Okuma Eğitimi
Prof. Dr. Ali Fuat ARICI
Geliştirilmiş 4. Baskı
Prof. Dr. Ali Fuat ARICI OKUMA EĞİTİMİ ISBN 978-605-5885-41-0 DOI 10.14527/9786055885410 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2018, PEGEM AKADEMİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elekt- ronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki- taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.
Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta- nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri- miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazar- lara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.
1. Baskı: Ekim 2008, Ankara 4. Baskı: Mayıs 2018, Ankara Yayın-Proje: Ayşe Açıkgöz Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım
Kapak Tasarım: Pegem Akademi Baskı: Özyurt Matbaacılık
Büyük Sanayi Zübeyde Hanım Mah. Süzgün Cad. No: 9 İskitler/Altındağ/ANKARA
Tel: (0312) 384 15 36 Yayıncı Sertifika No: 36306 Matbaa Sertifika No: 13385
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
Bu çalışmamı,
bin bir meşakkatle beni
besleyip büyüten anneme
ithaf ediyorum.
Ali Fuat ARICI
Prof. Dr., Erzurum / Tortum’da doğdu. İlk ve ortaokulu burada bitirdikten sonra, Erzurum Lisesi’nden mezun oldu. Yükseköğrenimini Süleyman Demirel Üniversitesi Burdur Eğitim Fakültesinde tamamladı. MEB bünyesinde 10 yıl öğ- retmen olarak çalıştı. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkçe Eğiti- mi Ana Bilim Dalında yüksek lisans (2001) ve doktora (2005) yaptı. Dumlupınar Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümüne yardımcı doçent olarak atandı (2006). Türkçe eğitimi doçenti oldu (2011). ABD / Ohio Kent State Üni- versitesinde misafir öğretim üyesi olarak bulundu (2013). Yıldız Teknik Üniversi- tesi Türkçe Eğitimi Bölümüne geçti (2014). Türkçe eğitimi profesörü oldu (2017).
Çocuk Edebiyatı ve Kültürü (2016), Okuma Eğitimi (4. baskı, 2018), Masalın Sesi (2. baskı, 2012), Yazılı Anlatım El Kitabı (4. baskı, 2017, S. Ungan ile birlikte) ve Çocuk Edebiyatında Türler (2009, S. Ungan ile birlikte) adlı kitapları yazdı. Dr.
Lütfi Sezen’e Armağan (2016) adlı kitabın editörlüğünü yaptı. Yurtiçi ve yurtdışı kongrelerde bildiriler sundu, ulusal ve uluslararası dergilerde makaleleri yayım- landı. Hâlen Yıldız Teknik Üniversitesi Eğitimi Fakültesi Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Bölümü öğretim üyesidir. Kurucusu olduğu Yıldız Sosyal Bilimler Enstitü- sü Dergisi ile Türkiye Eğitim Dergisi’nin editörlüğünü yapmaktadır.
SÖZ BAŞI
Elinizdeki kitabın ilk baskısı yapılalı tam on yıl oldu. O zaman bu kitabı ha- zırlarken üç temel sebeple buna cesaret etmiştim: Güzel ülkemizin okumaya olan ihtiyacı, alandaki yayın azlığı ve doktora tezimi bu alanda yapmış olmam. Hemen belirteyim o günden bu yana ülkemizde okuma konusunda ciddi bir mesafe alın- dığı kanaatindeyim. Başta hem bu alandaki inceleme, araştırma ve eserler hem de genel olarak kitap üretimi katbekat arttı. Bu konuya kitabın ilgili bölümlerinde yer verildi.
Geçen zamanda -bir tıpkıbasım hariç- her yeni baskıda elinizdeki kitap âdeta yeniden yazıldı. Yeni bölümler ve kısımlar eklendi, veriler güncellendi; fazlalıklar atıldı. 2008’de on bir bölümle o günün ihtiyaçlarına göre hazırladığımız çalışmaya genel olarak doktora tezi hâkimdi. İkinci baskıda temel gayemiz çalışmayı mezkûr tezin hâkimiyetinden çıkarmak oldu. İlgili baskı incelenirse bunun büyük ölçü- de başarıldığı görülecektir. Özellikle uygulama çalışmaları bu baskıda çalışmaya eklenmiştir: O dönem yürürlükte olan Türkçe programıyla okulun ve dolayısıy- la derslerin etkinliklerle zenginleştirilmesi; hikâye, roman ve şiir incele¬meleri;
roman ve şiir eleştirileri ile okuma konulu çeşitli konuşma metinleri ve yazılar bunlar arasındadır. Bunlarla muhataplara alternatif fikirler ve örnekler sunmak hedeflenmişti.
Kitabın üçüncü baskısında temel hareket noktası, okuyanlara daha derli toplu bir çalışma sunmakla birlikte okurken zevk alınabilecek bir eser ortaya koymak oldu. Bunun için öncelikle okuma eğitimi alanındaki yeni gelişmeler ve araştır- malar dikkate alınarak kitap yeniden düzenlendi: Bazı yerler birleştirildi, yeni bö- lümler eklendi, bazı bölümler de kısaltıldı veya kal¬dırıldı. Mezkûr baskıda o dö- nem Türkiye’de eğitim konusunda en çok konuşulan konulardan biri olan MEB’in tavsiye ettiği 100 Temel Eser çalışmaları ile FATİH projesi yani tablet bilgisayar kullanımı idi. Her iki konu da büyük ölçüde okuma eğitiminin alanına dâhil ol- ması mü-nasebetiyle bu konular çalışmaya dâhil edildi.
Atalarımızın “Hocanın eskisinden, kitabın yenisinden okuyun.” düsturuna ayak uydurmak için midir bilinmez, yeni şeyler ortaya koymak heyecan veriyor.
Buradan hareketle kitabın bu yeni baskısını da -öncekilerde olduğu gibi- tabiri caizse iple çekmiş olduğumu belirtmeliyim: Daha iyisini ve yenisini ortaya koyma arzusu, işe yarama isteği, geriye faydalı bir eser bir bırakma gayreti… Bu durum muhtemelen fetihler yapma ülküsünden hareketle Türk kimliğiyle de ilgilidir: İyi, yeni ve güçlü olmak.
Bu son baskıya daha çok uğraş verdiğimi söyleyebilirim. Daha önce yaptı- ğımız gibi yeni gelişmelerin eklenip verilerin güncellenmesine ek olarak bu se-
viii Okuma Eğitimi
fer yeni yorumlarla birlikte yeni bir tasnife gitmiş bulunuyoruz. Kitap artık üç ana bölümden oluşuyor. Bunlar sırasıyla, “Okuma Teorisi”, “Okuma Eğitimi” ve
“Okuma Kültürü” bölümleridir. Daha önce yer verilip muhafaza edilenlerle yeni eklenen konular bu bölümlerin içinde yer almıştır. Bunlardan başka daha önce kitapta mevcut olmayan “Okuma Yaklaşımları”, “Okumayı Ölçme ve Değerlendir- me”, “Osmanlı Toplumunda Kitap”, “Okuma Eğitimi ve Kitap Seçimi” ile “Okuma Eğitimi ve Kütüphane Kullanımı” konuları ilk kez kitapta yerini almış bulunuyor.
Kısaca 2008’deki mavi kapaklı kitaptan 2018’e neredeyse bir tek adı kaldı:
Okuma Eğitimi. Bu arada şimdiden bir sonraki baskıyı düşünmeye başladığımı söylesem mübalağa etmiş olmam değil mi?
Okuma derdi olanlara faydalı olması dileğiyle…
Prof. Dr. Ali Fuat Arıcı Davutpaşa - İstanbul, 2018
İÇİNDEKİLER
SÖZ BAŞI...vii
I. BÖLÜM OKUMA TEORİSİ OKUMANIN TANIMI Okumanın Meydana Gelişi ...6
Okumanın Fiziksel Yönü ...6
Okumanın Zihinsel Yönü ...7
Okumanın Toplumsal Yönü ...9
Okumanın Evreleri...10
Okumanın Diğer Dil Becerileriyle İlişkisi ...11
Okuma – Dinleme İlişkisi ...12
Okuma – Konuşma İlişkisi ...13
Okuma – Yazma İlişkisi ...14
Uygulama Çalışması: Okuma Üzerine Konuşmalar ve Tartışmalar ...15
Okuma ve Okutma Kültürü ...15
OKUMA YAKLAŞIMLARI Okuma Basamakları ...20
İşbirlikçi Öğrenme ve Bilişsel Psikoloji ...20
Kavramaya Yönelik Okuma Öğretimi ...21
Üstbilişsel Okuma Yaklaşımı ...21
OKUMANIN İLKE VE YÖNTEMLERİ Okumanın İlkeleri ...23
Okumayı Öğrenme Yöntemleri ...31
Uygulama Çalışması: Hikâye İncelemesi ...34
OKUMA TÜRLERİ VE ELEŞTİREL OKUMA Okuma Türleri ...39
Sesli Okuma ...40
Sessiz Okuma ...41
İnşat (Yüksek Sesle Şiir Okuma, Uz Okuyuş) ...42
x Okuma Eğitimi
Uygulama Çalışması: Şiir Okuma ...42
Örnek Şiirler ...42
Toplu (Grup Hâlinde) Okuma ...49
Görsel Okuma ...49
Serbest (Özgün) Okuma...49
Güdümlü Okuma ...50
Bilgilenimsel ve Yazınsal Okuma ...50
Anlamlı Okuma ...50
Hızlı Okuma...51
Seçmeli Okuma...52
Eleştirel Okuma ...52
Uygulama Çalışması: Şiir İncelemesi ...56
İstiklal Marşı’nın Tahlili ...57
EKRAN OKUMA VE “Z”- KİTAP “Z”- (Zenginleştirilmiş) Kitap ...63
Z-Kitap Kullanımı ...64
Z-Kitabın Olumlu ve Olumsuz Yönleri ...65
Z-Kitap Uygulamasında Dikkat Edilmesi Gerekenler ...66
Uygulama Çalışması: Roman İncelemesi ...67
Dağlar Devrildiğinde ...67
II. BÖLÜM OKUMA EĞİTİMİ OKUMA EĞİTİMİNİN TARİHİ Okuma Eğitiminin Tarihi ...82
OSMANLI TOPLUMUNDA KİTAP Osmanlı Toplumunda Kitap ...88
CUMHURİYET DÖNEMİNDE OKUMA EĞİTİMİ Cumhuriyet Döneminde Okuma Eğitimi ...92
1924 Türkçe Programında Okuma Eğitimi ...92
1929 Ortamektep Türkçe Programında Okuma Eğitimi ...93
1931-1932 Tadilatı Türkçe Programında Okuma Eğitimi ...94
1938 Ortaokul Türkçe Programında Okuma Eğitimi ...94
xi İçindekiler
1949 Ortaokul Türkçe Programında Okuma Eğitimi ...96
1962 Ortaokul Türkçe Programında Okuma Eğitimi ...97
1981 İlköğretim Okulları Türkçe Programında Okuma Eğitimi ...98
2005 İlköğretim Okulları Türkçe Programında Okuma Eğitimi ...99
2015 ve 2017 - 2018 İlköğretim Okulları Türkçe Programında Okuma Eğitimi ...102
OKUMA EĞİTİMİ VE KİTAP SEÇİMİ Okuma Eğitimi ve Kitap Seçimi ...113
OKUMA EĞİTİMİNDE ÖĞRETMENİN ROLÜ Uygulama Çalışması: Kitaplar Üzerine Yazılar ...121
Kitap Korkusu ...121
OKUMANIN DEĞERLENDİRİLMESİ Okumanın Ölçülmesinde Kullanılan Teknikler ...126
Çıkartmalı Boşluk Doldurma Testi (Cloze Tests) ...126
Boşluk Doldurma Testleri (Gap-Filling Tests) ...126
Çoktan Seçmeli Teknikler (Multiple- Choice Techniques) ...126
Alternatif Objektif Teknikler (Alternative Objective Techniques) ...127
Eşleştirme Teknikleri (Matching Techniques) ...127
Sıralama Görevleri (Ordering Tasks) ...127
İki Şıklı Sorular (Dichotomous İtems) ...127
Düzeltme Testleri (Editing Tests) ...128
Alternatif Bütüncül Yaklaşımlar (Alternative Integrated Approaches) ...128
Bilgi Aktarımı Teknikleri (Information-Transfer Techniques) ...128
“Gerçek Yaşam’’ Yöntemleri: Metin Tipleri ve Test Görevleri Arasındaki İlişki (‘Real-Life’ Methods: The Relationship Between Text Types And Test Tasks) ...128
Standart Olmayan Ölçme Yöntemleri (Informal Methods Of Assessment) ...129
III. BÖLÜM OKUMA KÜLTÜRÜ TÜRKİYE’DE OKUMA ALIŞKANLIĞI Türkiye’de Genel Okuma Durumu ...133
Genel Okur - Yazarlık Durumu ...133
Okul Öncesi Dönem ...134
xii Okuma Eğitimi
İlköğretim ...134
Ortaöğretim ...135
Program ve Okul Organizasyonu ...135
Günlük Okuma Eğitimi ...136
İlköğretim Öğrencilerin Okuma Başarısı ...136
Öğrencilerin Okumaya İlgi Düzeyleri ...138
Öğrencilerin Tercihleri ...140
Televizyon kullanımı ...140
Anne - Babanın Okuma İlgisi ...141
Okuma Başarı İlişkisi ...141
Okumanın Başarıya Etkisi...141
Okuma İlgisi ile Okuduğunu Anlama Arasındaki İlişki ...141
Öğrencilerin Davranışları ve Okuma Alışkanlıkları ...141
Öğrencilerin Kitap Okuma Alışkanlıkları ...142
Öğrencilerin Okuma Eğilimleri ...144
Türkiye’de Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Yayınları ...152
Uygulama Çalışması: Okuma ve Kitaplar Üzerine Araştırmalar, Mülakatlar ...154
Orhan Okay ile Okuma Üzerine Sohbet ...154
OKUMA ALIŞKANLIĞI VE KÜTÜPHANE KULLANIMI Okuma Kütüphane İlişkisi...160
Türkiye’de Kütüphane Kullanımı ...162
Okur - Kütüphane İlgisi ...164
Kütüphane Kullanımı ...164
OKUMA ALIŞKANLIĞININ GELİŞTİRİLMESİ Okuma Alışkanlığı ...166
Okuma Alışkanlığını Geliştirme Yolları ...170
Öğretim Programıyla İlgili Yapılabilecek Çalışmalar ...170
Okullar ve Öğretmenlerle İlgili Yapılabilecek Çalışmalar...171
Ailelerle İlgili Yapılabilecek Çalışmalar ...173
Kitap ve Yayınevleriyle İlgili Yapılabilecek Çalışmalar ...174
Kütüphanelerle İlgili Yapılabilecek Çalışmalar ...176
Televizyon ve Radyo Programlarıyla İlgili Yapılabilecek Çalışmalar ...177
Uygulama Çalışması: Roman Eleştirisi...178
Romanın Gücü: Saatleri Ayarlama Enstitüsü ...178
xiii İçindekiler
ÖĞRENCİ KİTAPLIĞI
İlköğretim 100 Temel Eser ...183
Lise 100 Temel Eser ...212
İlköğretime Yönelik Diğer Kitaplar ...243
Sonuç ...250
Kaynakça...252
Ek ...261
Okumanın Tanımı Okuma Yaklaşımları
Okumanın İlke ve Yöntemleri Okuma Türleri ve Eleştirel Okuma
Ekran Okuma ve Z - Kitap
I. Bölüm
OKUMA TEORİSİ
İlim ilim bilmektir, İlim kendin bilmektir.
Sen kendini bilmezsen Bu nice okumaktır.
Yunus Emre İnsanlığın sahip olduğu birikimlerin büyük bir bölümü kitaplardadır. Kitap- lardaki bu bilgilere bireyler ancak “okuma” yoluyla ulaşabilir ve bunlardan istifade edebilirler. Geçmişin bilgisine sahip olup bugünün dünyasını takip etmenin en temel yolu olan bu etkinliğin tam ve doğru bir şekilde hayata geçirilmesi, öncelik- le kavramın iyi bir şekilde anlaşılmasına bağlıdır. Bu yüzden okuma etkinliğinin nasıl meydana geldiği ve nasıl sınıflandırması gerektiği ile bu alanın eğitiminin nasıl yapılması gerektiğine geçmeden okuma teriminin iyi anlaşılması gerektiği kanaatindeyiz. Harris ve Sipay1 okuma diye adlandırılan becerinin son derece ka- rışık olduğunu ve bunun hiç kimse tarafından tam ola-
rak anlaşılamadığını belirterek konuyla ilgili görüşleri- ni şöyle ifade eder:
Okumanın anlaşılması sürpriz değildir. Çünkü okuma, zihinde gizli ve hızlı bir şekilde meydana ge- len bir etkinliktir yani bunu anlamak zordur. Harris ve Sipay bu açıklamalardan sonra okumayı, “yazılı dilin anlamlı bir şekilde anlamlandırılması”2 şeklinde tarif etmektedir. “Okuma” teriminin diğer bazı önemli eser- lerdeki tarifi ise şu şekildedir:
1 Albert J. Harris ve Edward R. Sipay; How to Increase Reading Ability, Longman Group Ltd. London 1990, s. 9
2 Harris ve Sipay; agy. s. 10
Soru sorma Aynı kitap bütün öğrenciler tarafından okunur.
Öğrencilerden biri kitabı tanıtırken diğerleri tarafından kitapla ilgili sorular
sorulur.
