ABDULKADIR OZCAN
KARA MURAD
PA~ABelleten, C.LXIII, Agustos 1999, Sayx: 237'den ayrxbasxm
TURK TAR1H KURUMU BASIMEV1-ANKARA
1 9 9 9
KARAMURADP~A ABDULKADiR OZCAN
XVI. yiizyil sonlan Osmanh Devleti'nin b~ta merkez te~kilaunda olmak iizere hemen her alanda bozulmaya ba~ladigl bir donemdir. Doguda ve ba-tida ~ok geni~ smulara ula~an Devlet-i Aliyye, merkezde ve ta~rada ba~layan isyanlarla sars1hrken, bunlara dur diyecek rica! s1kmtiSl i~erisindeydi. XVII. yiizyli ba~lannda ahnan zecri tedbirlerle ge~ici de olsa k1smi bir siikunet sag-lanmi~sa da, geleneksel ciilus sisteminden aynlma, daha i~in b~mda olumsuz meyvelerini vermeye ba~lami~tl. Yeni usule gore tahta qkan I. Mustafa ile ba~layan ehliyetsiz padi~ahlar donemi bu asnn ortalannda Sultan ibrahim'le devam etmi~tir. Bu arada, ~ocuk ya~ta hiikiimdar olan IV. Murad ve IV. Mehmed'in saltanatlannm yakl~1k ilk onar }'lh yine kaht-1 ricalin had sevi-yede oldugu donemler olmu~tur.
Merkezdeki iktidar bo~lugu saray kadmlan ile bunlann destekledigi sa-ray ve ocak agalanyla doldurulmaya ~ah~Ilmi~, boylece devlet idari, askeri ve mali bunahmlar i~ine dii~mii~, dahilde ve hari~te itibar kaybeuni~ istanbul'da ve t~rada halk peri~an olmu~tur.
Bizim burada soz konusu eunek istedigimiz ~ah1s, Sultan ibrahim ve IV. Mehmed donemlerinin iinlii ocak agalanndan Kara Murad P~a'd1r. Niifuzu sayesinde yeni~eri agahgmdan sadrazamhga yiikselen Murad Aga Arnavut as1lh olup, babasmm ad1 Mustafa'd1r. Oldiigiinde 60 ya~lannda bulunduguna gore, 1595 }'lh civannda dogmu~ olabilecegi sc:rJenebilir. I. Ahmed done-minde (1603-1617) yeni~eri ocagma girdi ve Saksoncu ortasmda yeti~ti 1• Daha sonra odab~1hga, ~ok ge~meden de boliik kumandanhg1 olan yayaba-~Ihga ge~ti. Ardmdan saksoncuba~1 olup, 1638'de Bagdat'm geri ahnmas1 i~in iranhlar'la yap1lan sava~a kauld1, bu s1rada biiyiik kahramanhklar gosterdi ve zagarciba~I unvamyla bir sure orada kald1. 1645 }'llmda kul kethiidas1 olan Murad Aga, ocak dahilinde uzun siireden beri terkedilen usul ve adetleri ihya etti. <";oktand1r kallavi destar giymeyen odab~1lan uyard1 ve aynca yine uzun siiredir terkedilen, odaba~1lann divan toplanulan donii~lerinde
ket-1 Karac;elebizade Abdiilaziz Efendi, Zeyl-i Rinozatii'l-ebnir (basllmami~ doktora tezi). haz. Nevzat Kaya. istanbul Oniversitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii, 1990, s. 59.
490
huda beyi bir defa Arslanhane oniinde, bir defa da Suleyrnaniye onunde se-Himlamalan gelenegini tekrar ba§lattl2• Kara Murad Aga bu s1fatla yenic;:eri agasma vekaleten bir k1s1m yenic;:erilerle Girit'e giderek3 Serdar Yusuf Pa§a'nm maiyetinde Hanya'mn zapunda onemli rol oynad14• Gunlerce
siper-lerde kald1, Venedikliler'in huruc;: hareketlerini tufek ate§iyle puskurttu5; c;:arpi§malar Sirasmda yaralandi, serdarla birlikte Venedik gemilerinin uze-rine gitti6, fakat gemiler ortahkta gorulmedi. <;::ok gec;:mede~ segbanba§Ihga getirilen Murad Aga7 bu s1fatla 1056 yth ba§lannda (1646 Subat) Girit'in ku-zeybau ucundaki koyun ic;:inde bulunan Kisamo Kalesi'nin zapuyla gorevlen-dirildi ve kisa surede burayt ald1, 200 kadar da esir getirdi8• Grambosa
kalesi-nin zapunda onemli rol oynad1. Deli Huseyin Pa§a'nm emriyle Abokron'da Venedikliler'i maglup etti, 150 kadar da esir ald1. Deli Huseyin Pa§a'nm Girit serdan olmas1 uzerine 1056 §aban ayt ortalanndan (1646 Eyliil sonlan) 1058
ba§lanna (1648 Ocak sonlan) kadar Hanya muhaf1zhg1 yaptt9
, bu s1rada seg-banba§Ihktan azledildi.
Daha sonra istanbul'a donen Murad Aga Sultan ibrahim'in hal'i hadise-sine kan§tl. 0 s1ralarda istanbul, bu padi§ahm ta§kmhklan yiizunden kotu durumda idi. Sultan ibrahim'in a§m samur merak1 yiizunden Veziriazam Hezarpare Ahmed Pa§a, devlet ricalinden ve bu arada ocak agalanndan da samur ve anber bedeli talebinde bulunmu§tu. Sadece Murad Aga'dan iki kurk ve 60 kese akc;:e istenmekteydi. Bunun uzerine ocak agalan, Kara Murad Aga'mn etrafmda birle§erek bunlan vermek istememi§lerdir. Naima, babas1
Serdar Mehmed Aga'dan naklen, "vedhu'l-kiyafe, tavilu'l-kame, ocak
agalan-nm umdesi bir korkunc;: adem olup, 500'den ziyade yarar tevabii bulunan, yenic;:eri ocagmm umumu sozunu tutar biri" olarak niteledigi Murad Aga, di-van tezkiresi getiren ba§baki kuluna, "var defterdar efendiye soyle, ben Girit'ten geldim. ince perdaht barut ve yagh kur§undan gayn nesnem yoktur. Samur ve anberin adm1 biz ilden i§itiriz, gormemi§iz. Akc;:e der isen, deyn ile
2 Naima, Tfirih, ismnbul1281-1283, IV, 111.
3 Katib Celebi, Fezleke, istanbul 1287, II, s. 239'da Murad Pa~a'mn Girit'e zagarClba~I, s.
242'de ise yenic;eri kethiidasi olarak gittigini belirtmektedir.
4 Karac;elebizade Abdiilaziz Efendi, Ral'zatii'l-ebrfir, Bulak 1248, s. 630 5 Katib Celebi, aym eser, s. 257.
ti Naima, IV, 160. 7 Naima, IV, 171 8 gosterilen yer
KARAMURADP~A 491 ahp hare ediyoruz. Bizden selam eyle, boyle soyle" demi~, ba~baki kulunun cevap vermeye kalk1~mas1 uzerine ise "pk!" diye bagtrarak onu kovmu~tur10.
Hezarpare Ahmed Pa~a'nm ocak ileri gelenlerini dugiine davet edip bu-rada topluca oldiirtmek istedigini duyunca11 Murad Aga klikreyip, "biz asan-hkla olmeyiiz, gayn bizden sue;: gitti" deyip dagtldtlar. Daha sonra Kara Murad Aga'mn evinde toplanan agalar, topluca Orta Cami'ye giderek burada yapuklan toplanttda Hezarpare'nin ortadan kaldmlmasm1 kararla~urdtlar.
Murad Aga'yt ~eyhulislama gonderip, onu da oraya getirdiler. Seyhiilislamm, can ve mal giivenliginin kalmadtgmt soylemesi iizerine Kara Murad Aga: "Behey efendi, bu i~ler cumle sizin sukutunuz ve adem-i ittifakmtz ile bu mertebeye gelmi~dir. Yoksa bunun c;:aresi goriilmek emr-i sehldir. Hemen siz ulemayt cern' ve Sultan Mehmed Camii'ne buyurun. Bu gaile bertaraf olma-dtkc;:a cem'iyyetimiz munhal olmak muhaldir" deyip gitti. Bunun iizerine ~ey hiilislam ve ulema Fatih Camii'nde toplanmaya ba~ladtlar. Bir siire sonra ocak agalan ve oda zabitleri de oraya geldiler. Murad Aga burada da bir ko-nu~ma yaptp, "bu babda sipah taifesine muhtac degiliiz. Anlan kan~dtrmasak dahi olur" dedi. Fakat baz1 agalann itiraZl iizerine sipahiler de c;:agnld1. Vezirazam Hezarpare Ahmed Pa~a da davet edildiyse de, aklbetini tahmin et-tiginden o kac;:mt~tl. Bu defa padi~ahtan istendi. Sultan ibrahim ise, "sadaret-den azlettim, damadtmdtr, nice vereyim" dedi. Sonunda yakalanan Ahmed Pa~a parc;:alanarak oldiiriildii, ardmdan Sultan ibrahim tahttan indirildi, bir sure sonra oldiiruldii ve yedi ya~mdaki IV. Mehmed ciilus ettirildi.
Kan~1khklar esnasmda Rumeli Kazaskeri Miilakkab Mustafa Efendi'nin oldiirulmesine ktzan Murad Aga, "ulema paralandtgma nzamtz yokdur ve bizden olmamt~dtr" diyerek tepkisini gostermi~tir12• IV. Mehmed'in ciilusunu
miiteakip 17 Arahk 1648'de yenic;:eri agahgma yiikseltildi13, c;:ok gec;:meden ve-zir yap1ld1 ve pa~a unvamm ald1. Sultan ibrahim taraftarlanmn sipahileri kl~ klrtarak ayaklandtrmalan iizerine, hal' olaytna kan~anlar yenic;:erileri onlann iizerine sevketmek zorunda kaldtlar. Sultan ibrahim'in oldiiriilmesinde rolii bulunan Murad Pa~a, Veziriazam Sofu Mehmed Pa~a'nm ocak agalanndan San Hiiseyin Kethuda'yt oldiirtmesi iizerine veziriazama kin baglamt~tt. Bu
10 Naima, IV, 296. 11 aym eser, IV, 298. 12 aym eser, 318.
13 Fez/eke, II, 339; Abdi Pa~a. Vekayiniime, Topkap1 Sara)'! Miizesi Kiitiiphanesi, Kogu~lar, nr. 915, 4b.
kinin asil sebebi ise, Sofu Mehmed Pa§a'nm stk s1k i§lerine miidahale ed· Biiyiik Valide Kosem Sultan't oldiirtmek istemesiydi. Geli§melerden Kosc Sultan'1 haberdar eden Murad Pa§a, valideyi himayesi kar§thgmda ond sadrazamhk sozii alml§tl.
iLK SADARETi
Agalarla aras1 iyice ac;:Iian Sofu Mehmed Pa§a, birer bahane ile ont istanbul'dan uzakla§tlrmanm yollanm anyordu. 0 stralarda patlak ver Giircii Nebi ayaklanmasm1 ancak Yenic;:eri Agas1 Murad Pa§a'nm basurabi cegini soyleyerek, onun hernen istanbul'dan c;:tklp gitrnesini ernretti. Bu I nuda kendisini ulerna da destekliyordu 14. Ancak, o esnada Kaptamdei Voynuk Ahmed Pa§a'nm kurnandasmdaki Osrnanh donanrnasmm Foc;:a
c
lerinde Venedikliler'e yenilrnesi, gev§ekligine harnledilen veziriazarnm go vinden almmasma sebep oldu. Kiic;:iik padi§ah 23 Mayts 1649 tarihinde V( riazarnhk rniihriinii, daha once Girit'te ba§anh hizrnetlerde bulunrnu§ ol Kara Murad Pa§_!t'ya verdi 15. Bu tayinde Biiyiik Valide Kosern Sultan'm one1 rolii olmu§tu16• Yeni veziriazarn, kazaskerlere ve ulernaya hitap ile: "Efendil ulerna ic;:inde nice ciihela yiiksek rnertebelere c;:tkrnt§lar, nice alirn ve rniis htklar rnetnlk ve bi-i'tibar kalrnt§lar. Ba'de'l-yevrn bunlara ilrn ii fazllan gore tevcih-i rneratib olunsun" diyerek, i§e once ilrniye smtfmdan ba§la Ancak konagt olrnadtgmdan, hiikiirnet i§lerini bir siire Agakaptst'ndan yii ten Kara Murad Pa§a17, Giircii Mehrned Pa§a saraytna ta§mrnak isterni§, fa kanst Latifzade buna razt olrnaymca Pa§a'yt Erzururn beylerbeyliginden rnt§tlr. Kadtrgalirnam'ndaki Siyavu§ Pa§a Sarayt denilen konaga ta§mrnast:
konusu olrnu§sa da18, Murad Pa§a bir ara Atrneydam'ndaki ibrahirn P Sarayt'na ta§mrnak isterni§ ve nihayet Cigalazade Mahrnud Pa§a'nm rnesk• olan Eski Murad Pa§a Sarayt'm giinde bir altma kiralarnt§ ve teberru ile bi: sma ba§larnt§tlr. Kendisi ise Davud Pa§a Sarayt'na ta§Ininl§tlr. Buras1 d< sonra Ferhad Pa§a Sarayt olarak amlmt§tlr19•
1·1 Naima, IV, 398-399.
15 Kara(elebiziide, Zeyl-i Ravzacii'J.ebnir, s. 41; Fezleke, II, 344; Abdi Pa~a. 6a 11\ Naima, Vl, 75.
17 Vecihi, divan toplanulannm i.i( gi.in burada yap1ldJguu yazmaktad1r, Tarih (ne~re< Bugra AtSJZ). Mi.inih 1977, s. 43b; Naima, IV, 404.
18 Ahmed Refik Bey, Murad Pa~a'mn Siya\'U~ Pa~a Sara}'l'lll 30 bin kuru~a saun aldJglll yamna bi.iyiik bir sa ray yapt1rmaya ba~lad1guu yazmaktad1r, Ocak Agalan, istanbul 1931, s. 3 ·
KARAMURADP~A 493 9 Cumadelula 1059 (21 Ma}'ls 1649) 'da ba§layan sadaretinin ilk haftala-nnda Murad Pa§a, Bulgurlu'ya kadar gelen Celall e§kiyasmdan Gurcu Nebi ayaklanmas1yla ugra§ti. Once bu §aki liderine nasihatnameler gonderdi. "Du§mam olan Sofu Mehmed Pa§a'nm hakkmdan gelindigini, daha ne iste -digini, etrafmdakileri dag1tmasm1" soyledi. Abdunnebi ise, "Sultanahmed Camii Vak'asi'nda pek (Ok yolda§mm olduruldugu, namazlannm bile kiim-madigi, §eyhulislamm hala hakkmdan gelinmedigi" cevabm1 verdi. 0 sira-larda Bolvadin taraflannda da Kaurcwglu Mehmed isyan halindeydi ve bir sure sonra o da Gurcu Abdunnebi'ye kaulmi§20, hatta Kazzaz Ahmed de is -yana destek vermi§ti.
istanbul'da Bekta§i ileri gelenlerinin de kauldigi toplanuda, sadrazam ve valide sultanm fikriyle Seyhulislam Abdurrahim Efendi azledildi. Bu arada (OCUk padi§ahm Kara Murad Pa§a'nm kucagmda sunneti ger(ekle§tirildi21. Daha sonra Murad Pa§a Sancak-1 Serifi alarak Uskudar yakasma gec;:ti ve ya -nmdaki kuwetlerle <;amhca yolu kenarinda konti§land122• Asi lideri Gurcii Nebi sadrazama gonderdigi mektupta, Seyhulislam Abdurrahim Efendi'nin ve oglunun oldiiriilmesi talebinden vaz ge(tigini, azlinin yeterli oldugunu, yenic;:erilerle bozu§mak istemedigini, kendisine Tiirkmen agahgmm tevcihini istiyordu23 • 0 s1rada Murad Pa§a'mn Giircii Nebi ile dost oldugu §ayialan p-kanlmi§U. Yap!lan isti§are toplanusmda bu istekler kabul edilmek iizere iken, Kat1rooglu ve Kazzaz Ahmed'in Bursa taraflannda e§kiyahklara ba§lamalan yiizunden Giircu Nebi ile sava§a karar verildi. Sadrazam kumandasmdaki kuwetler Bulgurlu'ya dogru ilerlediler. Bu arada Murad Pa§a <;amhca tara-fmda hendekler kazdmp toplar yerle§tirdi. 0 s1rada Kaurcwglu ve Kazzaz Ahmed'in kuwetleri de Giircii Nebi'ye iltihak etmi§ti. Giircii Nebi 800 ath ile Kazzaz'1 izmit'te b1rakt1. Kaurcwglu'nu 400 ki§iyle ileri gonderdi. Kaurcwglu, tabyasmt orman i(inde kurmu§tu. Burada yap!lan kanh (arpi§-malarda 500-700 arasmda Osmanh askeri oldii24. Ancak, asilerin bir ara gos-terdikleri tereddiitten yararlanan Murad Pa§a hiicuma gec;:ti ve yenic;:eriler Giircii Nebi kuwetlerini dagnu. Murad Pa§a her asi ba§I ic;:in askere odiil vaat
20 aym eser, IV, 412-413. 21 Abdi Pa~a, 7a, Sa. 22 a ym eser, 16a 23 gosterilen yer.
2·1 Mehmed Halife, Tiirih-i G1lmiini (haz. Orner Karayumak), istanbul, tarihsiz, s. 57;
Naima, IV, 420; Ersen Bulam, Kara Murad Pa$a (lisans tezi, 1961), istanbul OniYersitesi Sosyal
494
etmi:?ti. Fakat askerlerin, para ic;:in arkada:?lanmn ba:?lanm getirdigini <
yunca bundan vazgec;:ti25 . Birkac;: gun sonra asiler firar ettiler26. Boyh Murad Pa:?a ktsa siirede isyam basurmaya muvaffak oldu27 ve bu ba:?ansi mur kurk ve degerli h1l'atle taltif edildi28 . Daha sonra Murad Pa:?a'mn :?<' atiyle Kaurcwglu affedilmi:?tir29
•
Boylece makamm1 saglamla:?t1ran Kara Murad Pa§a, onceleri mecbw ocak agalanyla i:? gormeye, bu arada zevk ve safaya dahp israfata ba:?la Hatta bu hareketleri bizzat padi:?ah tarafmdan, "ben seni bag ve bahc;:ele1 IY:? u i:?rette olmak ic;:in mi vezir eyledum? Umur-1 memleket ile bir ho:?ca kayyiid eyle. Bir daha ayya:?hgm i:?itmeyeyiim. Yoksa senin ba:?Illl keseru sozleriyle azarlanm1:?Ur30
•
Ocak agalan arasmda en nufuzlusu Kul Kethiidas1 <;elebi Mustafa } idi. Veziriazam, Buyiik Valide Kosem Sultan, Kethuda Bey ise Kuc;:uk Val Turhan Sultan tarafmdan destekleniyordu. Bu yiizden devlet adaml: Biiyiik ve Kuc;:uk valide taraftarlan diye ikiye aynlm1:?lard1. Ocak kethiidas1 Turhan Sultan'a bildirmesi ile bazan vezirizama sert ve tehdit edici hatt-1 mayunlar geliyordu. Murad P~a, kul kethudas1m devlet i:?lerine c;:ok kan:?l smdan dolay1 Budin beylerbeyligi ile istanbul'dan uzakla:?Urmak isteyir (:elebi Mustafa Aga bir Divan gunu 300 sipahi ile veziriazam1 oldurtme1 temi:?, fakat Murad Pa:?a bunu ogrenip Divan'a gitmeyerek hayaum kur ID1:?tif. Ocak agalanmn Kethuda Bey'i desteklemeleri uzerine Mu Pa:?a'nm oldurulmesi kararla:?Unlm1:?, ancak bu agalann nufuzlulannc Bekta:? Aga, oldurulmesi yerine sadaretten azlettirilmesinin daha uygun ·
cagm1 soylemi:? ve onlan ikna etmi:?tir. Bekta:? Aga bu arada Murad Pa:?. haber gondererek muhru geri vermesini ve boylece hayaum kurtarma bildirmi§tir. Onun bu ikaZI uzerine 7 Saban (5 Agustos) cuma gunu pad hm huzuruna c;:1kan Murad Pa§a, "Sevketlu Hiinkanm, bir memlekette c
veziriazam olmaz, i§te muhrun, bir kuluna dahi ver. Ben kuluna dahi bir r
pare ihsan eyle, duana me§gul olayrm. Amma zinhar muhru yenic;:eri oca
2!• Naima, IV, 422 21i Fezleke, II, 346 vd.
27 Seyhi Mehmed, Vekayiii'l-fudalii (ne~reden: Abdiilkadir Ozcan), istanbul1989, I, 5E
28 Abdi Pa~a. Vekayiniime, 17a
2\l Vecihi, 36b; Evliya Celebi, Seyallatniime, istanbul 1314, Ill, 81.
KARAMURADPA!$A 495 dan kimseye verme, Yoksa zeval-i devletinize sebeb olur" diyerek tavsiyede
bulunmu§ ve miihrii teslim etmi§tir31•
BUDiN VALiLiGi
istifas1 kabul edilen Kara Murad Pa§a, kendi istegi iizerfne Budin beyl
er-beyligine getirilmi§32 ve hemen istanbul'dan aynlmi§tlr. Bu arada baZI
adamlan da siirgiin edilmi§lerdir33. Abdi Pa§a, yerine veziriazamhga getirilen
Melek Ahmed Pa§a'yi Murad Pa§a'nm tavsiye ettigini belirtmektedir34. Boylece istanbul'daki siyasi kan§Ikhk ve entrikalardan kurtulan Murad Pa§a, belki hayaum da kurtarmi§ oldu. 0, bu ilk sadrazamhgi doneminde,
akibe-tinden endi§e etmediginden comert davranmi§, boylece fuzuli masraflar artmi§, devlet giderleri gelirlerin c;ok iistiine pkmi§tlr. Kendisine verilen
ca-izelerle zenginle§en Murad Pa§a miisadereye de maruz kalmami§tir. Budin valiligi s1rasmda burada saraylar in§asiyla me§gul iken, merkezdeki ocak
aga-lan istanbul'u peri§an duruma dii§iirmii§lerdir:15•
KAPTANI DERYALIGI, GiRiT SEFERi VE VEZiRiAZAM DERvi$ MEHMED
P A$A iLE ARASININ ACILMASI
Dart yii kadar sonra Budin beylerbeyliginden ahnan Kara Murad Pa§a,
kaptam deryahga tayin edilmek iizere istanbul'a c;agnld1. Bu husus Kap1
Kethiidas1 Karagoz Mehmed ile Reisiilkiittap Samizade arasmda §iddetle
tar-tl§Ilmi§tl36. Ni.icum ilmine inanan Murad Pa§a, Miineccim ismail'in uygun gormesiyle 5 Muharrem 1064 (26 Kas1m 1653) tarihinde §ehre girdi ve aym
gun kaptam deryahga getirildi37. Devlete en yararh hizmetlerini bu gorevi Sl-rasmda yaptl. Bir siiredir Venedik donanmas1 Canakkale Bogaz1'm kapatmi§
ve bu yiizden Girit'teki gazilere yard1m yap!lamamaktaydt. Murad Pa§a d
o-nanma giderleri ic;in Veziriazam Dervi§ Mehmed Pa§a'dan para talep etti,
fa-kat alamad1. 6nemli olc;ude kendi kesesinden harcayarak hazirladigi
do-nanmada, ic;leri sava§p dolu yedi adet Trablusgarp gemisi de bulunuyordu.
:11 Vecihi, 36b; Fezleke, II, 361-2.
:12 Abdi Pa~a. 9a.
3:1 Naima, V, 21.
3~ Vekayin;ime, 9a; Fezleke, II, 362.
35 Mehmed Halife, s. 57; Ahmed Refik, Ocak Agalan, giist.yer.
36 Naima, V, 362.
37 Fezleke, II, 392; Vecihi, 57b. Abdi Pa~a. kaptamderyahga 4 Muharremde getirildigini
Gemi ricali ve Trablusgarp dayrlan Tersane'de Sultan IV. Mehmed'in 1m
runa pkt!lar. Padi§ah, verdigi yazth emirde, donanma ihtiyac;:lannm gidt
mesini emretmi§ti. Ancak, Tersane Kethudas1 Cigalazade Mustafa, isten
malzemeyi yan yanya eksik, toplann da sakat olanlanm vermekle, hatta d;
lara tahsis edilen maddi ihsanlann yansma el koymakla baz1 tartl§malara
dedikodulara sebep oldu. Eksik muhimmau geri gonderen Trabluslu der
ciler durumu kaptanpa§aya yansitmadilarsa da, sonunda padi§ahm devn
girmesiyle eksikler giderildi. Bu arada butun bahriye askerleri sefere c;:agnl
Daha sonra Murad Pa§a donanma ile Gelibolu'ya gitme emri ald1. Anc
eski bir veziriazam olarak, Dervi§ Mehmed Pa§a'ya akran muamelesi yapm
ve defterdardan dogrudan bazr istekler~e bulunmas1; Dervi§ Mehm
Pa§a'nm da kendi kesesinden harcamasm1 soylemesi veziriazamla arasu
ac;:Ilmasma sebep olmu§tu38• Murad Pa§a, kendi mahndan harcamalar ya)
gm1, ancak parasmm tukendigini, kendi sadrazamhg1 doneminde donan.
kaptamnm istediklerini vermeye ozen gosterdigini soyledi. Fakat tart!§ma
uzami§, hatta sadrazam, Murad Pa§a'ya Sultan ibrahim'in hal'i ve katli me
lesindeki rolunu ima etmi§ti. Orada bulunan defterdardan da red cev;
alan Murad Pa§a, veziriazamm son sozlerinden endi§eye kapilmi§ ve ic;: ag<
nndan Lala ibrahim Aga'ya haber gonderip, kendisine goz-kulak olunmas
istemi§ti30. Dervi§ Mehmed Pa§a, Girit Serdan Deli Huseyin Pa§a'yr kapt<
derya yapmak istediyse de, kendisine onun Murad Pa§a'dan sert oldugu ·
urlaulmca bundan vazgec;:mi§tir.
Donanmanm hareketinden once Murad Pa§a ba§kanhgmda yapr:
me§veret toplanusmda Venedik'e kar§r muzaffer olunmas1 ic;:in yapilmasi
rekenler goru§lildii. Trablus Kalyonlar Kaptam Kuc;:iik Mehmed yapugr
nu§mada, Barbaros Hayreddin Pa§a zamanmdaki sava§ duzenine gec;:ilmesi
yani donanmanm online <;:arhaCI gemiJer konuJarak hucuma bunJarJa ba:
mlmasm1 teklif etti. IV. Murad devri kaptamderyalanndan Cafer Pa§a 1(
(1633-34) y!lmda Kesendere Korfezi'nde dli§man gemilerine ba§tardac
sald1rarak bu usulii ba§latmi§, fakat ba§anh olamami§, gemisi yanmi§, ken<
ise biiyiik tehlike atlatmr§U. Padi§ahm da onayrndan sonra ilk stratejinin
gulanmasi kararla§Unld1~0•
:JH Naima, V, 390.
:l!l Aym eser, V, 396 Yd.
10
I olunmasm1 kaptam-oldugu
ha-KARAMURADPA!$A 497
Kaptamderya Kara Murad Pa§a kumandasmdaki donanma 22
Cumadelah1re 1064 (10 May1s 1654) giinii Gelibolu'ya hareket ettiH.
Donanmada aynca 250 tiifekli asker ile Mara§ Beylerbeyi Seydi Ahmed Pa§a;
Karahisar-1 Sarki sancag1 sipahileri42 ; Sivas eyaleti askeri ile beylerbeyisi
Tavukc;:u Mustafa Pa§a ve turnaClba§I kumandasmda 4500 yenic;:eri
bulun-maktaydi43. Donanma Bozcaada'da Misir gemileriyle bulu§tu. <;anakkale
BogaZI'ndan c;:1kUktan sonra, Serviburnu denilen yerde 16 bi.iyiik gemi, sekiz
kad1rga ve iki kalyondan olu§an Giuseppe Dolfin kumandasmdaki Venedik
donanmas1yla kar§Ila§U. Yapilan isti§arede sava§ karan ahnd1. Sava§ta,
Trablus kalyonlan ba§kaptam Kiic;:i.ik Mehmed'in plam uygulanacaktiH.
Onde Trablus kalyonlan, bunun ardmda istanbul kalyonian, daha geride alu
adet mavna saf oldu. 40 c;:ektiri ise en geride iki saf halinde yer almi§tl. Saflar
arasmda ise kaptanpa§a ba§tardasi yer ald1. Daha onceden yola c;:1kan eski
kaptamderyalardan Ali Pa§a Bozcaada'daki gemilerle dii§man donanmasmm
arkasma gec;:ti. Bu arada Midilli ve Sak1z adalannda bulunan bey gemilerinin
kaptanlan ile, Tunus'tan gelen gemilerin kaptanlanna haberler gonderildi
ve donanmaya kaulmalan istendi45• Hepsi gelince 13 MaYis 1654 giinii sabah
namazmdan sonra Osmanhlar hiicuma gec;:tiler.
Osmanh donanmasmm Girit'e gidecegini zanneden ve hucum ihtimalini
du~unmeyen Venedikliler sava§a pek haZirhkh degillerdi. Yukanda denildigi
gibi, Giuseppe Dolfin kumandasmdaki Venedik donanmas1 iki biiyiik, sekiz
hafif kalyon ve c;:e§itli tiirde 16 yelkenliden olu§maktayd146. Daha sava§m
ba-§mda Trabluslular'm, sozlerinde durmaYIP Bozcaada'ya c;:ekilmelerine
rag-men ikindiye kadar alu saat suren sava§ta47 Osmanhlar galip geldi. Zaferin
kazamlmasmda, teamule uymayarak ba§mda fes, elinde ok ve yay, levend
ki-yafetiyle ba§tarda yerine firkateyne binerek surekli Osmanh gemileri
ara-smda dola§an; sava§c;:Ilara istimaletler verip, yarahlara ihsanlarda bulunan;
geri c;:ekilenlere ise ok aup cenge sevkeden Kaptamderya Kara Murad
41 Tulletii'l-kibiir, s. 130'da hareket tarihi 21 cumadelahtre olarak \'erilmektedir. Abdi Pa~a
ise hareket tarihini 22 cumadelahtre ~eklinde \'ermekte ve donanmadaki c;ektirme saytstm 44,
burton adedini ise 23 gostermektedir, Vekayin:ime, 19a.
42 Ba~bakanhk Osmanh Ar~i,~. Ruus Kalemi, nr. 1526, s. 238. 43 Naima, V, 386.
H Abdi Pa~a. 20b. 45 Aym eser, 20a, 20b.
41
' Ersin Giilsoy, Girit'in Fethi l'e Adada OsmanlJ jda.resinin Tesisi (1645-1670) (bastlmanu~
doktora tezi), M.O. Sosyal Bilimler Enstitiisii, istanbul1997, s. 88-89.
47 Tuhfetii'l-kib:ir, s. 130.
Pa:?a'nm buyiik rolii olmu:?tu48
• Venedik donanmas1 18 gemiyle imn
dogru yekildi. Venedikliler sekiz kalyon kaybetmi:?, 3000 maktul ve 800 ka da esir vermi:?ler; bu arada amiralleri Francesco oldurulmu:?, oglu ve katip
esir edilmi:?tir. Osmanhlar ise 400-500 kadar :?ehit vermi§lerdir.
Daha sonra Murad Pa§a Eski istanbul denilen yere geldi ve burada nanmaya Tunus ve Misir kalyonlan iltihak etti. Ardmdan Bozcaada'ya gid ve buradaki Poyraz Limam'nda u<; gun kahnarak :?ehitler defnedildi.
arada gemiler tamir edildi ve yine burada sozlerinde durmayan Trablt
kaptanlar sorguya <;ekildi, azarland149 ve yiizlerine tukuruldu. Onlar da o
dilediler. Murad Pa§a, kethudasi Karagoz Mehmed Efendi'yi zaferi bil•
mek uzere istanbul'a gondererek para ve muhimmat talebinde bulunrr
kendisine barut, 500 yenir,:eri, 500 cebeci, 500 top<;u olmak uzere 1500 ka
asker; 30-40 kese akye ile baz1 muhimmat gonderilmi:?tir50•
Birkac;; gun sonra Bozcaada'dan hareket eden Kaptamderya, Vene donanmasmm pe§inden gitti ve Sak!Z'a vard1. Donanmaya burada 11 Cez; kalyonu gelip iltihak etmi§tir51 . Burada bulunan Muhurdarpa:?a Bahr,:esi'r me§veret yapild1, Trabluslu gemicilerden kar,:mayacaklanna dair guve1
ahnd1, Murad Pa§a reislere h!l'atler giydirdi. 0 sualarda Vene
Cumhuriyeti'nin de 18 yektiri, alu mavna, iki burton gonderip, yeni bir nanma kumandam tayin ettigi haberi geldi. Osmanh donanmas1 Sakiz'< Eskiada'ya, oradan da Egriboz tarafma hareket etti. For,:a, Mora sahilleri Egriboz'a ugrayan Murad Pa:?a, du§man gemilerinin Degirmenlik'te (M Milos) oldugunu ogrenince istendil'e dondu. Degirmenlik onunde buyiik Venedik kalyonu ve r,:ok say1da esir ele ge<;irildi. Kaptanpa§a'nm emri Seydi Ahmed Pa§a kumandasmda bir grup denizci donanmadan ayrild1 istendil (Tenos) adasma yikarak buray1 iki gun yagmaladt52
• Degirmer
adas1 onlerinde 26 Recep 1064 (12 Haziran 1654) gunu Venedikliler'le d< kur,:uk <;apta ikinci bir <;arpi§ma olmu§, fakat ak§ama dogru iki donanma a hp bir tarafa gitmi§tir. Magrib gemileri bu defa da cenge yana§mami§lan Bu arada Seydi Ahmed Pa§a kumandasmdaki bir grup gemi du§man don mas1 iyine dalmi§, ruzgara kapilarak Menek§e taraflanna gitmi§tir.
48 Tuhfetii'l-kib;lr, s. 130; Abdi Pa§a, 19b; Naima, IV, 391; Seyhi, I, 588.
4\1 Abdi Pa§a, 21b.
50 Naima, V, 403; Hammer, Del'let-i Osmaniyye Tarihi (trc. Ata Bey). istanbul1338, X,: 51
Tuhfetii'l-kibar, s. 131. Abdi Pa§a Tunus \'e M1s1r kalyonlanmn da donanmaya Saki: kauld•guu yazar, vr. 20a.
KARAMURADP~A 499 Murad P~a daha sonra Sak1z'a oradan da Foc;:a'ya c;:ekildi. Burada yapilan divan toplantismda, sava§a kaulmayan Cezayirli, Tunuslu ve Trabluslular muaheze edildi ve "gayret-i din-i islam bu mudur?" denilerek azarlandilar. Magribli gemiciler de, gemilerinin c;:ok pahahya mal oldugunu, gec;:imlerini bu gemilerle saglad1klanm soyleyerek kendilerini savundular. Bunun iizerine Murad Pa§a onlann kalyonlanm ve mavnalanm Foc;:a limamnda bJrakip, 40-50 kadar c;:ektiri ile <;uka adasm1 vurmak ic;:in yola pkmi§ iken vazgec;:ti ve tek-rar istendil adasma c;:ekildi. Buras1 26 Saban (6 Temmuz) giinii ikinci defa
yagmaland1. Kaptanp~a Egriboz'a ugrad1ktan sonra kalyonlan ve mavnalan
burada birakip, 50 kadar forsa kad1rgas1 ile Rumeli kiYJlannda dola§mi§, fa-kat Venedik donanmasma rastlamami§Ur. Bu arada Selanik'e de ugrayan Murad Pa§a son olumlu geli§meleri istanbul'a yaZip kethiidasm1 yine mii-himmat ve para talebiyle gondermi§tir. Kaptamderya'nm bu s1k isteklerinden b1kan Veziriazam Dervi§ Mehmed Pa§a, gelen KethiidaYJ azarlaYJp tehdit
edince, o da korkusundan bir daha donanmaya donmemi§tir.
Sakiz adasmda donanmaya be§ Tunus kalitesi daha kauld1. Kara Foc;:a'da gemiler yagland1ktan sonra Midilli, imroz ve Selanik'e giden donanma Koloz ve Uskiiroz iizerinden 14 Sewal (28 Agustos) giinii tekrar Sak1z'a geldi ve bu-rada Magrib gemileri serbest bJrakildi; iic;: gun sonra da Girit'e hareket edildi. Yolda baz1 Venedik gemileri zaptedilerek, Zilkade ba§mda (Eyliil ortalan) Rodos'a gelindi, bu arada Meis adas1 taraflannda birkac;: korsan gemisi ele gec;:irildi. Murad Pa§a top ve tiifek §enlikleriyle geldigi Kandiye limanmda''3 Deli Hiiseyin Pa§a ile gorii§tii, buraya bir miktar miihimmat ve cephane bJ-raktJ.
De;:
dort saat sonra vedala§Ip Rodos, Sisam, Sak1z giizergahmdan izmir'e geldi ve Kurban Bayram1'm burada gec;:irdi. Gelibolu'da derya beyle-rine izin verdi51 ve 20 Zilhicce 1064 (1 Kas1m 1654) tarihinde birkac;: korsan ve tiiccar gemisi ve 800 kadar esirle istanbul'a dondii5''·
Sultan IV. Mehmed tarafmdan kutlanan Kara Murad Pa§a sah giinii, ali-nan esirlerin be§te biri olan 180 kadar esirle divan'a gelmi§ ve Padi§ahm, "ga-zan miibarek olsun !ala" hitabma mazhar olmu§, o da "gaza padi§ahimmdir" sozleriyle kar§Ihk vermi§ ve biiyiik iltifatlara mazhar olmu§tur''6
. Ezciimle, ust
53 Aym eser, s. 132.
54 Abdi Pa~a Magrib gemilerine Sak1z'da izin \'erildigini yazmaktad1r, Vekayin;ime, 21a 5'' Fez/eke, II, 393; Tuhfet(i"J-kibar, s. 132; Zeyl-i Rai'Zatii'l-ebrar, s. 223-225, 228, 230-231. !xi Abdi Pa~a. 19tr21b.
iiste ii<; samur kiirkle taltif ve kaptam deryahg1 ibka edilmi~57, bu arada r
s1yla oteki derya ricali de makamlannda birakilmi~lardir. Ancak, Osmanh
lenegine gore devlet hizmetleri genellikle bir Y'l oldugundan, buna giivc
rek caizeierini onceden odeyen bu mevkilerin yeni namzedieri a<;Ikta kai:
lar, bu da ba§ta Veziriazam Dervi§ Mehmed Pa§a olmak iizere, bir<;ok yetk
zor durumda birakmi§tu·58.
KARA MURAD-iPSiR MUSTAFA REKABETi
Fel<; olan Dervi~ Mehmed Pa~a'nm yerine, veziriazamhga bunun tav: siyle Halep Valisi ip~ir Mustafa Pa~a getirilmi~ti. Ancak yeni veziriaza Anadolu'daki kan~Ikhkian bastlrma bananesiyie UZUn SUre istanbui'a memesi, hakkmda baZI dedikodularm <;Ikmasma sebep oldu. Saraydaki sahip agalar mal ve mevkilerinden olacaklan endi~esiyle ip~ir ye Defterdar Morah Mustafa Pa§a'Y' sadrazam yapurmamn yollanm anyorl; Saray agalanmn destegine giivenen Morah harekete ge<;erek sadaret n riiniin kendisine verilmesini soyleyince, ip~ir'i sevmemesine ragmen. he saraya giden Murad Pa~a padi§ahm huzuruna <;1kt1 ve yer opiip, "saad padi§ah1m, bu babda zinhar re'y-i miimzadan riicu etmeyesiz. Ve burna sozleri padi§ahima ilka edenlere, ben lalami getiiriiriim, miihre nail ( larda isyan olmaz, deyiip tahvil-i hatemden ihtiraz buyuras1z. Ve elbette mz geliir, gelecegine ben miite'ahhidim. 01 t~rada iken sadareti ahan cih ederseniz, vuku'undan ihtiraz olunan fitne-i melhuza ol zaman z1 etmek muhtemeldir. Zira ki~i me'yiis olmadik<;a efendisine gayra su-i kas lemez" diyerek59 sadaret degi§ikligini engelledi. Ayr1ca gonderdigi mek1
bu olaydan ip~ir'i haberdar etti. Boylece kendisinin de talip oldugu sa( makam1 i<;in biiyiik bir isyanm pkmasm1 onledi. Ancak, gittik<;e istan yakla§makta olan ip§ir Mustafa Pa§a'dan <;ekinen rakipleri tekrar han ge<;ip, Defterdar Morah'nm sadrazamhg1 i<;in faaliyetlerini hizlandirmi~I
Padi~ahm huzurunda ~eyhiilislam, sadaret kaymakam1, kaptamderya ve devlet adamlanmn kauldigi bir me§veret toplantlSI yapild1. Burad Mehmed, ~eyhiilislama ve sadaret kaymakamma, ip~ir'in baz1 kotii niy< nin bulundugunu, bu yiizden miihrii defterdara vermek istedigini soylf fikirlerini sordu. Onlann, "en iyisini padi§ahimiz bilir" demeleri iizf aym suali Kara Murad Pa~a'ya sordu. Kaptamderya pervas1zca, "ip§ir'i
5? Fez/eke, II, 394-5.
58 Naima, V, 407; Hammer, X, 227. 5\1
buna guvene-ac;:Jkta kalmi§-yetkiliyi
KARAMURADPM;A 501
riist biri oldugunu, istanbul'a yakla§tigmi ve birka<;: gun ic;:inde gelebilecegini; baZJ garazkarlann sozleriyle azlinin uygun olmayacagmi, Anadolu'nun kan-§Ikhklar ic;:inde kalacagm1, mutlaka gerekliyse azlinin ancak huzura geldikten sonra gerc;:ekle§tirilmesinin daha isabetli olacagmi" soyledi.
Seyhiilislam, sadaret kaymakam1, darussaade agas1 ve oteki musahip
agalar hayretler ic;:inde ve kalurh nazarlarla Murad Pa§a'ya bakiyorlardJ.
Dariissaade agasmm, Murad Pa§a'nm padi§ahm babas1 Sultan ibrahim'in kat-lindeki roliinu haurlatmasi iizerine Sultan Mehmed huzursuz oldu ve toplan-tl}'l dag1tt1. DI§anda saray agalan, "bir celaliye sahip <;:Ikiyorsun" diyerek Murad Pa§a'nm uzerine c;:ullamp hanc;:erlemek istemi§lerse de, Kaptamderya'nm da hanc;:erini c;:ekip kar§I koymas1 uzerine ba§anh olama-mi§lardJr. Pe§inden gonderilen bostanc!lar da Murad Pa§a'mn adamlanm
a§amami§lardJr. Bu s1rada Kaptamderya yiiksek sesle, "padi§ahimiZI dogru yoldan <;:Ikanp hila£ §eylere sevketmenin cezasmi an-karib gorursuz. Bize va-cib olan hakki gozetmektir. Padi§ahimiz dilerse tutsun, dilerse tutmasm"
di-yerek uzakla§U0~. Bu olaydan sonra, nikris hastahgm1 bahane eden Murad
Pa§a, ip§ir Mustafa Pa§a gelinceye kadar Divan toplanulanna kaulmadJ. Saraydaki bu hadiselerden haberdar olan Veziriazam ip§ir Mustafa Pa§a,
izmit'ten ileriye gec;:medi. Seyhulislam Ebu Said Mehmed Efendi'ye
gonder-digi mektupta, "padi§ah sara}'lnda vezirlere hanc;:er c;:ekilmesini ve sadaret meselesine mudahalenin ne demek oldugunu" sordu. Sadrazamm
mektu-bunu, padi§ah hocas1 ve valide sultanm giivenilir adam1 Reyhan Aga ile
va-lide sultana gonderen §eyhulislam, meselenin nezaketini ve mutlaka ip§ir
Pa§a'ya miidara etmenin geregini belirtince, sadrazama aym aga eliyle bir
hatt-I humayun gonderilerek hemen gelmesi istendi. Sonunda, bizzat izmit'e
giden Reyhan Aga tarafmdan ikna edilen ip§ir Mustafa Pa§a kalabahk
maiye-tiyle Uskudar'a geldi. ilk i§ olarak ni§anhs1 Ay§e Sultan'la evlendi ve baZJ go-rev yerlerinde degi§iklikler yapt1. Ay~e Sultan'm sagdi<;I Kaptamderya Kara
Murad Pa§a idilii. Yeni Veziriazam daha sonra rakibi Defterdar Morah
Mustafa Pa§a'}'l gorevinden ald1, bir sure sonra da oldiirttu, yanda§lanm ise
birer bahane ile bertaraf etti. Eski du§manlanndan Kaurcwglu,
Kaptamderya Murad Pa§a'nm §efaatiyle ba§Im kurtarabildi. Hatta kendisine
rakip gordiigu Kara Murad Pa§a'yla da ugra§maya ba§ladJ. Zira onun
padi-§aha yakmhgmi biliyordu ve bir an once istanbul'dan uzakla§Urmak
isti-liO Hammer, X, 239.
yordu. Anadolu'dan Uski.idar'a geldiginde Kaptanpa§a'mn kendisini kar§I maYJ§mdan da rahats1z olmu§ ve mevcut §i.ipheleri daha da artmi§ti. Bu ara Kaptanpa§a'nm baz1 adamlanm da cezalandirmi§tl. Bi.iyi.ik Valide Kost
Sultan 'm himayesinde alan Kara Murad Pa§a ise, once mi.idara yolunu se<;:n ve ip§ir Pa§a'YI ikaz etmi§ti. Murad Pa§a'nm sarayda bir<;:ok ihsan-dldesi ve ' susu vard1, dolayisiyla geli§melerden amnda haberdar oluyordu Venedikliler'e kaq1 kazand1g1 son deniz sava§lan da §Ohretinin artmasma bep olmu§tU. Bir siire once, padi§ah tarafmdan saraya <;:agnhp el opti.iri.ilm ve Sultan Mehmed'in, "goreyim seni, donanma umuruna takayyi.id q Sene-i sab1kada vi.icuda geti.irdi.igi.in hidmetten ziyade senden hidmet rr mul-i hi.imayi.inumdur" sozleriyle taltif edilmesi i.ini.ine i.in katmi§ti. Bu <
rumdan iyice endi§elenen ip§ir Mustafa Pa§a, Kara Murad Pa§a'y1 ortad kald1rmamn yollanm aramaya ve di.i§manhgmi a<;:Iga vurmaya ba§lad1. Fa sarayda ihsamna mazhar olmu§ taraftan yoktu. Once tersane gelirlerini k< ve Murad Pa§a'ya, hemen donanma ile istanbul'dan aynlmasm1 emretti. bir politikao alan ve saraYJn, ozellikle Bi.iyi.ik Valide'nin himayesinde bu nan Murad Pa§a ise, hanrhklara ba§ladigmi, ancak defterdann gerekli h camalar i<;:in para vermedigini soyleyerek i§i ag1rdan ahyordu. Bunun i.izer ip§ir Pa§a, "padi§ahtan varup iki ki.irk giyen, ak<;:eyi dahi bulmak gerek dedi ve hemen istanbul'dan aynlmasm1 tekrarlad1. Murad Pa§a ise, hare i<;:in 400 kese ak<;:eye ihtiyac1 oldugunu, yoksa donanmanm yola pkmasu mi.imki.in olmadigmi ifade etti. Bunun i.izerine ip§ir Pa§a, Kaptamderya sadrazamhg1 zamanmda padi§ahtan bar<;: olarak aldigi 400 kese ak<;:eyi nanma giderlerine sarfetmesini soyleyince, Murad Pa§a o paraYI fazlas geri odedigini soyledi, fakat anla§amadilar.
Veziriazamm uzla§maz tutumu kar§ISmda Murad Pa§a, elinden gel yapacagm1 soyleyerek politikasm1 degi§tirdi ve bi.iti.in gi.ici.iyle ip§ir Mus1 Pa§a'YI ortadan kald1rmanm yollanm aramaya ba§lad1. i§e, ip§ir Pa§a'yla likte Uski.idar'a gelen fakat umduklanm bulamayan ve vcziriazamla ara a<;:Ilmi§ alan sipahi ele ba§Ilanm elde etmekle ba§ladi. Bunlardan K
Mehmed'i gece yans1 Tersane'ye <;:agu·di, kendisini ayakta kar§Ilay1p kU< lad! ve alnmdan opti.i. kinde 500 flori bulunan keseyi verip"\ §imdilik ka paras! yapmasmi soyledikten sonra, kendisine destek oldugu takdirde ist' gini yapacagm1; veziriazamm ahval bilmez, dostluk anlamaz biri oldugu
li2 Naima, VI, 75.
KARAMURADPM;A 503
gtyabmda ona ettigi insanhgt takdir edemedigini, birc;:ok kimseyi magdur
bt-rakugmt, kimisini oldurttugunu, ~imdi de kendisini hedef aldrgmr; sipahileri
istanbul'a getirttigi halde yiiz ustu brrakugmr ve kendisini donanma ile
mer-kezden uzakla§tlrdrktan sonra sipahi ileri gelenlerini ortadan kaldtrmaya
ha-Zirlandtgmt soyledi. Kaptanpa§a'nm bu sozleri, zaten ip§ir Pa§a'dan
umduk-lanm bulamayan Kurt Mehmed'in mevcut ku§kulanm daha da arturmi§tl; Kara Murad Pa§a'ya, yanmda olacagmt ve butun sipahilerin destegini sagla-yacagmt soyledi ve o gece Oskudar'a dondu.
Murad Pa§a ertesi gece yine Tersane'de, miride mallan zayi olan oteki
magdurlarla goru§tu ve zayiatlanm telafi edecegi vaadiyle onlann da
deste-gini ald1. Yenic;:eri ocagmda sozu etkili olup ip§ir'in magdurlanndan emekli
yenic;:eri agas1 Kara Hiiseyin Aga'yt celbetmekle yenic;:erilerin de destegini
almakta gecikmeyen Kaptanpa~a oteki magdurlarla da ittifak ettikten sonra,
Buyiik Valide'ye haber gonderip, devlete sadtk oldugunu, veziriazamdan
hakkmda bir yaz1 gelirse itimad buyurmamastm ve denize ac;:Ilmcaya kadar kendisinden himayesini eksik etmemesini istedi. Yenic;:erilere ne yapmalan
gerektigini soyledikten sonra, guya donanma ile sefere pkma haZirhklanyla
me§guliyetini artt1rd1 ve veziriazama, birkac;: gun ic;:inde hareket edecegini
bildirdi.
Mart ba§mdan itibaren Kurt Mehmed, "ip§ir'i veziriazamhktan
du§urur-sek, Murad Pa§a ciimle ricalanmtza musaade edecek" diyerek Uskudar'da
is-yan faaliyetlerini ba§lattt. Mayts ba§lanndan itibaren halk arasmda,
"veziri-azamm, Ievend ve sipahileri Oskudar'dan istanbul' a gec;:irerek yenic;:eri
odala-nm bastmp yenic;:erileri ktrdtrtacagt soylentileri c;:tkmt§U. Bunun uzerine Kethuda Bey kt§la kaptlanm kapatttrmt§ ve durumu daha vahim hale
getir-mi§ti. Butun bu dedikodulan, ocakla veziriazamm arasm1 ac;:mak ic;:in Kara
Murad Pa§a'nm adamlan c;:tkaruyordu. 8 Mayts 1655 gunu Kurt Mehmed
onderligindeki 500 kadar sipahi istanbul yakasma gec;:erek Atmeydam'na
geldi ve, "devlet nizamma ve mezalimin define dair soyle§ecek sozlerimiz
vardtr, yenic;:eri yolda§lan gelsunler" diyerek yenic;:erileri meydana davet etti.
Zaten haztr vaziyette olan yenic;:eriler odaba§Ilanna ragmen Atmeydam'na
geldiler. Burada Kurt Mehmed, "yolda§lar, biz kadimu'l-eyyamdan beru
yol-da~lar ve kannda§lar iken, mabeyne munaftk girup aramtzda laytk olmayan
fesadlar zuhur etti. Meza-ma-meza biz cumle din kannda§lanyuz ve padi§ah
kullanyuz. Hala alem zulumle §oyle oldu. Ote yaka elden gitti. Bu makule
504
tedbiri me§verete geldik. Soyle§ecek hususlar vard1r. Agalanmz ve zabitleri-niz bunda yoktur. Ma'kulu budur ki, varup sizin agalann1Zl ve zabitlerizabitleri-nizi
ev-lerinden c;:1karup geturelim ve siz varup bizim zabitlerimizi meydana getur-mek gereksiz" §eklinde bir konu§ma yaparak iki giiruhu birbirine yakla§Urdi ve c;:ok ge<;meden yenic;:eriler sipahilerle birle§tiler64• Boylece isyancilann
mevcudu iyice artmi§ oldu. Bir sure sonra isyana cebeciler ve topc;:ular da ka-uldi. Bu arada §eyhulislami da yanlanna celbeden asiler, bunun araCihg1yla veziriazami da getirtmek istedilerse de, akibetini tahmin ettigi ic;:in ip§ir Mustafa Pa§a bu davete icabet etmedi. Asilerin gorunurdeki lideri olan Kurt
Mehmed padi§aha haber gonderip, ip§ir'in katlini istemi§, fakat Sultan Mehmed buna raZI olmami§ti. 0 s1rada §ehir kap1lan kapat1hp giri§ c;:Iki§ ya-saklanmi§ti. isyanm tertip<;isi olan Kaptamderya Murad Pa§a, hic;:bir §eyle il-gisi yokmu§ gibi donanma i§leriyle me§guliyetini surduriiyordu.
N<.Ibetinin iyi olmadigmi anlayan ip§ir Mustafa Pa§a bir sure konagma kapand1, asilerin buraya yiirumesi uzerine Dskudar'a ge<;mek istedi, fakat bu-tun iskeleler tutulmu§ oldugundan bunu gerc;:ekle§tiremedi. Daha sonra
§ey-hulislamla birlikte Topkap1 SaraYJ'na gitti. Bu arada veziriazam ve §eyhulis-lamm konaklanm yagmalayan asiler, ozellikle Hasan Can'm oglu Hoca
Sadeddin Efendi'nin ahfadmdan olan Seyhulislam Ebu Said Mehmed Efendi'nin 150 yild1r birikip kendisine intikal eden nefis e§ya ve kitaplanm talan ettilefi5• Asiler veziriazam Ve §eyhulislamm oldurulmesinde ISrar ediyor -lardi. Yap1lan me§veret toplantiSinda veziriazam, asilerin amacmm padi§aha suikast etmek oldugunu soyleyerek Sancak-I Serifin c;:Ikanhp alunda §ehir halkmm toplanmasmi, bostanCilann ve oteki saray muhafizlannm silahlan-malanm, Dskudar'daki levendlerin istanbul yakasma gec;:irilerek asilerin hakkmdan gelinmesini teklif etti. Halbuki isyan dogrudan kendisine
yone-likti. Kara Murad Pa§a'mn i§aretiyle kul kethudas1, "kullann padi§ahtan raZI
olduklanm, sadece veziriazam ve §eyhulislami istemediklerini" soyleyince, hayatmdan iimidini kesen ip§ir Mustafa Pa§a sadaret muhrunu padi§aha tes-lim etmek zorunda kald1. Miihru Kara Murad Paija'ya uzatan Sultan Mehmed, "gel lala, al mi.ihru, seni vezir eyledum" dedi. Murad Pa§a ise yer
opiip, "padi§ahim ben uhdesinden gelemem, donanma hidmetinde olaYJm, viizera kullanmzdan bir gaynsma ihsan buyurun" deyip <;ekimser davrand1ysa da, muteakip 1srarlara dayanamaYJp sadrazamhg1 kabul ettin6
•
tH Aym eser, VI, 83-84.
,;:, Aym eser, VI, 91.
ve zabitlerinizi ev-meydana getiir-birbirine yakla§tird1 Biiylece isyanCilann
ve top<;:ular da
ka-bunun araCihg1yla
· ettigi i<;:in ip§ir
lideri olan Kiirt
htemi~, fakat · Sui tan giri§ <;:Iki§
ya-Pa~a, hi<;:bir §eyle il-· si.ire konagma
istedi, fakat
bii-Daha sonra §ey-ve ~eyhiilis oglu Hoca Said Mehmed ve kitaplanm 1srar ediyor-padi§aha altmda ~ehir silahlan-KARAMURADPASA 505
MURAD PA)A'NIN iKiNCi SADRAZAMLIGI VE 6L0M0
Tertipledigi isyamn sonunda hasmm1 ortadan kald1rtarak ikinci defa sadrazam olan Kara Murad Pa§a <;:ok zor bir durumla kar§I kar§Iya kalmi§ti.
Zira, miride paras1 kalanlann alacaklanm iade etmeye soz vermi§ti. Bu
yiiz-den hazineyi kurutmu§ ve devleti mali yonden <;:ok zaYiflatmi§U. Bu arada
ip§ir'in adamlan magdur olmu§, baz1 mans1plar i<;:in verdikleri pe§inatlar da
gitmi§ti. Mukataalann s1k el degi§tirmesinden en biiyiik zaran ise rdiya
fuka-rasi <;:ekmi§ti. Revan ve Bagdat seferlerinde kaYitlan silinenlerin tekrar sipahi
defterine kaydedilmeleri; Tarhuncu Ahmed Pa§a'nl11 hayau pahas111a 25
binlere dii§iirdiigii sipahi mevcudunun tekrar 55 bine; yine Tarhuncu'nun
gayretleriyle 55 bine du§i.irulen yeni<;:eri mevcudunun ise 80 binlere
pkarii-masi devlet hazinesine <;:ok biiyiik darbe vurmu§tu. Oteki kaptkulu
ocaklan-11111 mevcudu da aym §ekilde <;:ok kalabahkla§mi§ti. Tarhuncu Ahmed Pa§a
zaman111da bile gelir, giderin alt111da iken, son durum bu dengesizligi
busbu-ti.in bozmu§tU. Murad Pa§a bu kadar masrafa para yeti§tirmekte aciz kalmi§U.
Bu arada, baz1 tayinler i<;:in saray agalanndan stk stk rica tezkireleri geliyor,
muhalefet ederse devreye valide sultan ve padi§ah giriyordu. Aynca zorba
ileri gelenleri de tayin i§lerine kan§tyorlar, veziriazam itiraz ederse, "sen fitne
kaldtrup bir alay e§ktyaya velede§ vermekle ve <;:ahk nam111a olan zorba erazili
tashih etmek laZim m1 idi? Kendu kesb-i yedindir" sozleriyle suvari ogullanm
askere ahp maa§ baglamas1111 ve ocaktan kayd1 silinenleri tekrar ocaga
alma-stm one si.irerek su<;:u kendisine auyorlard1. istanbul'da <;:Ikardigt fitne ate§i
henuz sonmeden, Abaza Hasan onderliginde Anadolu'da patlak veren isyan
Murad Pa§a'n111 ba§l11a ayn bir gaile a<;:mt§U.
Biitiin bu olumsuz geli§meler uzerine Murad Pa§a i§in i<;:inden
stynlma-nl11 yollanm aramaya ba§ladi ve sonunda <;:areyi hacca gitme bahanesiyle
sa-daretten <;:ekilmekte buldu. 0<;: ay kadar suren bu ikinci sadrazamhg111dan 16
Sewal (19 Agustos) gunu istifa etti; arzusu uzerine Sam beylerbeyligine tayin
edildi ve kendisine hacca gitme izni verildi. Yerine kendi tavsiyesiyle <;:ok ya§h
olan Suleyman Pa§a getirildi.
Bir rivayete gore Kara Murad Pa§a sadaret mi.ihrun\i kendi arzusuyla
bi-rakmami§Ur. Gelirlerin azhg111dan, giderlerin <;:oklugundan aciz kahp taVa§i
agalann ve bi.itun Enderun halk111111 rica ve mudahalelerinden b1karak, hile
ile ip§ir Pa§a'YI ortadan kaldirdtgi gibi, bu agalan da topluca bertaraf etmek
istediginden m\ihru geri vermeye mecbur birakiimi§tir. Bu arzusunu
sa-b1r ve mudara tavsiyesi uzerine §eyhulislami azl eunek istemi§ti. Bunu ogre-nen Husamzade ise, veziriazamm niyetini padi§aha ve valide sultana soylemi§, fakat Murad Pa§a gibi, entrika <;Ikarunakta usta biri hemen azl edilememi§ti.
Murad Pa§a bir gun padi§ahm huzurunda, gelir gider dengesizligini
a<;Ip, s1k s1k i§lerine kan§an darussaade agas1 ile baz1 Harem agalarmm sa-raydan uzakla§tmlmalanm ima etmek istemi§ti. Halbuki onlar muhru geri almak i<;in onceden padi§ah, valide sultan ve §eyhulislam ile anla§mi§lardL Seyhulislam hemen soze ba§lay1p, "pa§a hazretleri, madem ki bu hizmetten aciz kaldigmi soyJuyorsun, padi§ahimiZ emaneti istiyorJar, verin, bir ba§ka kullanna teslim etsinler" deyince, Murad Pa§a bozulup, "iyi guzel amma,
emaneti bir ba~kasma verseler, yine de tedaruk ve tedbir laz1m degil mi? Bunun da goru§ulmesi lazimdir" demi§ti. Veziriazamm bu sozleri uzerine ~eyhulislam, "ahnacak tedbirleri yeni veziriazamla goru§sunler, padi§ah sizin
s1k ~ikayetlerinizden memnun degildir, muhru verin" §eklinde cevap
ver-mi§ti. Seyhulislamm bu sozlerinden sonra Murad Pa§a yer opup, "padi§ahim
benim dahi arzum hacca gidup padi§ah1ma dua etmektir, bana Sam beyler-beyligini lutfedin" deyip muhrii teslim etmek zorunda kalmi§Ur.
Daha sonra Kara Murad Pa§a u<; kad1rga67 ile deniz yoluyla Sam'a
hare-ket etmi§tir. Payas'ta karaya <;Ikan Murad Pa§a, burada rahatsizlanmi§; Adana, Sis uzerinden mukari beygirleriyle karadan Sam'a giderken yolda hastahg1
artmi§, bir sure Hama'da imadzade Arnavut Mehmed Pa§a'nm konagmda
kalmi§ ve "humma-y1 muhnka"dan Muharrem 1066/Ekim 1655 tarihinde burada olmu§tur68
. Sadrazamhg1 esnasmda Mehmed Pa§a'nm burada kendisi
i<;in turbe yapurdigmi duyunca, "in§allah oraya hmZir defn ettireyim" dedigi mezara gornulmu§tur69.
SONUG
Kaynaklarda ummi fakat zeki, cesur, sogukkanh, iyi niyetli, comert, gay-retli ve gerektiginde etkili konu§mas1yla etrafim yonlendirebilen, entrikaCI, gaddar ve magrur, devlet idaresinden pek anlamayan bir kimse olarak nite-lenen 70 ; iri yapil1 olu§undan dolay1 "Dev" lakabiyla da amlan Kara Murad
67 Naima, VI, 110. Aym eserin 112. sayfasmda ii~ firkate ile yola pktldtgmdan siiz
edilmektedir. 68 Abdi Pa~a. 25b.
li\l Osmanzade Taib Ahmed, Hadikatii'l-l'iizerii, istanbul 1271, s. 91; Evliya <;:elebi, Sey<lhatniime, III, 78.
KARAMURADPA!)A 507
P~a, her iki sadrazamhgmdan, aleyhine olan ve hayauna son verebilecek ge-li~melerden, zamamnda istifa ile kurtulabilmi~tir. Segbanba~1 iken Girit'te
Serdar Deli Hiiseyin Pa~a aleyhine geli~en hiziple~meye kaulmam1~, fakat
merkezdeki hadiseler yiiziinden Girit sava~lanna yeterince destek olamami~
ur. Birinci sadrazamhg1 zamanmda Canakkale Bogaz1'nm giiney ucunda kar-~Ihkh iki kale yapilmas1 giindeme gelmi~, fakat geli~en dahili hadiseler
yii-ziinden gen;ekle~ememi~, bu kaleler daha sonra inl?a edile_bilmil?tir71•
Kaptamderyahg1 s1rasmda ipl?ir Mustafa Pa!?a aleyhine ocakhYI tahriki
netice-sinde daha once ordudan aulmi~ siivarilerin tekrar ahnmalan yiiziinden
ka-pikulu askerlerinin mevcudu fevkalade artmi!?tlr. Nitekim Vak'aniivis Naima,
Ma'noglu'ndan naklen, Kara Murad Pa!?a'nm devleti ~ok biiyiik zarara ugrat
-ugmi ve affedilmemesi gerektigini; asker saYISllll ve buna bagh olarak devlet
giderlerini ~ok arttirdigmi; istanbul'da b~m1 kurtard1ysa da Hama'da
kurta-ramadigmi yazmaktad1r72• Kaptam deryahg1 esnasmda Venedikliler'e kar!?I
ba~anh sav~lar yapan Murad P~a, e~k1ya tenkilinde de bal?anh olmu~; ~ayet i~ki ve sefahati olmaYIP iyi bir tahsil gorseydi ve etrafma iyi adam sec;ip,
ba-~ma buyruk gitffieseydi, devlet i~in daha yararh i~ler yapabilecegi
soylenebi-lir.
Kara Murad P~a'nm imam1 Yekc;e~m Ahmed Efendi (0. Cumaselah1re
1119
I
Aral1k 1698) Sahn-1 Seman ve Piri Pa~a medreselerinde m iiderrislik;Manisa ve Kandiye'de kad1hk gorevlerinde bulunmul?tur73• Murad P~a'nm
damad1 Giircii Mustafa P~a, yegeni ise Aga Mustafa P~a'drrH.
71 Sil;ihdar, Tiirill, I, 168. 72 Tii1·ill, VI, 112. 73 Seyhi, II, 153.
