandan ulusal hukuku ve uygulamayı oluştururken, diğer yandan da uluslararası bir hukukun ve uygulamanın oluşumunu sağlamıştır.
Fikri hakların korunması konusu, başka uluslararası sözleşmelerde de önemli bir yer tutmuştur. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi sözleşmesinin 27 inci maddesinde, toplumda herkesin serbestçe kültür hayatına katılma, güzel sanatlarla ilgilenme, bilimsel gelişmeyi ve faydalarını paylaşma hakkına sahip olduğu; yine herkesin kendine ait edebiyat, sanat ve bilim eserlerinden kaynaklı maddi/manevi çıkarlarını da koruma hakkına sahip olduğu belirtilmiştir. Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı (WIPO) ve Dünya Ticaret Örgütü (WTO) gibi kuruluşları kuran uluslararası sözleşmeler de, fikri hakları koruma amacı taşıyan temel nitelikli önemli düzenlemelerdir.
Ülkelerin ekonomik gelişmelerinde, fikri mülkiyet hakları büyük bir öneme sahip olmuştur. Ekonomik gelişme ile oluşan kalkınma ve refah düzeyi, hiç şüphesiz ülke içi işletmecilik faaliyetlerine bağlıdır. İşletmelerin üretim faaliyetlerinin temelinde fikri mülkiyet hakları olduğu gibi, üretim sürecinin ve işletme faaliyetlerinin devamlılığı için de fikri mülkiyet hakları ve bunların korunması bir zorunluluktur.
İşletmelerin vergilendirilmesinde (değerleme ve muhasebe dahil) fikri mülkiyet hakları, diğer işletme varlıklarına göre bazı açılardan farklılıklar arz eder. Fikri mülkiyet hakları ile vergilendirme konuları ilk bakışta farklı alanlar olarak görülse de, bu alanlar arasındaki ilişkilerin uyumu ve etkinliği işletmelerin verimli çalışması bakımından önemlidir. Bu tez çalışmasında, uluslararası boyutu da dikkate alınarak, Türkiye’de fikri mülkiyet haklarının durumu ve vergi sistemi ile olan ilişkileri ele alınmakta, bu ilişkilerin doğru yapılandırılması ve vergilendirilmesi konusunda bir model önerisi oluşturulmaktadır. Çalışmanın ilk bölümünde fikri mülkiyet haklarının kapsamı ve bu alandaki gelişmeler, ikinci bölümünde söz konusu hakların vergi ve muhasebe sistemleri karşısındaki durumu açıklanmakta ve nihayet son bölümde vergilendirmeye ilişkin bir model önerisi sunulmaktadır.
BİRİNCİ BÖLÜM 1. FİKRİ MÜLKİYETE KONU HAKLAR 1. 1. Kavram Olarak Fikri Mülkiyet Hakları 1. 1. 1. Genel Hukuk Yaklaşımı
Buluş ve eser sahiplerinin fikri haklarının ifade edilmesinde ve buna göre hukuki koruma sağlanmasında, kavramlar üzerinde zamanla farklı anlayışlar gelişmiştir. Söz konusu hakların tanımı genel hukuk içinde, Türkiye’de özellikle de vergi mevzuatında
“gayri maddi haklar” kavramı ile ifade edilmiştir. Fikri hakların tanımlanmasında ve sınıflandırılmasında zaman içinde gelişen yaklaşımları, öncelikle hukuki boyutları itibariyle açıklığa kavuşturmak gerekmektedir.
Fikri ürünleri yayma araçlarından olan kağıt, fotoğraf, matbaa, plak, film, kaset, radyo/TV, uydu, dijital yöntemler ve haberleşme teknikleri toplum hayatındaki önemini giderek artırmıştır. Fikri düşünce ürünü eserlerin sahipleri ile toplum arası ilişkilerin düzenlenmesi ihtiyacı, yaratıcı düşünceye duyulan saygının da bir gereği olarak, düşüncü ürünü eserlere ve sahiplerine yasal düzenlemelerle koruma sağlanmasını gerekli hale getirmiştir. Bu amaçla, fikri hakların korunmasına ilişkin ulusal ve uluslararası düzeyde ilkeler ve esaslar düzenlenmiştir1.
Klasik bir ayrıma göre hukuk, kamu hukuku ve özel hukuk olarak ikiye ayrılır.
Devlet ile bireyler veya diğer devletlerarası ilişkileri düzenleyen hukuk kurallarına kamu hukuku, kişiler arası ilişkileri düzenleyen hukuk kurallarına ise özel hukuk denilmektedir2. Hukuk düzeninin özel hukuk ve kamu hukuku şeklindeki bilinen ayrımı paralelinde, hakları da “özel hukuktan doğan haklar” ve “kamu hukukundan doğan haklar” şeklinde iki kısma ayırmak mümkündür. Kamu hakları, kamu hukukunun
1 Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), Yedinci 5 Yıllık Kalkınma Planı, Fikri ve Sınai Haklar Özel İhtisas Komisyonu Raporu (7. Plan FSH Raporu), Yayın No: DPT: 2373-ÖİK:438, Ankara 1994, s.2.
2 Turgut AKINTÜRK, Derya Ateş KARAMAN, Medeni Hukuk, Beta yay., 16. Baskı, İstanbul 2011, s.20.
kişilere tanıdığı yetkiler olup, bunları kullanma konusunda kişiler arasında her zaman eşitlik yoktur. Özel haklar ise, özel hukukun kişilere tanımış olduğu menfaatlerle ilgili yetkilerdir, bu haklarda temel ilke eşitliktir3.
Gayri maddi haklar hukuku, özel hukuk ile kamu hukukunun iç içe girdiği bir alandır. Gayri maddi hak tescillerinin idari tasarrufla verilmesi ve idare ile olan ihtilafların idare mahkemelerinde görülmesi, gayri maddi hak korumalarında devletler hukuku prensiplerinin olması ve cezai yaptırımlar öngörülmesi kamu hukukunun önemini açıkça göstermektedir. Ancak, gayri maddi haklar ağırlıklı olarak özel hukuk sınıflandırması içinde yer almaktadır4.
Özel hukuktan doğan haklar, niteliklerine göre birçok türlere ayrılabilirler. Bu ayrımlardan biri “mutlak haklar” ve “nisbi haklar” şeklindeki ikili ayrımdır. Mutlak haklar, hakkın sahibine hak üzerinde doğrudan egemenlik sağlayan ve bu nitelikleri sayesinde herkese karşı ileri sürülebilme özelliği olan, herkes tarafından da ihlal edilebilecek olan haklardır. Fikri haklar da esas itibariyle mutlak hak kategorisinde yer aldıklarından, aynı özellikleri gösterirler. Hakları konuları bakımından da ikili bir sınıflandırmaya tabi tutmak mümkündür; maddi mallar üzerinde sahip olunan mutlak (ayni) haklar, maddi olmayan mallar üzerinde sahip olunan mutlak haklar. Maddi olmayan mallar üzerinde sahip olunan mutlak hakların başlıcaları; fikri haklar, patent (ihtira) hakları, markalar ve unvanlar üzerinde sahip olunan haklardır5.
Maddi olmayan mallar olan fikri düşünce ürünlerinin kapsamına fikir ve sanat eserleri kadar, sınai resim ve modeller, patentler, markalar, menşe ve mahreç işaretleri ile ticaret unvanları da girmektedir6.
3 Ömer DUMAN, Nazmi KARYAĞDI; Telif Kazançlarının Hukuki Mahiyeti ve Vergilendirilmesi, İstanbul 2010, s.17.
4 Nuşin AYİTER, İhtira Hukuku, Sevinç Matbaası, Ankara 1968, s.26.
5 DUMAN ve KARYAĞDI, s.17-18.
6 Gülsen GÜNEŞ, Türk Hukukunda Entelektüel Sınai Haklar ve Vergilendirilmesi, Alfa yay., İstanbul 1997, s.11.
Fikri mülkiyet hukuku özel hukukun ana dalı olan medeni hukukla yakın bağlantı içindedir. Bu bağlantı her şeyden önce, fikri mülkiyet hakkının bir mutlak hak olması ile kurulur7. 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu8 mülkiyeti, iki ana grupta, menkul mülkiyeti ve gayrimenkul mülkiyeti olarak ele alır. Kanunun 704 üncü maddesine göre, gayrimenkul mülkiyetinin konusu arazi, bağımsız ve sürekli şekilde tapu siciline kayıtlı olan haklar ve madenlerdir. Kanunun 762 nci maddesine göre ise menkul mülkiyetinin konusu, gayrimenkul mülkiyetine girmeyen ve mal olarak edinmeye elverişli olan doğal kuvvetler ile bir yerden başka bir yere taşınabilen eşyalardır.
Medeni Kanun’un sistematiğinde, maddi olmayan mal kavramı ve maddi olmayan mal mülkiyeti yer almamıştır. Maddi olmayan mallara ilişkin haklar, imtiyaz sağlayan türde haklardır. Bu hakların sahipleri, başkalarının bunlardan yararlanmalarını engelleme yetkisine sahip olurlar. Bu haklar, üçüncü kişi durumundaki herkese karşı ileri sürülebilmeleri yönüyle, mutlak haklar arasındadır. Maddi olmayan mallar üzerinde sahip olunan çıkarlar ve bu çıkarları korumak için tanınan haklar da, yine maddi veya manevi nitelikte olabilir9.
Medeni hukukun birçok kurumu, özellikle kişi ve onun bir parçası olan ad hukuku ile haksız fiillere ve sebepsiz zenginleşmeye ilişkin genel nitelikli hükümler yönüyle, fikri mülkiyet hukukuna da tamamlayıcı olarak uygulanır. Ticari işletme ve haksız rekabet düzenlemeleri bakımından, ticaret hukuku da fikri mülkiyet hukuku ile yakın ilişki içindedir. Rekabet hukukuna ilişkin düzenlemeler ve iş hukukunda çalışan eserlerine ilişkin düzenlemeler gibi diğer hukuk alanları, yine fikri mülkiyet hukukunu yakından ilgilendirmektedir. Fikri mülkiyet korumasına ilişkin olarak, bazı ülkelerin anayasaları (Alman Anayasası, m. 1, 2, 5, 14) aksine, Türk Anayasası açık bir hüküm
7 Ünal TEKİNALP, Fikri Mülkiyet Hukuku, 2. Baskı, İstanbul, Haziran 2002, s.32.
8 08.12.2001 tarih ve 24607 sayılı RG.
9 İlhan ÖZTRAK, Fikir ve Sanat Eserleri Üzerindeki Haklar, Ankara 1971, s.1-3.
içermez10. Ancak, 2709 sayılı 1982 Anayasası11 27 nci maddesinde; herkesin, bilimi ve sanatı serbest şekilde öğrenmeye ve öğretmeye, açıklamaya, yaymaya ve bu konularda her türlü araştırmayı yapmaya hak sahibi olduğunu hükme bağlamıştır. Bu hüküm, bilim ve sanat hürriyetine ilişkin bir düzenleme niteliğindedir. Böylece, Anayasada yer alan bu düzenlemenin, dolaylı da olsa fikri mülkiyet korumasına değindiği söylenebilir.
1. 1. 2. Fikri Hukuk, Fikri Hak ve Fikri Mülkiyet Kavramları
Yakın tarihlere kadar Türkiye’de hukuk fakültelerinde seçimlik ders olarak okutulan “fikri hukuk” terimi “fikri mülkiyet”den farklı olup, dar anlamlıdır. Fikri hukuk, fikir ve sanat eserleri ile patent ve tasarımlar hukukunu kapsar. Bu üç hukuk da fikrin ürünü olan fikir ve sanat eserini, buluşu ve tasarımı kendisine konu almıştır.
“Fikri hukuk” bu temele dayalı anlamı ile markalardan, ticaret unvanlarından, işletme adlarından ve coğrafi işaretlerden ayrılır. Çünkü, sonuncular fikrin (zihnin) ürünü değildir. Bir markadan veya ticaret unvanından ne yeni, ne özgün olması, ne de sahibinin hususiyetini taşıması beklenir; markanın ve unvanın ayırt edici gücü haiz bulunması yeterlidir. Bu açıklamaya göre, fikri ürünü kendisine konu alan hukuka “fikri hukuk” denilebilir12.
Doktrin ve güncel hukuk incelendiğinde “fikri haklar” teriminin geniş ve dar olmak üzere iki anlamda kullanıldığı görülmektedir. Geniş anlamda fikri haklar, her türlü fikri faaliyet sonucu meydana gelen ürünler üzerindeki kişilerin haklarını ifade eder. Yaratılan her türlü bilimsel, edebi, müzik, sinema eser ve işlenmelerinin yanında ihtira beratları ile sınai resim ve modeller üzerindeki haklar da bu tanımın kapsamı içine girer13. Geniş anlamdaki tanıma hem fikir ve sanat eserlerine ilişkin haklar, hem de sınai
10 TEKİNALP, s. 33-34.
11 09.11.1982 tarih ve 17863 sayılı RG.
12 TEKİNALP, s.3
13 İlhan ÖZTRAK, Fikir ve Sanat Eserleri Üzerindeki Haklar, 2. Baskı, Ankara 1997, s.4.
haklar girer. Fikri mülkiyet deyimiyle de sınai mülkiyet ve edebi mülkiyetin tümü beraber ifade edilmiş olunmaktadır14.
Dar anlamda fikri haklar ise (telif hakları olarak da adlandırılmaktadır) sadece fikir ve sanat eserleri üzerindeki hakları kapsamaktadır. Başka bir şekilde ifade edilecek olursa, “telif hakkı”, fikir ve sanat alanında oluşturulan eserleri sahibinin kullanması, yararlanması ve bu konuda imtiyaz hakkı elde etmesidir. Vergi kanunlarında “fikir ve sanat eserleri” deyimine rastlanmamaktadır. Gelir Vergisi Kanunu (GVK)’nun çeşitli maddelerinde “eser”den ve eser üzerindeki mevcut haklardan söz edilmektedir. Eser deyiminin ne olduğu ve neyi ifade ettiği ise Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK)’nda açıklanmıştır. Kanunda, fikir ve sanat alanındaki ürünlerden eser niteliğinde olanlar tarif ve tayin olunmuş, eser sayılmayan fikir ve sanat ürünleri ise kapsam dışı tutulmuştur.
Vergi kanunlarında eser üzerindeki telif haklarından söz edildiği halde, adı geçen FSEK’de edebi mülkiyet, telif hakkı ve müellif terimleri kullanılmamıştır. Her ne kadar her iki Kanun’da farklı terimler kullanılmışsa da, fikir ve sanat eserlerine ilişkin eser sahibi hakları ile telif hakkı eş anlamlıdır15.
“Fikri mülkiyet” terimi, ilk başlarda sadece telif haklarını ve telif hakları kapsamına giren benzer nitelikteki hakları ifade etmiştir. Ancak, 1970’lerden itibaren bu terim, başkalarınca çeşitli şekillerde taklit edilmesi önlenmek istenen her türlü hakkı ifade eden şemsiye bir kavram olmuştur. Mevcut birçok terminolojinin ve düşüncenin aksine, söz konusu hakların bu kavramla ifadesi oldukça belirgin bir hale gelmiştir16.
Maddi olmayan malların, nitelikleri itibariyle mülkiyet hakkı konusu olmayacağı da ileri sürülmüştür. Buna göre, hak sahiplerine sağlanan yetkiler mülkiyetten farklıdır.
Mülkiyet hakkında devamlılık vardır, maddi olmayan mallara ilişkin haklarda ise zaman
14 Reha POROY, Fikri Hukuk Ders Notları, İstanbul 1983, s.4.
15 DUMAN ve KARYAĞDI, s.20-21.
16 Robin JACOB, Daniel ALEXANDER, Lindsay LANE, A Guidebook To İntellectual Property, Fifth Edition, London 2004, p.3.
sınırı vardır. Neticede, maddi olmayan mallara ilişkin hakkı mülkiyet olarak görmek, bu mallar üzerinde sahibinin manevi çıkarlarını korumayı açıklayamamaktadır17.
Fikri haklar, her türlü fikir ve zihin faaliyeti ile olan yaratmalara ilişkin hakları ifade eder. Fikir ve sanat eserleri üzerindeki haklar ise, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK)’ndaki deyimle eser üzerindeki hakları ya da eser sahibinin haklarını ifade eder.
Önceki kanunlarda “mülkiyeti edebiye ve sınaiye”, “telif hakkı” gibi kavramlar kullanılmıştır. Ancak, “telif hakkı” kavramını edebi eserler dışında kalan eserleri ifade etmek için kullanmak uygun değildir. Diğer kavram ise, hukuk tekniği yönünden doğru bir kavram değildir. Bu hakları, nitelik olarak mülkiyet hakkı açıklayamaz. Fikri hukukun ağırlıklı merkezi özel hukuk alanıdır. Çünkü fikri hukuk esas olarak, kişilerin yarattığı veya elde ettiği maddi olmayan mallara ilişkin yetkileri düzenler18.
Gayri maddi mallar üzerindeki yetkilerin veya doğru deyimiyle fikir ürünleri üzerindeki hakların, “mülkiyet” ya da “mülkiyet hakkı” kavramlarıyla ifade edilmesinin bir yanlışlık olduğu, bazı başka kaynaklarda da değerlendirilmektedir.
Hirsch (1942)’e göre, patent (ihtira beratı) hakları konusunda, menkul veya gayrimenkullere ilişkin hükümler kesinlikle uygulanmamalıdır. Fikri hukuk alanında mülkiyet kavramını kullanmak uygun değildir ve sakıncalıdır. Sosyal bilimler alanında mülkiyet kavramına benzetme yapılması çok yaygın olsa da, hukuk tekniği ve müspet hukuk bakımlarından bu doğru değildir. “Sınai mülkiyet” kavramını mevzuata ve amaca uymayan şekilde kullanımda olduğu gibi; “bedii mülkiyet”, “edebi mülkiyet”, “güzel sanatlar mülkiyeti” gibi kavramları kullanım da o kadar uygun değildir ve sakıncalıdır.
Telif hakkının, kaynak ve inşaat hakları gibi bir kategori içinde ifade edilmesi ve bu şekilde mülkiyet konusu bir varlık olarak nitelendirilmesi doğru değildir19.
17 AYİTER, s.8-9.
18 Nuşin AYİTER, Fikri Haklar Ders Notları (Teksir), Ankara 1978, s.
19 Ernst E. HIRSCH, Hukuki Bakımdan Fikrî Say, 1. Cilt, Sınai Haklar, İstanbul 1942, s.3-4.
Türkçeye “fikri mülkiyet” olarak çevirebileceğimiz “intellectual property”, fikri ve sınai mülkiyet terimleri ile ifade edilen hakların tamamını kapsar. Başka bir deyişle,
“fikri mülkiyet” ile “fikri ve sınai mülkiyet” ve hatta bazen tercih edilen “fikri, sınai ve ticari mülkiyet” terimleri arasında fark yoktur20. Fikri mülkiyet hakkı, bir fikri mülkiyet konusu üzerindeki mutlak haktır. Fikri ürün “eşya” olmadığı halde, “fikri mülkiyet”
teriminde “mülkiyet” sözcüğünün kullanılmasının sebebi, fikri ürün üzerindeki mutlak hakkın özel inhisari niteliğini belirtmektir21.
Konuya ilişkin görüşlerden ve açıklamalardan da anlaşılacağı üzere, fikir ürünleri üzerindeki hakları kısaca “fikri haklar” kavramı ile tanımlamak esasen doğru ve yeterlidir. Ancak, ulusal ve uluslararası düzeyde tam olarak böyle bir kavram birliği oluştuğunu söylemek zordur. Bu durumda, uluslararası kuruluş ve sözleşmelerde kullanılan “property” kelimesinin Türkçe karşılığının “mülkiyet” olması, diğer taraftan, fikri ürün sahibine özel ayrıcalıklı mutlak hak niteliğine en iyi vurgunun yine
“mülkiyet” kavramı ile yapılabilmesi nedenleriyle, “fikri mülkiyet hakları” kavramı daha kapsayıcı bir tanım olarak tercih edilebilir görülmektedir.
1. 1. 3. Kabul Gören Yaklaşım
Stockholm’de 1967’de imzalanmış bir sözleşmeyle kurulmuş olan ve 1974’de Birleşmiş Milletlerin uzman kuruluşlarından biri olan Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı (World Intellectual Property Organization, WIPO) tarafından yapılan tanımlama, giderek daha yaygın hale gelmekte ve genel bir kabul görmektedir.
1967 tarihli WIPO kuruluş anlaşmasına göre, fikri mülkiyet hakları kapsamına aşağıdaki alanlarda oluşturulan eserler üzerindeki haklar girmektedir:
- edebiyat ve sanat eserleri ile bilimsel eserler.
- sanatçıların, ses sanatçılarının ve yayıncıların yapımları.
20 TEKİNALP, s.1.
21 TEKİNALP; s.4-5.
- insan zekâsı ürünü bütün buluşlar.
- bilimsel icatlar.
- endüstriyel tasarımlar.
- ticaret ve hizmet markaları ile ticari adlar ve işaretler.
- haksız rekabete karşı koruma.
- fikri çaba sonucu ortaya konan sınai, edebi, bilimsel ve sanat alanlarındaki bütün diğer eserler.
Fikri mülkiyet haklarının, sınai mülkiyet ve telif hakları iki ana koludur22.
Beş Yıllık Kalkınma Planlarına ilişkin olarak, son dönemlerde yayınlanan Fikri Haklar Özel İhtisas Komisyonu (ÖİK) raporlarında, WIPO tarafından yapılan tanımlamalardan da hareketle, bu alandaki en genel başlık “fikri haklar”, alt başlıklar ise
“sınai haklar” ve “eser sahibinin hakları” olarak ifade edilmiştir. 8 inci Beş Yıllık Kalkınma Planına ilişkin Fikri Haklar ÖİK Raporunda (8. Plan FH Raporu), İngilizce kavramların Türkçe karşılıkları;
- “intellectual property” kavramı “fikri haklar”ı, - “industrial property” kavramı “sınai haklar”ı, - “copyright” kavramı ise “eser sahibinin hakları”nı, ifade edecek şekilde kullanılmıştır23.
Ancak, kullanılan kavramların tercüme karşılıklarında; “intellectual property”
kavramını “fikri mülkiyet”, “industrial property” kavramını “sınai mülkiyet”,
“copyright” kavramını ise “kopya/çoğaltma hakkı (telif hakkı)” olarak ifade etmek daha doğru bir yaklaşımdır.
Adı geçen 8. Plan FH Raporu’nun başında verilen bir şema şu şekildedir:
22 WIPO, Understanding Industrial Property (WIPO Understanding IP), Publication No. 895(E), p.3;
http://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/intproperty/895/wipo_pub_895.pdf (01.06.2016).
23 DPT, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Fikri Haklar Özel İhtisas Komisyonu Raporu (8. Plan FH Raporu), Yayın No: DPT: 2500-ÖİK: 521, Ankara 2000, s.5-6.
TABLO 1: Sekizinci Beş Yıllık Plan Sınıflandırması FİKRİ HAKLAR
ESER SAHİBİNİN HAKLARI SINAİ HAKLAR
Bilim ve Edebiyat Eserleri Buluşlar
Müzik Eserleri Endüstriyel Tasarımlar
Güzel Sanat Eserleri Markalar
Sinema Eserleri Coğrafi İşaretler
İşlenmeler Entegre Devre Topografyaları
KOMŞU HAKLAR Ticaret Unvanı
İcracı Sanatçılar / Plak Yapımcıları İşletme Adı
Radyo / TV Kuruluşları Yeni Bitki Çeşitleri
Tabloda yer alan ve İngilizce karşılıkları ile de tam uyumlu olmayan ana başlık ve alt başlık adları yerine, muhtemelen bu eksiklikleri gidermek ve konuyu daha iyi ifade etmek amacıyla, 9 uncu Beş Yıllık Kalkınma Planına ilişkin Fikri Mülkiyet Hakları ÖİK Raporunda (9. Plan FMH Raporu) bazı kavram değişiklikleri yapılmıştır24. 2007-2013 yıllarını kapsamak üzere yayınlanan 9. Plan FMH Raporu’nun adı, “fikri haklar” yerine “fikri mülkiyet hakları” şeklinde ifade edilmiş, “komşu haklar” kavramı yerine “bağlantılı haklar” kavramı kullanılmıştır.
WIPO da ilk yayınlarında25, telif hakları ile ilişkili olan eserler (radyo/TV yapımları, ses kayıtları ve yayınlar, sanatçı yapımları) üzerindeki hakları “komşu haklar (neighboring rights)” kavramı ile ifade ederken, son yayınlarında26 “bağlantılı haklar (related rights)” kavramı ile ifade etmiştir. Diğer kavramlarda bir değişiklik olmamıştır.
9. Plan FMH Raporu’ndaki değişikliklerin, WIPO yaklaşımındaki değişikliklerle uyumlu olduğu görülmektedir.
24 DPT, Dokuzuncu 5 Yıllık Kalkınma Planı 2007-2013, Fikri Mülkiyet Hakları Özel İhtisas Komisyonu (ÖİK) Raporu (9. Plan FMH Raporu),Yay. No: DPT: 2728-ÖİK: 680, Ankara 2007, s.12.
25 WIPO, Intellectual Property Reading Material (WIPO Reading Material), Pub. No: 476(E), Second Edition, Geneva 1998.
26WIPO, Intellectual Property Handbook: Policy, Law and Use (WIPO Handbook), Pub. No: 489(E), Second Edition, Geneva 2004, Reprinted 2008, p.40.
WIPO tarafından yapılan tanımlamada, en üst kavram “fikri mülkiyet (intellectual property)” olarak kabul edilmekte ve iki alt kolu “sınai mülkiyet (industrial property)” ve “telif hakkı- kopya/çoğaltma hakkı- (copyright)” şeklinde ifade edilmektedir. Bu kapsamda, sınai mülkiyetin alanına patentlerin, markaların, endüstriyel tasarımların ve coğrafi işaretlerin; telif haklarının alanına ise edebiyat ve sanat eserlerinin (romanlar, şiirler, filmler, oyunlar gibi), müzik eserlerinin, resim-heykel ve mimari eserlerin, ayrıca bunlarla bağlantılı eserlerin (radyo/TV yapımları, ses kayıtları ve yayınlar, sanatçı yapımları) girdiği belirtilmektedir27.
WIPO tanımlamasında, “haksız rekabete karşı koruma” konusu da, sınai haklarla ilişkili bir koruma çeşidi olarak, fikri mülkiyet hakları gibi WIPO görev alanı içinde yer almıştır. Ancak, Türkiye uygulamasında haksız rekabete karşı koruma konusu, 4054 sayılı Kanun28 ile oluşturulan Rekabet Kurulu çalışma alanında özel olarak düzenlenmiştir. Genel anlamda, Borçlar Kanunu ve Ticaret Kanunu da haksız rekabete karşı koruma konusunda düzenlemeler içermektedir. Yani, her ne kadar sınai haklarla ilişkili olsa da, haksız rekabete karşı koruma konusu Türkiye’de ayrıca ve dolayısıyla fikri mülkiyet hakları koruma sisteminin kapsamı dışında düzenlenmiştir.
WIPO tanımına ve 9. Plan FMH Raporu yaklaşımına göre, bu konuda en genel başlığı “fikri mülkiyet hakları” kavramı oluşturmaktadır. Ancak, Beş Yıllık Kalkınma Planlarına ilişkin ÖİK raporlarında da benimsendiği gibi, sınai mülkiyet hakları ile ticari adları (ticaret unvanı, işletme adı) hep beraber ifade etmek üzere, sınai haklar kavramı kullanılmaktadır. Telif hakları kavramı, eser sahibinin hakları ile bağlantılı hakları ifade etmek üzere kullanılmaktadır. Bu konuda en üst başlık olarak kullanılan “fikri mülkiyet hakları” kavramı, çoğu kez kısaca “fikri haklar” şeklinde de ifade edilmektedir.
Sonuçta, fikri mülkiyet haklarını sınıflandıran şema şu şekilde olmalıdır:
27 http://www.wipo.int/about-ip/en/. What is IP? PDF, p.2, (01.06.2016).
28 13.12.1994 tarih ve 22130 sayılı RG.
TABLO 2: Fikri Mülkiyet Haklarının Sınıflandırılması FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI
TELİF (ESER SAHİBİ) HAKLARI SINAİ MÜLKİYET HAKLARI Bilim ve Edebiyat Eserleri Buluşlar (patentler, faydalı modeller)
Müzik Eserleri Endüstriyel Tasarımlar
Güzel Sanat Eserleri Markalar
Sinema Eserleri Coğrafi İşaretler
İşlenmeler Entegre Devre Topografyaları
BAĞLANTILI (KOMŞU) HAKLAR Yeni Bitki Çeşitleri
İcracı Sanatçılar TİCARİ ADLAR
Müzik Yapımcıları Ticaret Unvanı
Radyo / TV Kuruluşları İşletme Adı
Bundan sonraki bölümlerde, konuya ilişkin açıklama ve yorumlarda bu kavramsal çerçeve esas alınmaktadır.
1. 2. Fikri Mülkiyet Haklarının Gelişimi 1. 2. 1. Genel Olarak
İnsanlık tarihi incelendiğinde, fikri hakların ilkçağda ve orta çağda henüz ortaya çıkmadığı, böyle bir kavramın bulunmadığı görülür. Hatta, dünya hukuk sisteminin temelini oluşturan Roma Hukuku dahi incelendiğinde fikri hak kavramına rastlamak mümkün değildir. Fikri hakların ortaya çıkışında ilk adım basım imtiyazlarının kabul edilmesiyle ortaya çıkmıştır. Matbaanın icadından sonra yazılan eserlerin çoğaltılması ve böylelikle geniş halk kitlelerine ulaştırılması mümkün olmuştur29.
Bir eserin belirli bir zaman diliminde ve belirli bir bölgede sadece bir matbaa tarafından basılabilmesi, idari otoritelerden alınan “basım imtiyazları” ile sağlanmıştır.
Basım imtiyazları öncelikle matbua mülkiyetini doğurmuş, daha sonraları matbaacıların eser sahiplerine ödedikleri ücret karşılığında eserin de sahibi oldukları kabul edilmiştir.
Böyle imtiyaz sahipleri İngiltere’de “owner of copy” olarak nitelendirilmiş, “copyright”
29 DUMAN ve KARYAĞDI, s.24.
deyimi de telif hakkı değil, basım ve teksir hakkı anlamında kullanılmıştır. Bu deyimin modern hukuktaki anlamı sonradan doğmuştur30.
Bütün teknolojik gelişmelerde olduğu gibi, her yeni buluş er ya da geç hukuksal düzenlemeleri de beraberinde getirmiştir. Tarihi akış içinde demokratik hukuk devleti olgusu ile kişilerin haklarını koruyan hukuk düzeni de gelişmiştir. Son çağlara doğru gelindiğinde, çeşitli ülke mevzuatlarında fikri hakların kanun olarak yer aldığı görülür.
Bu konuya öncülük eden kanun 1709 tarihinde İngiltere’de çıkarılmıştır31. 1. 2. 2. Dünyada Gelişmeler
Dünyada fikri mülkiyet haklarının gelişimine öncülük eden ülkelerden ilk bilineni İngiltere’dir. İngiltere’de patent geleneğinin tarihçesi 15 inci yüzyıla kadar uzanmaktadır. Başta sınai mülkiyet hakları olmak üzere, konunun tarihi gelişimi açısından öncelikle İngiltere’deki ve ardından da diğer ülkelerdeki gelişmelere kısaca değinmek, konunun anlaşılmasına katkı sağlayacaktır.
Bilinen ilk İngiliz patenti, Kral Henry VI tarafından 1449 yılında, renkli cam yapma metodu konusunda “Flemish-born John of Utynam”a verilmiş ve kendisine 20 yıllık tekel hakkı tanınmıştır. 1561-1590 yılları arasındaki 30 yıllık dönemde, Kraliçe Elizabeth I çeşitli konularda üretime konu buluşlar için 50 civarında patent vermiştir.
Daha sonra James I döneminde kabul edilen 1624 tarihli Monopoller Yasası, yeni buluşları teşvik eden düzenlemeler getirmiştir. 1852 yılında kurulan İngiltere Patent Ofisi (The Patent Office), 2007’de adını “Fikri Mülkiyet Ofisi (Intellectual Property Office)” olarak değiştirmiştir. İlk kuruluşunda sadece patentlerle ilgilenen kuruluş, 1918’den itibaren telif hakları ile de ilgilenmiş, zaman içinde neredeyse bütün fikri mülkiyet haklarıyla ilgili tek kurum haline gelmiştir. 1875’de endüstriyel tasarım ve 1876’da marka tescillerini başlatan İngiltere, 1883 yılında “Patentler, Tasarımlar ve
30 Şafak N. EREL, Türk Fikir ve Sanat Hukuku, Yenilenmiş 2. Baskı, Ankara 1998, s.17.
31 DUMAN ve KARYAĞDI, s.25.
Markalar Kanunu”nu yürürlüğe koymuştur32. İngiltere Patent Ofisi, telif haklarından ve sınai mülkiyet haklarından sorumlu tek kuruluş olması yönüyle tipik bir örnektir.
Fikri mülkiyet haklarının korunması konusunda, bilinen en eski yasal düzenleme (buluşlar kararnamesi) 1474 yılında Venedik’te olmuştur. Amerika’da, bağımsızlık sonrası 1787’de kabul edilen Federal Anayasada, bilimin ve teknolojinin geliştirilmesi amacıyla parlamentonun buluşlara belirli bir süreyle özel haklar vereceği vurgulanmış ve 1790’da Patent Kanunu kabul edilmiştir. İlk Patent Kanunu Fransa’da 1791’de, Almanya’da 1877’de, Japonya’da 1885’de ve Türkiye’de (Osmanlı dönemi) 1879’da kabul edilmiştir. Marka haklarının korunması ile ilgili ilk düzenlemeleri de, 1870’de Amerika, 1871’de Türkiye (Osmanlı dönemi), 1874’de Almanya ve 1885’de Japonya yapmıştır. Endüstriyel tasarım haklarının korunması konusunda ilk gelişmeler 1580’de İtalya’da başlamış ve 1787’de yasa çıkarılmış; 1771’de Fransa’da, 1842’de Amerika’da, 1876’da Almanya’da ve 1889’da Japonya’da yasal düzenlemeler olmuştur33.
Fikri haklar alanındaki gelişmeler, dünyada bir sistemin ve ortak ilkelerin benimsenmesine neden olmuştur.Fikri haklar sisteminin uluslararası ticarette bir engel olması, ulusal düzeydeki fikri haklar sistemi üzerinde uluslararası seviyede ortak ilkeler ve yaptırımlar oluşturulmasını gerektirmiştir. Bu çalışmaların başlıca sonuçları, Dünya Fikri Haklar Örgütü (WIPO), Dünya Ticaret Örgütü (WTO, DTÖ) ve Avrupa Birliği (AB)’ndeki gelişmeler olarak üç grupta ele alınabilir34. WIPO ve DTÖ bu kuruluşların en önde gelenleri olup, AB gibi bölgesel işbirliği amaçlı oluşumlar da vardır.
1. 2. 2. 1. Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı (WIPO)
WIPO’nun kuruluşunu gerekli kılan gelişmeler 1873 yılına kadar uzanmaktadır.
Buluşların sergilenmesi amacıyla 1873 yılında Viyana’da düzenlenen bir uluslararası
32 http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20080610170424/http://www.ipo.gov.uk/about/about- ourorg/about-history.htm (01.06.2/16).
33 http://www.jpo.go.jp/seido_e/rekishi_e/rekisie.htm. (01.06.2016).
34 9. Plan FMH Raporu, s.3-4.
fuara katılmayı, fikirlerinin çalınabileceği ve diğer ülkelerde kötüye kullanılabileceği endişesiyle yabancılar reddetmişlerdir. Bu gibi sakıncaları gidermek amacıyla, sınai mülkiyet hakları (buluşlar, markalar, tasarımlar) alanında başka ülkelerde de koruma elde edilebilmesi için 1883 yılında 14 ülke arasında Paris Sözleşmesi imzalanmış ve 1884 yılında uygulamaya konulmuştur. Bu Sözleşmenin ardından, telif hakları alanında edebiyat ve sanat eserleri için uluslararası koruma sağlanması amacıyla 1886 yılında Bern Sözleşmesi imzalanmıştır. Bu iki Sözleşme gereğince, uluslararası korumaya ilişkin işlemleri yürütmek için 1893 yılında İsviçre’nin Bern şehrinde, “Fikri Mülkiyetin Korunması için Birleşik Uluslararası Büro (BIRPI)” adlı kuruluş faaliyete geçirilmiştir.
BIRPI, en son 184 ülkenin üyesi olduğu WIPO’nun da temeli olmuştur35.
1967 yılında Stockholm’de imzalanan bir sözleşme ile kurulan WIPO, Aralık 1974’ten itibaren Birleşmiş Milletler teşkilatının uzman kurumlarından biri haline gelmiştir. Türkiye WIPO sözleşmesine 1976 yılında katılmıştır. WIPO Dünyada fikri mülkiyetin korunması amacıyla; ülkeler arasında işbirliğini geliştirme, gerektiğinde diğer uluslararası kuruluşlarla işbirliği yapma, uluslararası anlaşmaların hazırlanmasını ve uygulanmasını sağlama, ulusal mevzuatları uyumlaştırıcı çalışmalar yapma ve gelişmekte olan ülkelere teknik yardımlarda bulunma, bilgi toplama ve üye ülkelerin kullanımına sunma faaliyetlerini yürütmektedir.
WIPO tarafından yürütülen uluslararası anlaşmalar üç grupta toplanmaktadır36; - Fikri mülkiyet korumasına ilişkin olanlar (Paris Sözleşmesi, Bern Sözleşmesi, Roma Sözleşmesi, Patent Kanunu Anlaşması gibi),
- Küresel korumaya ilişkin olanlar (Madrid Anlaşması ve Protokolü, Patent İşbirliği Anlaşması, Budapeşte Anlaşması gibi),
- Sınıflandırmaya ilişkin olanlar (Nis Anlaşması, Lokarno Anlaşması gibi).
35 http://www.wipo.int/treaties/en/convention (01.06.2016).
36 http://www.wipo.int/treaties/en (01.06.2016).
1. 2. 2. 2. Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ)
Ülkeler arasında ticaretin düzenlenmesine ilişkin olarak, 1947 yılından bu yana yaşanan gelişmeler sonucu, 1993 Aralık ayında, Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) yapılmıştır. Ancak daha sonra, bu alandaki çalışmaları yürütmek üzere, 1995 yılı Ocak ayı başında, Dünya Ticaret Örgütü (World Trade Organization, WTO) kurulmuştur. Türkiye, Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) Kuruluş Anlaşmasına başından beri taraftır (29.01.1995 tarih ve 22186 sayılı RG)37.
DTÖ Anlaşmasının “Ek 1 C” (Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması, TRIPS)” bölümü, fikri hakların korunması konusunda üye ülkeler için önemli hükümler içermektedir. 7 kısımdan oluşan TRIPS anlaşmasının en önemli iki temel ilkesi, Paris sözleşmesinde de yer verildiği gibi, milli muamele ilkesi ve en çok kayırılan ülke muamelesi ilkesidir. Bu ilkeler uyarınca, bazı istisnaları dışında, üye ülkeler tarafından, anlaşmaya üye olan diğer ülkelerin vatandaşlarına fikri hakları koruma konusunda, kendi vatandaşlarına tanınan avantajlardan daha az avantajlı muamelede bulunulamayacaktır38.
TRIPS Anlaşması kapsamında Türkiye’nin de fikri haklar konusunda daima gözetmesi gereken önemli yükümlülükleri bulunmaktadır.
1. 2. 2. 3. Diğer Bölgesel İşbirliği Örgütleri
Dünyanın çeşitli bölgelerinde, fikri mülkiyet haklarının ortak ilkelere göre daha etkin korunması amacıyla birtakım ülkeler işbirliğine gitmişlerdir.
İngilizce konuşan Afrika ülkeleri arasında 15.02.1978’de “Afrika Bölgesel Sınai Mülkiyet Ofisi (ARIPO)” kurulmuş, Fransızca konuşan Afrika ülkeleri arasında da, 08.02.1982’de “Afrika Fikri Mülkiyet Ofisi (OAPI)” faaliyete geçirilmiştir. Asya’da, Rusya’nın başını çektiği Bağımsız Devletler Topluluğu üyesi 10 ülke (Ermenistan,
37TPE, Sınai Haklarla İlgili Uluslararası Anlaşmalar ve İlişkiler, TPE yay., Ankara 2002. s.29.
38 https://www.wto.org/english/tratop_e/trips_e/trips_e.htm (20.06.2016).
Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Moldova, Ukrayna, Belarus, Rusya) arasında 12.08.1995’te “Avrasya Patent Ofisi” kurulmuştur39.
Güney Amerika’da, Andean Topluluğu ülkeleri (Bolivya, Kolombiya, Ekvator, Peru ve Venezüela) 1969 yılında sınai mülkiyet konulu bir anlaşma yapmışlardır. Yine 4 Güney Amerika ülkesi (Arjantin, Brezilya, Paraguay ve Uruguay), Güney Ortak Pazarı (MERCOSUR) adıyla, 1995’de markalar ve coğrafi işaretler, 1988’de tasarımlar konulu bir protokol imzalamışlardır. 1964’de, Üçlü Grup (G-3) ülkesi adıyla Meksika, Kolombiya ve Venezuela fikri mülkiyet konusunu da içeren bir serbest ticaret anlaşması yapmışlardır. Kuzey Amerika’da 1994 yılında ABD, Kanada ve Meksika arasında fikri mülkiyet haklarını da konu alan Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması (NAFTA) yapılmıştır. Güney Asya’da 1995’de, ASEAN ülkeleri (Brunei, Endonezya, Malezya, Filipinler, Singapur, Tayland ve Vietnam) fikri mülkiyet konulu bir anlaşma imzalamış, daha sonra bu anlaşmaya Kamboçya, Laos, Myanmar ve Vietnam da katılmıştır40.
Avrupa’da serbest bir ticaret bölgesi oluşturmak amacıyla bazı ülkeler (Avusturya, Finlandiya, İsveç, Norveç, İzlanda, İsviçre, Liechtenstein) 04.01.1960’da EFTA Anlaşmasını yapmışlardır. 1991’de Avrupa Topluluğu ile EFTA arasında Avrupa Ekonomik Alan Anlaşması (AEA) yapılmış; bu anlaşma ile bir Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi oluşumu için malların, kişilerin, hizmetlerin ve sermayenin serbest dolaşımı, rekabetin korunması, çevre, sosyal konular, eğitim, araştırma ve geliştirme gibi alanlarda işbirliği öngörülmüştür. Türkiye de, 17.10.1991’de EFTA ile bir serbest ticaret anlaşması imzalamıştır41.
Avrupa’da Belçika-Hollanda-Lüksemburg üçlüsü devletler, 1971’de markalarla ve 1975’te tasarımlarla ilgili olarak, Benelux Marka ve Tasarım Ofisini kurmuşlardır.
39 WIPO Handbook, s.376-380.
40 WIPO Handbook, s.384-386.
41 7. Plan FSH Raporu, s.55.
Yine Avrupa’da, 1977’de patentler konusunda “Avrupa Patent Ofisi (EPO)”, 1993’ten itibaren alınan kararlarla da markalar ve tasarımlar konusunda “İç Pazarda Uyum Ofisi (OHIM)” faaliyete geçirilmiştir42. Avrupa Parlamentosu ve Konseyi, kısa adı OHIM olan kurumun adını 2016’da, “Avrupa Birliği Fikri Mülkiyet Ofisi (EUIPO)” olarak değiştirmiştir43. Buluşların patentle korunmasında Avrupa devletleri arasında işbirliği ve kolaylık sağlayan Avrupa Patent Sözleşmesi (EPC), üyelik için Topluluğa üyeliği şart koşmaz. Doğu Avrupa ülkeleri bu sayede üyelik girişiminde bulunmuşlardır. Türkiye 1973’ten beri Sözleşmeyle ilgili konferanslara katılmış ve böylece üye olma hakkını her zaman elinde tutmuştur44.
Avrupa Birliği (AB) malların, sermayenin, hizmetlerin ve kişilerin üye ülkeler arasında serbest dolaşımı şeklinde dört ilkeyi esas aldığından, malların serbest dolaşımı yönüyle fikri ve sınai mülkiyet hakları bir engel ve çatışma konusu olarak görülmüştür.
Malların serbest dolaşımı ile fikri ve sınai mülkiyet hakları arasındaki çatışmalar, AB yargı organı olan Adalet Divanı kararları ile çözülmeye çalışılmaktadır45. AB organlarından Konsey ve Komisyon, üye ülkelerin mevzuatlarını uyumlaştırma, fikri ve sınai hakların malların serbest dolaşımına engel olmaması ve rekabetin sağlanması amacıyla çeşitli tüzük ve direktifler çıkarmıştır46. AB’de Topluluk Tasarımı ve Topluluk Markası konusunda düzenlemeler yapılmış, Topluluk Patenti konusunda ise görüşmeler devam etmektedir. Bütün AB sınırları içinde buluşların tek bir patentle korunması amacıyla, 2000 yılında Avrupa Komisyonu bir tüzük tasarısı hazırlamış ve 2001 yılında görüşlere sunmuş, alınan görüşler sonrası 2003 yılında tasarıda altı kez değişiklik yapılmıştır. Bu konuda yürütülen tüzük çalışmaları halen sürdürülmektedir47.
42 WIPO Handbook, s.381-383.
43 https://euipo.europa.eu/ohimportal/en/eu-trade-mark-regulation (07.04.2016).
44 7. Plan FSH Raporu, s.64-65.
45 Mehmet ÖZCAN, Avrupa Birliğinde Fikri ve Sınai Haklar, Nobel yay,, Ankara 1999, s.1-4.
46 7. Plan FSH Raporu, s.56.
47 9. Plan FMH Raporu, s.5.
WIPO tarafından tutulan kayıtlarda48, fikri mülkiyet hakları konusunda bölgesel işbirliği çalışmalarının ve kurumsal oluşumların son durumu görülebilmektedir.
1. 2. 3. Türkiye’de Gelişmeler 1. 2. 3. 1. Mevzuat Oluşumu
Türkiye’de fikri hakların gelişimi, tıpkı batı ülkelerinde olduğu gibi matbaanın gelişimiyle paralellik arz eder. Batıdan 300 yıl kadar sonra matbaanın geldiği göz önüne alındığında, fikri hakların da bir o kadar yıl sonra Türkiye’de ortaya çıkmaya başladığı tespit edilebilir49. Matbaanın icadı 1438 yılı olmasına rağmen, Osmanlı İmparatorluğuna gelmesi 1727 yılında olmuştur. Padişah 3. Ahmet’in İbrahim Müteferrika’ya Hattı-ı Hümayun ile izin vermesi üzerine matbaa kurulmuş, ancak din kitaplarının basılmaması ve her kitabın basılmasından önce izin alınması şart koşulmuştur. El yazısı ile geçimini sağlayanların itirazları matbaanın ilerlemesini geciktirmiş, 1727’den Tanzimat Fermanının ilan edildiği 1839 yılına kadar sadece 500 kitap basılmıştır50.
Matbaanın kurulmasında İbrahim Müteferrika’ya verilen izni bir imtiyazdan çok, günah olan kitap basma yasağını istisnaen kaldıran bir ruhsat olarak nitelemek gerekir.
Kişiliğine güvenilen Müteferrika’nın her kitabın basımından önce izin alması, yasağın kaldırılması görüşünü kanıtlar. İmparatorluk döneminde yazar hakları açısından önemli ilk belge, eser sahipleri için telif hakkı tanımak üzere 1850’de çıkarılan Encümen-i Daniş Nizamnamesi’dir. Fikir ve sanat eserleri konusunda çıkarılan ilk esaslı kanun ise 1910 tarihli Hakk-ı Telif Kanunu’dur. Daha sonra bu Kanun’un yerini, 1933 yılında Türkiye’ye gelip 17 yıl İstanbul ve Ankara Üniversitelerinde görev yapan ve fikri hukuk dersleri veren Prof. Dr. Ernst E. Hirsch’in hazırladığı 5846 sayılı FSEK almıştır51.
48 http://www.wipo.int/directory/en/urls.jsp (10.06.2016).
49 DUMAN ve KARYAĞDI, s.28.
50 Gülçin KARASU ÖZTEMEL, Gayrimaddi Hakların Vergilendirilmesi, Legal Yay., İstanbul 2014, s.39-40.
51 TEKİNALP, s.77.
Osmanlı döneminde, yasal mevzuat anlamında ilk olarak 1850 yılında yürürlüğe konulan Nizamname, zaman içinde bazı değişikliklere uğrasa da52, başta eser sahipleri ve müellifler olmak üzere, çeşitli sanat dallarına ilişkin telif haklarının korunmasını düzenleyen FSEK’in temelini oluşturmuştur.
Sınai mülkiyet haklarına ilişkin ilk düzenlemeler, yine Osmanlı döneminde olmuştur. Marka haklarının korunmasına ilişkin olarak 1871 yılında Alameti Farika Nizamnamesi, buluş haklarının (patentlerin) korunmasına ilişkin olarak da 1879 yılında İhtira Beratı Kanunu çıkarılmıştır. Alameti Farika Nizamnamesi 1965 yılında çıkarılan Markalar Kanunu ile önemli değişikliğe uğramış, İhtira Beratı Kanunu ise zaman içinde bazı değişiklikler görse de 1995 yılına kadar uygulamada kalmıştır.
1871 tarihli Alamet-i Farika Nizamnamesi’ne kadar bölgesel üretim imtiyazına dayalı sınai mülkiyet sistemi uygulayan Osmanlı Devleti, bu tarihten itibaren ürüne dayalı sınai mülkiyet hakları sistemine geçmeye başlamıştır. 1879 tarihli İhtira Beratı (patent) Kanunu ile birlikte, ürüne dayalı sistem uygulanmaya başlanmıştır53.
Türkiye’nin 1995 yılından itibaren Gümrük Birliği sürecine dahil olması ile birlikte, fikri haklar ve özellikle de sınai mülkiyet hakları alanındaki mevzuatı ve uygulamaları kökten değişikliğe uğramıştır54. 544 sayılı Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ile “Türk Patent Enstitüsü (TPE)” kurulmuş55, 1995 yılından geçerli olmak üzere de yeni KHK düzenlemeleri ile mevzuat yenilenmiştir56. Ancak, 544 sayılı KHK 2003 yılında 5000 sayılı Kanun57 ile yürürlükten kaldırılmış, en son 6769 sayılı Sınai
52 Bknz.: KARASU ÖZTEMEL, s.40; 1857 yılında kabul edilen Telif Nizamnamesi ile matbaa imtiyazı kaldırılmış ve eser sahiplerine kitap bastırma konusunda tekel hakkı tanınmıştır. 1872 yılında yapılan değişiklikle, eser üzerinde koruma süresi 45 yıl (çeviriler için 20 yıl) olarak belirlenmiştir.
53 Ahmet KALA, Türk Sınai Mülkiyet Hakları Tarihi, TPE yay., Ankara 2008, s.15.
54 9. Plan FMH Raporu, s.121.
55 24.06.1994 tarih ve 21970 mükerrer sayılı RG.
5627.06.1995 tarih ve 22326 sayılı RG: Markaların korunması hakkında 556 sayılı KHK, Patentlerin ve faydalı modellerin korunması hakkında 551 sayılı KHK, Endüstriyel tasarımların korunması hakkında 554 sayılı KHK, Coğrafi işaretlerin korunması hakkında 555 sayılı KHK.
57 19.11.2003 tarih ve 25294 sayılı RG.
Mülkiyet Kanunu (SMK)58 ile de 5000 sayılı Kanun’da önemli değişiklikler yapılmış ve kurumun yeni adı Türk Patent ve Marka Kurumu (TÜRKPATENT) olmuştur. Bu dönemde, sınai mülkiyet hakları ile ilgili uluslararası anlaşmalara taraf olunmuş, 2000 yılında Türkiye Avrupa Patent Ofisi (EPO) üyesi olmuş, 2004 yılında entegre devre topografyalarının korunmasına ilişkin 5147 sayılı Kanun59 çıkarılmıştır.
Sınai mülkiyet hakları alanında KHK’larla oluşturulan mevzuat, en son kabul edilen 6769 sayılı SMK ile büyük ölçüde tek bir kanun olarak toplu hale getirilmiştir.
SMK, daha önce yine kanunla düzenlenen entegre devre topoğrafyalarını kapsamamış, ancak coğrafi işaretlerle birlikte “geleneksel ürün adı” ile sınai mülkiyet hakları yanında yeni bir hak türü tanımlamıştır. SMK ile patentlerde incelemesiz sistem kaldırılmış ve patent verilme kararı sonrası için itiraz yolu açılmış, faydalı modellerde araştırma raporu düzenlenmesi zorunlu olmuş, markalarda renk ve ses markaları tanıma dahil edilmiş, tasarımlarda yenilik incelemesi ve tescilsiz koruma getirilmiştir. SMK, haklara tecavüz halleri için hukuki yaptırımları yeniden düzenlerken cezai yaptırımları Türk Ceza Kanunu (TCK)’na bırakmış, diğer sınai mülkiyet hakları ve vekillik sistemi gibi başka konularda da önemli yenilikler ve değişiklikler getirmiştir.
1. 2. 3. 2. Uluslararası İlişkiler
WIPO ve DTÖ kuruluş anlaşmaları hem telif hakları, hem de sınai mülkiyet hakları bakımından üye ülkelere önemli yükümlülükler getirmektedir. Diğer taraftan, bu genel anlaşmalar dışında, üye ülkelerin konuya ilişkin başka uluslararası anlaşmalardan ve ilişkilerden kaynaklanan yükümlülükleri de vardır.
1. 2. 3. 2. 1. Telif Hakları Bakımından WIPO tarafından yönetilen anlaşmalardan;
- Bern Sözleşmesi,
58 10.01.2017 tarih ve 29944 sayılı RG.
59 30.04.2004 tarih ve 25448 sayılı RG.
