II. ULUSLARARASI MEVLİD-İ NEBİ SEMPOZYUMU

(1)

HARRAN ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ

II. ULUSLARARASI

MEVLİD-İ NEBİ SEMPOZYUMU

HZ. PEYGAMBER ^VE AİLE

18 KASIM 2019

TEBLİĞLER KİTABI

ŞANLIURFA

(2)

Kitabın Adı

II. Uluslararası Mevlid-i Nebi Sempozyumu Tebliğler Kitabı ISBN No

978-605-031-596-7 Editör

Dr. Öğr. Üyesi Abdullah KARTAL

Yayının Sahibi

Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Adına Prof. Dr. Celil ABUZAR

Yayım Tarihi 31 Aralık 2019 Mizanpaj

Dr. Öğr. Üyesi Abdullah KARTAL

Elektronik Yayın Adresi

http://ilahiyat.harran.edu.tr/tr/sempozyum/sempozyumlar/

Tebliğ içeriklerinin bütün hukukî ve akademik sorumluluğu yazarlarına aittir.

Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’ne aittir.

Bütün hakları saklıdır.

Kitabın tümü, bir bölümü ya da bazı bölümleri

Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nin yazılı izni olmadan herhangi bir yolla basılamaz, çoğaltılamaz ve dağıtılamaz.

No part of this book may be printed, reproduced or distributed by any means without the written permission of

Harran University Faculty of Theology.

(3)

TARÎKAT-İ MUHAMMEDİYYE BAĞLAMINDA HZ. PEYGAMBER’İN AİLESİNE MENSUBİYET

Ali Tenik ^

Özet

Bu çalışmada, Hz. Peygamber, soy ve nesep yönünden ele alınıp incelemenin ötesinde, Allah’tan aldıklarını yaşantısıyla insanlara örnek olarak gösterdiği öğreti- lerle yetişen en geniş bir aile olan “Mü’minler ailesine” mensubiyetin hakikati ve gerekleri tasavvufî bir perspektifle değerlendirilecektir. Tasavvuf ilminin Kur’ân’dan aldığı bilgiyle kendisine her konuda örnek aldığı, Allah’ın “Habibim”

sıfatıyla nitelendirdiği, Yaratıcının en güzel yaratılışla yaratıp mahlûkatın şerefli varlık olarak tanımladığı insanların en seçkini Hz. Peygamber’in kendisine ve kendisini takip eden mü’minlerin “Peygamber ailesi”ne mensubiyet hakikati ele alına- caktır. Zira mü’minlerin, Hz. Peygamber’e olan bağlılığı kan bağı da dahil bütün bağ ve alakaların ötesinde bir bağlılıktır. O, mü’minlere karşı öylesine merhameti ve şefkatlidir ki, onlara dokunacak bir musibet tıpkı kendisine ve ailesinin bir ferdine gelmiş gibi kendisini derinden sarsar. Aynı şekilde mü’minler içinde Peygamber, kendi canlarından daha yakındır. Tasavvufta kabul gören “Tarîkat-i Muhammedî”

anlayışında, Hz. Peygamber’e mensubiyetin gerçeği; Allah’ın vaad ettiği hükümler gereğince bir hayat yaşamak, “Peygamber ailesinin” bir ferdi olmak, Hz. Peygam- ber’in Allah’tan aldığı ve hayatın her aşamasında hâline, ameline yansıttığı şekilde yaşamaktır. Bazı mutasavvıflarca benimsenen ve savunulan diğer bir anlayış ise,

“Hakîkat-i Muhammediyye” dir. Bu anlayış, Hz. Peygamber’e yönelik yapılan bazı yönleriyle amacını aşan aşırı yorumları ihtiva etmektedir. “Tarîkat-ı Muhamedî”

gerçeğinde ise, hayatın her konusunda Hz. Peygamber’i örnek alarak onun yaşadığı hayatı yaşamak anlayışı ifade edilmektedir. Tebliğimiz bu özet çerçevesinde Hz.

Peygamberin ailesine mensubiyetin gerçeğini bilimsel bir perspektifle ortaya ko- yacaktır.

 Doç. Dr., Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi. ali.tenik1@gmail.com

(4)

Giriş

Hz. Peygamber, soy ve nesep yönünden ele alınıp incelemenin ötesinde, Al- lah’tan aldıklarını yaşantısıyla insanlara örnek olarak gösterdiği öğretilerle yetişen en geniş bir aile olan “Mü’minler ailesine” mensubiyetin hakikati ve gerekleri ta- savvufî bir perspektifle değerlendirmek bu konudaki tartışmaları, müphem olan konulara bir netlik getirecektir. Tasavvuf ilminin Kur’ân’dan aldığı bilgiyle kendisine her konuda örnek aldığı, Allah’ın “Habibim” sıfatıyla nitelendirdiği, Yaratıcının en güzel yaratılışla yaratıp mahlûkatın şerefli varlık olarak tanımladığı insanların en seçkini Hz. Peygamber’in kendisine ve kendisini takip eden mü’minlerin “Pey- gamber ailesi”ne mensubiyet hakikati ele alınacaktır. Zira mü’minlerin, Hz. Pey- gamber’e olan bağlılığı kan bağı da dahil bütün bağ ve alakaların ötesinde bir bağlı- lıktır. O, mü’minlere karşı öylesine merhameti ve şefkatlidir ki, onlara dokunacak bir musibet tıpkı kendisine ve ailesinin bir ferdine gelmiş gibi kendisini derinden sarsar. Aynı şekilde mü’minler içinde Peygamber, kendi canlarından daha yakındır.

Tasavvufta sûfîler tarafından kabul gören “Tarîkat-i Muhammedî” anlayı- şında, Hz. Peygamber’e mensubiyetin gerçeği; Allah’ın vaad ettiği hükümler gere- ğince bir hayat yaşamak, “Peygamber ailesinin” bir ferdi olmak, Hz. Peygamber’in Allah’tan aldığı ve hayatın her aşamasında hâline, ameline yansıttığı şekilde yaşa- maktır. Bazı mutasavvıflarca benimsenen ve savunulan diğer bir anlayış ise,

“Hakîkat-i Muhammediyye” dir. Bu anlayış, Hz. Peygamber’e yönelik yapılan bazı yönleriyle amacını aşan aşırı yorumları ihtiva etmektedir. “Tarîkat-ı Muhamedî”

gerçeğinde ise, hayatın her konusunda Hz. Peygamber’i örnek alarak onun yaşadığı hayatı yaşamak anlayışı ifade edilmektedir. Yani Allah tarafından Hz. Peygamber’e bahşedilen ontolojik/varlık, epistemolojik/bilgi, ahlâk/eylem gibi ayrımlar yapıl- maksızın hayatla ilgili her konunun hakikati bir bütün olarak rabbânî perspektifle verilir. Zira sûfîlere göre, Allah ilminin varlıktaki görünümü Hz. Muhammed vasıta- sıyla insanlara tam olarak ulaşmaktadır. Çünkü Peygamber, yaşadığı hayatla Allah ilmini ortaya koyup yansıtan pürüzsüz aynadır.¹

1 Mevlânâ Muhammed b. Muhammed Celâleddin el-Belhî er-Rûmî, Mesnevî, çev. Veled İzbudak, (Konya:

Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2004), II, 393.

(5)

II. Uluslararası Mevlid-i Nebi Sempozyumu: Hz. Peygamber ve Aile | 583

Peygamber Ailesine Mensup Olmanın Hakikati

Hz. Peygamber, her insan gibi bir aileye mensuptu. O, yaşadığı toplumda soylu bir nesepten gelen bir şahsiyetti. Her insan gibi bir çocukluk ve gençlik dö- nemi hayatı yaşadı. Onun yaşadığı hayat, diğer insanlardan farklı olarak Allah’ın terbiyesinden ve gözetiminde geçti. O, her insan gibi evlilikler yaptı, çocuk ve torun sahibi oldu. Her insan gibi ailesi ve akrabalarıyla ilgilendi, insanlar arasında sıla-ı rahimin güzel örnekliğini gösterdi. Fakat bunun ötesinde O, bütün bu olağan haya- tın dışında Allah tarafından gönderildiği çok milletli, çok ırklı, çok renkli kocaman bir toplum/ümmet ailesinin reisiydi. Fakat o sadece kendi nesebinden gelen çocuk- larının babasıydı (el-Ahzâb, 33: 40). Bütün bu gerçeklerin yanı sıra bütün insanlık alemine gösterdiği sevgi ve şefkatin aynısını bütün varlık türlerine göstermekteydi.

O, her varlığın diline hâkim olduğu için kendisinden ne bir taş ne zerre büyüklü- ğünde bir böcek ne de başka bir varlık rahatsız olurdu. Milyonlarca varlık alemi onun sevgi ve şefkatine hayrandı. Hz. Peygamber, Allah’tan aldığı ilmin gereği olarak bu ilimden bütün varlıkları nasiplendirmek vazifesiyle yükümlü olduğundan rabbinden aldığı bütün güzellikleri tam olarak yerine getirdi, yani muhatabına ulaştırdı.

O’nun “üsve-i hasene/güzel örnek” (el-Ahzâb, 33: 21) olarak nitelendirilme- si görevli geldiği toplumun reisi olması konumunu ifade etmektedir. Çünkü kendisine uymak, Allah’a uymaktır. Hz. Peygamber, bütün varlık evrenini gözetleyen, onlara Allah’ın bilgisiyle donanan bir hayatı müjdeleyen, sadece iyiye ve güzele tereddütsüz bir şekilde uymaya teşvik eden Allah ilminin kandilidir. O bu görevini yerine getirirken Allah’tan aldıklarını önce kendisi yerine getirir, daha sonra kendi hayatında ahlâk ve hâle dönüşen bu hakikatleri diğer insanların yerine getirmesini isterdi (el-Ahzâb, 33: 45-46).

Hz. Peygamber, bütün varlık alemlerine rahmet/merhamet (el-Enbiyâ, 9:

107) için görevlendirilen bir elçi olarak bütün varlıkların havaya ve suya ihtiyaç duyup kandığı gibi, Allah’tan alıp insanlara tebliğ ettiklerine hayati derecede ihti- yaçları vardır. O, dokunduğu her varlığa bu ihtiyacı ulaştırmıştır. “Rahmet” kelime- si “varlık” anlamına geldiği için her varlık türünün varlığını sürdürebilmesi için Allah’tan aldığı bir tecellî vardır. Zira kendilerine verilen can ve bilgiyle hiçbir var- lık yoktur ki, Allah’ın ilminden habersiz olsun. Câmid/donuk-muharrik/hareketli bütün varlık türleri algı ve idrak yeteneğine sahiptir. Bu varlık taş, toprak, sıra, ma-

(6)

sa olduğu gibi herhangi bir bitki ya da hayvan türü de olabilir (el-Hadîd, 56: 1; el- Haşr, 59:1; es-Saff, 60: 1). İşte bunun içindir ki, bütün varlık âlemi Hz. Peygam- ber’in Allah’tan aldığı rahmet atmosferinin bir bireyidir. Peygamber, bütün varlık evrenine gönderildiğinden ötürü, her inanan kişi bu ulvî ailenin bir bireyidir. Bu ailenin evrenselliği, aile reisinin yüce bir yaratılış/ahlâk üzerinde oluşunu da ge- rektirir (el- Kalem, 68: 4).

Hz. Peygamber öyle bir ilâhî fıtrata sahiptir ki, Allah’ın yeryüzündeki halife- si/vekili olması hasebiyle kendisine teslim olup getirdiği risâlet kubbesinin altına giren herhangi bir mü’min üzüntüsü kendisine ağır gelir. Onların dertleriyle dert- lenir her türlü ihtiyaçlarına tereddütsüz karşılık verir. Mü’minlere düşkün olduğu için onlara daima şefkat ve merhamet kucağını açar (Âl-i İmrân, 3: 159). Allah’tan aldığı ilim gereği mü’minlere kanat gererek her durumda onların ihtiyaçların karşı- lar. Kendisine inananları, kendinden bir parça olarak görür. Zira kendisi bir rivayette bu hâli şöyle ifade etmektedir: “Mü’minler, birbirlerini sevmekte, birbirlerine acıyıp merhamet etmekte ve birbirlerini korumakta bir vücuda benzerler. Vücudun bir organı hastalandığında diğer organlar da aynı acıyı yaşar.”² Yaptığı hiçbir iyiliği, asla karşılık bekleyerek değil, yalnızca Allah böyle murat ettiği için yerine getiren bir örnek kâmil bir şahsiyettir (eş-Şu‘arâ, 26: 127).

Ailenin değeri, birlikteliği, aile bireylerinin birbirlerine sevgiyle bağlılığı, bir tarağın dişleri gibi eşit olmaları, bir vücudun organları gibi birbirlerinin acısını hissetmeleri, bir duvarın tuğlaları gibi birbirleriyle kenetlemeleri, kaynaşmalarını sağlayan tek hakikat, Allah’ın bu konudaki hükümlerinin hayatta harfiyen yerine getirmesiyle gerçekleşir. Allah, bir insanın hayatının her bölümünde, her safhasın- da olduğu gibi, bir ailenin nasıl teşkil edileceğini, bu ailenin hak ve hukukunun ne olduğunu, ailenin ayakta tutacak şartların neler olduğunu, o aileye kimin dâhil ol- duğunu kendi hükümleriyle peygamberlerin hayatlarından örnekler vererek ortaya koymaktadır. Mesela Nuh peygamber, oğlunu tufanda kurtarmaya çalışırken, Allah, kendisini uyararak, oğlunun ailesinin dışında olduğunu hatırlatır. “Nuh, Rab- bine duâ edip dedi ki, “Ey Rabbim! Oğlum benim ehlimdendi/ailemdendi Senin vaadin de elbette haktır” (Hûd, 11: 45) “Allah, Ey Nûh! O, kesinlikle senin eh- lin/ailenden değildir. Çünkü o, sâlih bir amel sahibi değildir. Hakkında bilgin olma-

2 Buhârî, “Edeb,” 27; Müslim, “Birr,” 66.

(7)

yan bir şeyi benden isteme.” (Hûd, 11: 46) İşte Allah, hükmüyle kimin peygamber ailesinden olduğunu ifade ederken, ailenin oluşumunu ve temelini Allah’ın mura- dına göre şekillendiğini açıkça ifade etmektedir.

Aynı şekilde Allah, aile bağının hakikatini Hz. Lut’a da karısı üzerinde hatır- latmaktadır. “Elçiler "Ey Lût! Biz Rabbinin elçileriyiz. Onlar sana asla dokunamaya- caklar. Sen gecenin bir vaktinde ailenle birlikte yola çık. Eşinden başka sizden hiç- biri geride kalmasın. Çünkü onların başına gelecek olan, şüphesiz onun başına da gelecektir. Onlar için belirlenen zaman, sabah vaktidir. Sabah da yakın, değil mi?"

(Hûd, 11: 81) dediler. Allah’ın bu hükümlerinden vadettiği hakikat, ailenin kan ba- ğından gelen bir oluşumun ötesinde Allah’ın hudutlarına göre bir hayat yaşayan kişilerden meydana gelen bir çatı olduğu açıkça anlaşılmaktadır. Bu gayeyle bir araya gelenler, biyolojik bağın ötesinde gerçek aile bağı olan ve Allah’ın ipine sa- rılmakla gerçekleştirirler. Nitekim Hz. İsa, mü’min kişinin varoluşunu gerçekleş- tirmesini bir anneden dünyaya gelmek değil, Allah’la doğum olduğunu ifade etmektedir. Allah’ı yaşamak birlikteliğiyle bir araya gelen ve Hz. Peygamberi de bu haya- tın reisi olarak gören, hayatlarını peygamberin yaşadığı gibi yaşayanların bir arada yaşadığı bir kurumdur.

Hz. Peygamber’de ailesinin/ehl-i beyti’nin fonksiyonunun nasıl olacağını Hz.

Nûh’un gemisine benzeterek, kimin kendi ehlinde/ailesinde olduğunu açıkça beyan etmektedir: “Ehl-i beytim Nûh’un gemisi gibidir; ona binen kurtulur, uzak duran boğulup helâk olur.”³ Hz. Peygamber yine başka bir rivayette bu konu hakkında şunları beyan etmektedir: “Haberiniz olsun ki ey insanlar! Ben ancak bir insanım.

Size iki ağır emanet bırakıyorum. Bunların birincisi, Allah’ın kitabıdır; onda mutlak hidayet ve nûr/bilgi vardır. Bundan dolayı Allah’ın kitabına sarılınız. Diğeri de ehl-i beytimdir. Ben ehl-i beytim hakkında sizlere Allah’ı hatırlatıyorum.”⁴ Başka bir rivayette Resûlullah’a ehl-i beytin kim olduğu sorulduğunda şu cevabı verir: “Bütün muttaki mü’minler ehl-i beytimdir.”⁵ Hemen ardında şu ayeti okur, “O’nun dostları ancak muttakilerdir” (el- Enfâl, 8: 34). Aynı şekilde Hz. Peygamber, yakın sahabeden Selman-ı Fâris hakkında da “Selman ehl-i beytimdendir” sözü Hz. Peygamber’in ehl- i beyt/ailesine kimlerin dâhil olduğunu açık bir şekilde ortaya koymaktadır.

3 Hâkim, Müstedrek, III: 151; Ahmed b. Hanbel, Müsned, 157.

4 Müslim, Fedâilü’s-Sâhâbe, 36.

5 Taberânî, el-mu‘cemu’s-sâğir, I, 115.

(8)

Hz. Peygamberin Kur’ân Ayetlerinde ve Kendi İfadelerinde Mü’minlere Olan Merhameti

Hz. Peygamber, sevgi ve merhametiyle o derece farklı bir konumdadır ki Al- lah, bu üstünlüğü yemin ederek şöyle ifade eder: “And olsun içinizde öyle bir peygamber gelmiştir ki, sizin üzülmeniz sıkıntıya uğramanız ona çok ağır gelir. O size çok düşkün, mü’minlere karşı çok şefkatli ve merhametlidir.” (et- Tevbe, 9: 128) Allah’ın Hz. Peygamberi bu ahlâk/hâl ile donatması, Hz. Peygamber’in mü’minlere ebeveynlerinden daha bir yakın bir konumda olduğunun hakikatini ifade eder. Bu yüzden Hz. Peygamber, Allah’ın kendisini müminlere karşı olan yakınlık ve mer- hametini şöyle ifade etmektedir. “Hiç şüphesiz ben size bir babanın evladına olan yakınlığı gibi bir mesafedeyim”⁶ diyerek bütün herkesi rahmet/merhamet kanatla- rının altına alır. Bu öylesine bir şefkat ve merhamettir ki, ateşe düşen kelebekleri kovmak ya da korumak gayesiyle onları bütün tehlikelerden korumak gibidir.⁷ Hz.

Peygamber, mü’minler için elzem/hayatî olan bir şahsiyettir. Bu yüzden sahabe kendisine “annem-babam sana feda olsun ya Rasûllah” diye hitap ederdi. Çünkü Hz.

Peygamber, her mü’min için nasıl hayatın merkezinde olduğu gibi, sahabenin haya- tının iksiriydi. Resûlullah, bir rivayette kendisiyle mü’minlerin yakınlığını şöyle açıklamaktadır: “Ben Allah’tanım, mü’minler de bendendir.”⁸

Allah’a itaat edip bağlanan insanlar, Allah’ın kendilerinden dilediği hayatı yaşarlar. Allah’ın sevin dediği ve kendisine itaati bizzat Zât’ına itaat olarak gördüğü Peygamber’e uymak, Allah’ın hükmünün gereğidir (en- Nisâ, 4: 80). Allah’a şartsız ve kayıtsız bağlanan kişi, hayatının her aşamasında hâllerinde/eylemlerinde ve sözlerinde peygamberler gibi Allah’ı benliklerinde/nefislerinde yaşarlar. Zira Pey- gamber, her mü’min için Allah’ın cemâlinin/güzelliğinin görünür kıldığı örnektir.

Mü’minlere göre, Hz. Peygamber’e sâdık kalmak Allah’a sâdık kalmaktır. İnsanın

“mü’min kişilik” kazanması ancak Allah’ın ilmi, hükmü ve muradıyla kimlik kaza- nan Hz. Peygamber’in kişiliğine bürünmekle mümkün olur.

Peygamberler, sadece Allah’ın gönderdiklerini insanlara açıklarlar. Görevle- rini de yerine getirirken, hiç kimseden korkmadan, çekinmeden Allah’ın kendilerinden istediklerini yerine getirirler. Aynı şekilde Allah’ın kendilerinden diledikle-

6 Ebû Dâvud, “Tâharet,” 4.

7 Buhârî, “Rikâk,” 26.

8 Ali el-Kârî, el-esrârü’l- merfû‘a, 119.

(9)

rine uymada da herhangi bir yanlış yapmakta titizlikle sakınırlar (el-. Ahzâb, 33:

39). Peygamberler, hayatla ilgili her bilgiyi Allah’tan aldıklarından kendilerine ina- nanların bu bilgilerin dışında herhangi bir bilgiyle hareket etmeleri asla mümkün değildir (el- Ahzâb, 33: 36). Allah’a tam bağlılık olan iman, tereddütsüz olarak peygamberlerin Allah’tan aldıkları gerçeklere göre yaşamaktır (en- Nisâ, 4: 65). Pey- gamberlere düşen görev de yalnızca Allah’tan aldıkları hükümleri/bilgileri açık bir şekilde eğmeden bükmeden, ekleme ve çıkarma yapmadan insanlara harfiyen ak- tarmaktır (el-Mâide, 5: 92, 99; en-Nûr, 24: 54). Çünkü peygamberlerin tek görevi, sadece insanlara hayat veren şeylere çağırırlar (el-Enfâl, 8: 24).

Kur’ân, hiçbir tereddütte mahal vermeden, Hz. Peygamber’in ve peygamberlerin yalnızca Allah’ın hükümlerine göre konuştuğunu ve yaşadığını açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Allah’ın bu konuya dair hükümlerine baktığımız zaman gön- derilen bütün peygamberler ve onlara verilen her kitap varlıkların tümüne ilim, rahmet/merhamet ve şefkat getirmiştir (el-En‘âm, 6: 154; el-A‘râf, 7: 52; Yûnus, 10: 57; el-İsrâ, 17: 82). Eğer insanlar da Allah’a teslim olup peygamberlere iman ederlerse, Allah’tan aldıkları bu hakikatle kendileri de bütün mevcudata merhamet ederler (Âl-i İmrân, 3: 132; en-Nûr, 24: 56). Aynı şekilde Hz. Peygamber’in bütün varlıklara karşı nasıl bir ahlâk/hâl içinde olduğunu da açık bir ifadeyle beyan etmektedir.

Tasavvuf Perspektifinde Hz. Peygamber’in Mü’minlere Yakınlığı

Sûfîler, Allah’ın yaratmış olduğu bütün varlıkların Allah’ın bitmez tükenmez kelimeleri/ilmi olduğunu kabul ederler.⁹ İnsan, âlemin gayesi olmasından dolayı Allah’ın ilmindeki sübutu yönünün önceliğine rağmen ortaya çıkışı bakımından âlemdeki diğer varlıklardan en son ortaya çıkan gaye varlıktır. Yani âlem insanın asli unsuru olarak görünse de insan, Allah’ın yaratma fiilinde bütün âlemin gayesi ve âlemin varoluşunun sebebi ve aslidir. İnsan ise varlık alemindeki en yetkin ve kuşatıcı kelime/ilimdir.¹⁰ Bu yüzden insan, Allah’ın ilminin lafızlara bürünmüş hali olan Kur’ân ile Allah ilminin ayrıntılı olarak yer aldığı alemi tamamlayıcı mahiyet- tedir. İnsan öyle bir varlıktır ki hem alem hem Kur’ân onunla gerçek anlamına ka- vuşur. Bu anlayışla hareketle Allah’ın kelimelere bürünen hali olan Kur’ân Allah’ın

9 Muhyiddîn İbnü’l-Arabî, Fusûsu’l-Hîkem, thk. Ebu’l A‘lâ Afîfî, (Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1946), 211.

10 Muhyiddîn İbnü’l-Arabî, Futûhâtu’l Mekkiyye, (Kahire: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, ts.), I: 136.

(10)

murat ettiği, dilediği şekilde yaşayan, yani Kur’ân’ı kelimelerden ahlâka hayata ge- çiren Hz. Peygamber ile özdeştir. Hz. Peygamberi görmeyen kişinin Kur’ân’ı anla- yıp yaşaması, Peygamberi görmesi O’nunla yaşaması gibidir. Onun için Kur’ân ile Kur’ân’ı Allah’ın muradı gereği yaşayan Hz. Peygamber arasında fark yoktur.

Kur’ân, Allah’ın kelamı ve sıfatı olduğu gibi Hz. Peygamber de Allah’ın kelamı ve sıfatıdır. Kur’ân’ın cismanî oluşu, yani hayatta görünümü Hz. Muhammed’dir.¹¹ Bu yüzden O, mü’minlerin ailesinin kubbesi, çatısıdır.

Hz. Muhammed, insanlara gönderişiyle Allah’ın vahyinden ya da Allah’ın varlık aleminde ilminin zuhurundan başka bir şey değildir. Bu yüzden Peygambe- rin, hayatının her yönü ve yaşadığı hayat Allah’ın ahlâkının aynısıdır. Sûfîlerin, Hz.

Peygamberi “insânî hakikat” olarak görmeleri, yaşadığı hayatı kendilerine is- tikâmet olarak seçip bu yolu, “Tarîkat-ı Muhammedî” diye isimlendirmelerinin sebebi Hz. Peygamberin ahlâkının, hâlinin Allah’ın ilmi olan Kur’ân la eş değer olarak görmelerindendir. Aynı şekilde tasavvuf tarîkatlarının bütünü silsilelerinin başına Hz. Peygamberi koyarak, ilimlerinin, yollarının, hayatlarının peygamberin yaşadığı hakikat olduğunu ifade etmektedirler. Diğer taraftan tasavvuf ve tarîkat içinde ol- duğunu iddia eden fakat tasavvuf ilminden istifade edemeyen bazı kişiler bu hakikati istismar ettiler. Hatta tasavvuf ve tarîkat araştırmacıları da objektif davran- mayarak üzerinde çalıştıkları tasavvuf ve tarîkat şahsiyetleri Arap bir menşeden gelmemelerine rağmen Hz. Peygamber’in soyuna, ehl-i beytine “seyyid” gibi kav- ramlarla hiçbir ilmî ve tarihsel değeri olmayan bilgilerle ilişkilendirmeye çalıştılar.

Sûfiler, Hz. Peygamberin yolunu, “Hakîkat-ı Muhammediyye” ya da “Nûr-ı Muhammedî”¹² şeklinde isimlendirerek peygambere olan bağlılıklarını Allah’ın peygambere verdiği değerin aynısı olduğunu ifade ederler. Fakat bu kavram, zamanla bazı tasavvuf yorumcularının aşırı yorumları neticesinde anlam kaymasına sebep oldu. Öyle ki felsefecilerin sudur nazariyesi anlayışı, “Hakîkat-ı Muhamme- diyye” kavramına giydirilerek gayesinin dışına taşındı. Diğer taraftan bazı araştır- macılar, Hakîkat-ı Muhammediyye anlayışının tarihsel şahsiyet itibariyle Hz. Mu- hammed ile bir ilgisinin olmadığını iddia etmektedirler. Bu gibi iddialar Allah’ın hükümleriyle ortaya koyduğu görevi, misyonuyla ilgili ilâhî ilimle çelişmektedir. Bu çalışmada ele aldığımız konu, bazılarının da iddia ettiği gibi “insân-ı kâmil” olarak

11 İbnü’l-Arabî, Futûhâtu’l Mekkiyye, IV: 61.

12 Suad Hakîm, el-mu‘cemu’s-sûfî, (Beyrut: Dâru’n-Nedve, 1981), 161.

(11)

vasıflandırılan Hz. Peygamber’in “velî” den farkının olup olmadığını araştırmak ya da yukarıda ifade edildiği gibi “Muhammedî hakikat” ile Hz. Muhammed’in tarihsel şahsiyeti arasındaki ilişkinin mahiyetini aramak değildir.¹³

Hakîkat-ı Muhammediyye, insanın rabbânî hakikatini temsil ettiğinde “hakikat-ı insâniyye” ismiyle de anılmaktadır. Yukarıda da ifade edildiği gibi bazı sûfîlerin aşırı/uc anlamlar yüklediği Hakîkat-ı Muhammediyye gerçek anlamıyla insanın bilgi/ilim hakikatini temsil ederken zamanla hemen hemen her şeyin, yani bütün varlıkların, nesnelerin Muhammedî hakikat açılımı ortaya çıktı. Öyle ki, bu aşırı yorumcular, Hz. Adem’in varlığının gerçekleşmesinin bilgisini bu kavrama bağlarlar. Hz. Adem’in varlığından meydana gelen bilgiyi gizli hazinenin tümüne sahip olan Hakîkat-ı Muhammediyye’nin bir parçası olarak görürler. İnsa- nın/Âdemin şeklinin Muhammedî hakikatinin isminin suretinde yaratıldığını söy- lerler. Hz. Peygamberin, “Ben yaratılış olarak peygamberlerin ilki; gönderiliş olarak ise sonuncusuyum”¹⁴ rivayetinden yola çıkarak bu anlayışlarına delil olarak getirirler. Hatta bu yorumcular, “insana kendi ruhumdan üfledim” (el-Hicr, 15: 29) ayeti- ni rûh-ı Muhammedî’den bir nefha olduğunu iddia ederler.¹⁵ İşte bu anlayışla, Al- lah’ın kitabında peygamberine verdiği değeri kendi nefislerinden ortaya çıkan yo- rumlarla asli mecrasında kaydırarak başka bir renge boyadılar.

Bu anlayışı savunanlar, Allah’ın Hz. Peygamber’e verdiği asli değeri unut- maktadırlar. Hz. Peygamber, insanlar arasında seçilip rabbânî eğitimden geçip, övülen bir makama çıkmasına rağmen (el-İsrâ, 17:79) çevresindeki insanlara “Ben de sizin gibi bir insanım” (el- Kehf, 18: 110) mesajını vermiştir. Peygamber, insanla- ra sadece ve sadece Kur’ân ahlâkına, yaşantısına çağırarak kendisiyle insanlar ara- sındaki farkın, “Bana sadece vahyedilir” (el- Kehf, 18: 110) şeklinde ifade etmiştir.

Mü’minler de Hz. Peygamber’i Allah’ın bu bilgisi çerçevesinde değerlendirirler. ¹⁶ O’nun asıl vazifesinin cüzleri külle bağlayan bir şahsiyet olmasıdır. Yani insanları Allah’a ulaştıran en büyük âlim ve en sağlam bağ olarak görmüşlerdir.¹⁷

13 Osman Nuri Küçük, İnsan-ı Kâmil, (İstanbul: İnsan Yayınları, 2011), 152.

14 Müslim, “Kader”, 16.

15 Muhyiddîn İbnü’l-Arabî, Futûhâtu’l Mekkiyye, (Kahire: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, ts.), 2: 67.

16 Ali Tenik, Tasavvufî Bilgi, (İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018), 103.

17 Mevlânâ, Mesnevî-i Şerif, 1: 2813; 4: 2978-79.

(12)

Tasavvuf anlayışında Hz. Peygamber, vücûd/ontolojik olarak bütün âlemin, yani her şeyin varoluş sebebi olduğu gibi, insanları Allah’ın bilgisine ulaştırmada yani epistemolojik olarak varlığın bilgi kaynağıdır. Hz. Peygamber, insanları bilgi/ilimle aydınlatmak göreviyle vazifelendirilmiştir. Nitekim Allah bu yükümlülüğü şöyle ifade etmektedir: “Sen, sadece bir uyarıcısın ve bütün toplumlar için yol göste- ricisin.” (en-Nahl, 16: 125) Peygamber’in insanlara verdiği bu ilim/bilgiler yalnızca

“doğruluğu besbelli gerçeklerin ta kendileri” olduklarından dolayı onların Allah’la aydınlanmalarını sağlar. (en-Neml: 27: 79) Zira Allah, Peygamberine “daha önce bilmediklerini sana öğretti” (el-Bakara, 2:150) diyerek, ilmini önce peygamberlere öğreterek daha sonra onların vasıtasıyla bütün insanlara öğretmektedir. İnsanlara öğretilen bütün eşyanın bilgisi bütün yaratılan her varlığın bilgisini aşarak en üst seviyeye çıkan bilgidir. Hz. Peygamber, mü’minlerin ilimlerini aldıkları kandildir.

Peygamber, ilmi almak için Allah’a yönelir, Allah’tan aldığı ilmi insanlara ve diğer varlıklara yönelerek Allah’tan aldığı ilmi onlara eksiksiz bir şekilde ulaştırır.¹⁸ İşte Allah tarafından peygambere yüklenen bu ilim, kim Allah’ın dileğince yerine geti- rirse, o kişi, peygamberin ehli/ailesinin bir bireyi olur.

Hz. Muhammed’in bir bütün olarak benliğinde yaşanan Allah ilmi ve pey- gamberlik vazifesi onun bütün hayatını tamamen ihata etmektedir. Onun ontolojisi, epistemolojisi ve yaşadığı hâl, Allah’ın hükümlerinin bilfiil etkin hale gelmesi neticesinde kendisinden Allah’ın murad ettiği ahlâk tezahür eder. Hz. Peygamber, risâlet göreviyle gönderilişi, Allah’ın vahyinden ya da bütün ilminin bir insan üze- rinde zuhurunun en güzel örneğidir. Peygamberin hayatı, Allah’ın ahlâkından baş- ka bir şey değildir. Zira ahlâk; hayat, eylem, fiil, hâl ve amel etmekten başka bir şey değildir. Allah’ın ahlâkı ise, Allah’ın insanlardan dilediği hayatın, yani hükümlerinin hayatta uygulanmasının kendisidir. Diğer bütün varlıklar, yani eşya ya da nesneler sadece Allah’ın belli tecellilerini/sıfatlarının görünümünü açığa vururken, Pey- gamber ise, Allah’ın hükümlerinin insan türü üzerinde taşınıp ve yaşanmasının en güzel örneğidir. O, Allah’ın bütün ilmini/nurunu Allah’ın muradı gereğince tam olarak taşımaktadır. Allah’tan alınan ilim küllî olarak sadece Hz. Peygamber tara- fından alınır fakat diğer varlıktaki ilâhî görünüm kısmı olduğundan dolayı kişinin Allah’a olan kurbiyet/yakınlığına göre alınır. Hz. Peygamber, küllî/bir bütün haki-

18 Hakim, el-mu‘cemu’s-sûfî, 471.

(13)

katin bütün hâllerini üzerinde taşımaktadır. O, Allah’tan gelen bütün ilimlerin hakikatiyle tamamen özdeştir.

Hz. Muhammed, Allah’tan aldıklarını hayatında yani ahlâkıyla yaşadığından dolayı sûfîler tarafından Allah’ın bir insanda dilediği hayat/ahlâkın tam olarak gö- rünümü ortaya çıkar. Bu yüzden “ilâhî varoluş” kendisiyle başlar. Çünkü Hz. Pey- gamber, alemlere vurulan Allah mührüdür. Hz. Peygamber, Allah’ın insanlara gön- derdiği bütün ilmini tam olarak üzerinde taşıyan bir kandil/mişkat olması hasebiyle sûfîlere göre alemlere/varlık türlerine Muhammedî Hakikat/Allah’ın saf ilmiyle açılmaktadır.¹⁹ Çünkü Hz. Peygamber, Allah’tan gelen bütün ilimleri mükemmel bir şekilde yaşayandır. Bazı sûfîler yukarıda ifade edilen aşırı yorum çerçevesinde bu anlayışı “varlık ağacı” benzetmesiyle ifade ederler. Onlara göre, varlık, bir ağaç olarak düşünüldüğünde bu ağacın kökü, tohumu “Muhammedî hakikat” tir. Hz. Mu- hammed, ilâhî rahmetle bütün varlığı kuşatmıştır. Bu rahmetten faydalanmayan hiçbir varlık yoktur. “Seni alemlere rahmet olarak gönderdik” (el-Enbiyâ, 21: 107) hükmünü de bu görüşe delil olarak getirirler.²⁰ Sûfîlere göre, Allah’ın ilmini hal- ka/yaratılmışlara taşıyan Hakîkat-ı Muhammediyye’dir. Bu yüzden Hz. Peygam- ber, “Hakku’l-halk” vasfını taşıyan kimsedir.²¹ Sûfîler, her türlü hakikatin kaynağı olarak kabul edilen insan benliğinden yola çıkarak Hz. Peygamber’in velayet mer- tebesine ulaşmayı gaye edinirler.

Sonuç

Kur’ân perspektifinde bakıldığında, var olan hiçbir nesne yoktur ki varlığı Hz. Peygamber’in varlığına bağlı olmasın. Allah’tan varlıklara rabbânî cevheri ulaş- tıran ve onlara gerçek varoluş ruhu veren Peygamber’in vermiş olduğu ilimden başka bir şey değildir. Mü’minler, hem varlıkları hem fenomenleri hem de tarihi yorumlarken Hz. Peygamber’i merkeze alarak yorumlarlar. Mü’minlere göre, Al- lah’ın vahyi hakikatiyle yüklü olan Resûlullah, insanlara Allah’la yaşayıp, O’nun ahlâkını edinmeyi göstermek için gönderilmiştir. Zira Allah, kendisini “Sen, sadece uyarıcısın ve bütün toplumlar için yol göstericisin” (el-Ra‘d, 13: 7) şeklinde vasıflan- dırır. Çünkü O’nun insanları Allah’la bilgilendirip aydınlattığı şeyler, “doğruluğu besbelli gerçeğin ta kendisi” (en-Neml, 27: 79) şeylerdir. Kısacası, salt Kur’ân ve

19 İbnü’l-Arabî, Futûhâtu’l Mekkiyye, III: 456.

20 İbnü’l-Arabî, Şeceretü’l-kevn, (Kahire: Alemü’l-Fikr, 1987), 39.

21 İbnü’l-Arabî, Futûhâtu’l Mekkiyye, III: 444.

(14)

Peygamber’in Kur’ân hayatıyla şekillenen tasavvuf anlayışında, Allah’ın kitabı, Hz.

Peygamber’in hâliyle, yani yaşadıklarıyla ilişkilidir. Hz. Peygamber, mü’minin her davranışının normunu teşkil eden Allah ilminin kendisidir. Çünkü Allah, “Kur’ân’ın temsil ve tebliğini (peygambere) farz kılmıştır” (el-Kasas, 28/85). Bu ve buna ben- zer ilâhî hakikatler, Hz. Peygamber’in mü’minlerin mensup olduğu ailenin başı ol- duğu gibi, onlar için her şey olduğu gerçeğini ortaya koymaktadır.

Bu çalışmanın neticesinde şunu ifade edebiliriz; Hz. Peygamber’in ve diğer peygamberlerin ailelerine/ehl-i beytine mensubiyetin gerçeği, peygamberlerin Al- lah’tan aldıklarını hayatlarında yaşayan ve onların yolunda yürüyen herkes Peygam- berlerin ailesinin bir bireyidir. Allah ilminden nasiplenemeyen kişiler de peygamber ve onun nesebinden gelenlere kendilerini ilişkilendirerek avunmaya çalışırlar.

Kaynakça

Hakîm, Suad. el-mu‘cemu’s-sûfî, Beyrut: Dâru’n-Nedve, 1981.

İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. Futûhâtu’l Mekkiyye, Kahire: Mektebetu’s-Sekâfeti’d- Dîniyye, ts.

İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. Fusûsu’l-Hîkem, thk. Ebu’l A‘lâ Afîfî, Kahire: Dâru İhyâi’l- Kütübi’l-Arabiyye, 1946.

Küçük, Osman Nuri. İnsan-ı Kâmil, İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.

Mevlânâ Muhammed b. Muhammed Celâleddîn Rûmî. Mesnevî-i Şerif, çev. Veled İzbudak, Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2014.

Tenik, Ali, Tasavvufî Bilgi, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.