S E R Î CİLT SA Y I
S E R IE S n V OLÜM E N U M B E R * 1 0 7 A
SE R IE ö B A N D t O H E F T ■ I V / O
S E R IE TOM E F A SC IC U L E
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
ORMAN FAKÜLTESİ
D E R G İ S İ
R E V IE W O F T H E FA C U L T Y O F FO R E ST R Y , U N IV E R S IT Y O F İS T A N B U L
Z E ITSC H R IFT D E R F O R ST L IC H E N F A K U L T Â T D E R U N TVER SITÂT İS T A N B U L
R E V U E D E L A F A C U L T E F O R E S T lE R E D E L ’U N IV E R S IT E D T S T A N B U L
ORMAN YANGINLARININ HAYADAN KONTROLÜ
P rof. Dr. B ek ir S ıtk ı EVCİMEN^
1. G E N E L B İL G İL E R
Orm an y an gın ları ile ilgili olarak uçaklardan (h elik op terler dahil) ve u çak lar
la çekilen hava fotoğrafların d an etkin ve y a y g ın biçim de yararlan ılm asın a A m eri
k a B irleşik D evletleri ve K anada’da başlandığı, daha sonra diğer bazı ülkelerde de uygu lan m a konusu olduğu bilinm ektedir. Bu olgu, g en ellik le orm an alanlarının bü
yü k lü ğü yanında, bunların bir bölüm ünün yerleşim yerlerinden u zak v e bâkir orm an n iteliğin d e bulunuşu, gid erek ulaşım gü çlü k leri yönünden adı g eçen ülk elerin özel koşullarının bir sonucu olm ak gerekir. Bu ülkelerde, orm an yan gın ların ın uçaklar ve hava fo to ğ ra fla rı yard ım ile kontrolü konusundaki ça lışm a la ra paralel olarak çok s a yıd a y a y ım yapılm ış, el k itap ları ve kılavu zlar hazırlanm ış, h a tta bib liyografyalar m eyd an a g etirilm iştir.
U ça k la r ve h a v a fotoğrafları, orm an yan gın ların ın lcontrolunda ve bunlarla s a vaşta, birbirini ta m a m la y a n iki araç olarak ilg ililere g erçek ten bü yü k v e çeşitli ola naklar sağlam ak tad ır. Bu olanaklar : (1 ) y a n g ın la rın s a p ta n m a sı, (2 ) ya n g ın la rın in celen m esi ve (3 ) y a n g ın la rla s a v a ş , biçim inde ifad e edilm ektedir. A n ca k bunlar s a d ece y a n g ın sırasın d a yap ılan çalışm aları k ap sam ak ta, o y sa u çaklar ve h a v a fo to ğ raflarından, y a n g ın ın çıkışından önce ve sonra da yin e aynı am açla yararlan ılm ak tadır. B u nedenle, u çakların ve hava fo to ğ ra fla rın ın orm an y a n g ın la rı konusunda s a ğ ladıkları olanakları : (1) y a n g ın Öncesinde, (2) y a n g ın so n ra sın d a ve (3) ya n g ın s ı
rasında, diye daha g en iş k ap sam lı olarak gözden geçir m ek olan ak lı ve uygundur. Bu am a çla rla k u llan ılacak h ava fo to ğ ra fla rı için ; film , filtre, ölçek, b ask ı v.b. tek n ik g erek sin m e ve gerek lerin , işin n iteliğ in e u ygu n biçim de gözönünde tu tu la ca ğ ı h u su su açıktır.
Y an gın öncesindeki yararlanm ada daha çok h a v a fo to ğ ra fla rı tem el o lm a k ta dır. Bu fo to ğ ra fla r yardım ı ile y a n g ın söndürm e çalışm aların d a ku llan ılan plânim et- rik ve to p o ğ ra fik h aritalar hazırlanm aktadır. Y ine ayn ı k a y n a k ta n yararlan ılarak y a n g ın ın y a y ılışın a etk i yapan eğim ilişk ileri yanında v e je ta sy o n örtüsü ve özellik le y a y ılış yönünden teh lik eli görülen üretim v ey a aralam a artık ları ve rü zgşr d ev
rik lerd e k ap lı yerler, ç ift fo to ğ ra fla rd a üç boyutlu (stereo sk o p ik ) görüntü sa ğ la n a rak saptan ab ilm ek ted ir. Bu tür yerlerin in celenm esinde e ğ ik (ob lik ) F o to ğ ra fla r da yararlı olm aktadır. V ejetasyon - toprak örtüsünün n ite lik ve özelliklerinin, arazi de
nem e alan lar ile kom bine etm ek su retile hava fotoğrafların d an teşm is ed ilebileceği ve bunların sm ıflan d ırılab ileceği a raştırm alarla orta y a konm uştur. B u am açla k u l
lanılan foto ğ ra fla rın , panlcrom atik film lerle çek ilm iş 1 /2 0 000 ölçekli fotoğraflar ol-
1 1.0. O r m a n F a k ü lt e s i O r m a n A m e n o j m a n ı K ü r s ü s ü , İs t a n b u l.
O RM A N Y A N G IN L A R IN IN H A V A D A N K O NTR O LÜ 53
duğu, bunlardaki ton ve tek stü r ilişk ilerin in fark lı top rak örtülerine a it nitelik, m ik
ta r ve d ağılış durum ları h akkında bilgi edinm ek için y eterli olanak sa ğ la d ığ ı belir
tilm ektedir. B öylece elde edilen veriler sın ıflan d ırılm ak su retile to p o ğ ra fik h a rita la ra işlen m ek te ve orm an yan gm larile ilg ili özel am açlı h aritalar m eyd an a getirilm ek tedir. B u haritalara d ayan ılarak da, ya n g ın çık tığın d a u y g u la n m a k üzere ya n g ın la s a v a ş p la n la rı yapılm aktadır.
Y an gın la sa v a şın önceden planlanm ış ve ilg ili h azırlık ların yap ılm ış olm ası, y a n g ın ları söndürm ede başarı sağlam an ın iki tem el koşuludur. B u konuda h ava fo to ğ raflarından yararlan an bir planlayıcı, belirli yöreler itibarile, gerek li personel ve araç
ların y a n g ın yerine yollardan m ı y a da havadan indirm e su retile m i u laştırılm asın ın daha u ygu n olduğunu önceden kararlaştırab ilir Y an gın sırasın d a orta y a çık ab ilecek teh lik eli durum larda, personel için g ü ven li zonları, çek ilm e - çık ış yo l ve n ok taları
nı sap tayab ilir. U çu ş şeritlerin i ve helikopterlerin in eb ileceği alanları belirleyebilir.
H atta, bir orm anda y a n g ın kontrol sistem in in ilk d efa kurulm ası çalışm alarile ilg i
li olarak, y a n g ın k u le v e kulübelerinin yerleri ile y a n g ın em n iy et yolları ve şe r itle rinin m eyd an a g etirileceğ i yerler, en kolay, çabuk ve uygun biçim de hava fo to ğ r a f
larından y ararlan ılarak te sp it edebilir. F otoğraflard an , eğim ve top rak örtüsü gibi orm an yan gın ların ın y a y ılışın ı etk ileyen fak törler hak k ın d a b ilgi sa ğ la n m a sı v e bun
lara dayan ılarak özel h aritalar m eydana g etirilm esi, p lan layıcıya, ilg ili personel, araç ve k a y n a k la rın y a n g ın la sa v a ş için en u ygu n biçim de tertip lend irilm esi olan ağım da verecek tir. N ih a y et bu planlam anın h a v a fotoğrafların d an y a rarlan ılarak yap ılm ası halinde, a y n ı doğruluk derecesinde arazi çalışm alarile y a p ıla ca k p lan lam aya k ıy a s
la çok daha ucuza m a lo la ca ğ ı a raştırm alarla sa p ta n m ış bulunm aktadır. Bu a çık la m alar, orm an yan gm larile sa v a şın planlanm asında hava fo to ğ ra fla rın ın ilg ililere s a ğ lad ığı büyük ve önem li k olaylık ları orta y a koym aktadır.
H a v a fotoğrafların d an yan gın öncesinde yararlan m a konularından bir diğeri de, y a n g ın yönünden k ritik (d u yarlı) orm an alan ların a ilişk in s te r e o g r a m la r m hazırlan m ası işidir. B elirli yörelere ait gerek li bilgileri, bu yörelerin üç boyutlu olarak g ö rülm esini sa ğ la y a c a k fo to ğ ra fla rla birlikte veren bu stereogram lar, y a n g ın k on tro
lündü ça lışacak ların y etiştirilm esi için çok yararlı e ğ itim araçlarıdır. B u a m a çla dü
zenlenen el k itaplarında 1 /5 0 000 v ey a daha büyük ölçek te (1 /2 0 000) açık lam alı anag- lifier y er alır. E ğ itilen lere d eğ işik rüzgâr, eğim ve toprak örtüsü k oşu lların d a prob
lem ler verilerek , özel h aritalar yanında bu a n a g lifleri de d eğerlendirm eleri ve çözü
m e varm aları istenir. Söz konusu stereogram lard an y a n g ın la sa v a ş sırasın d a da y a rarlanılm aktadır. 1 /2 0 000 ölçeğinde ve genellik le 10X 15 cm kadar büyüklükte te r tip len m iş bulunan, cep te v ey a küçük arazi çan taların d a taşınabilen, gerek tiğin d e h a
vadan a tıla ra k ilg ili personele u laştırılan bu stereogram lar, y a n g ın la sa v a ş ça lışm a larında yardım cı bilgi k a y n a ğ ı olarak k u llanılm aktadır.
H a v a fo toğrafların d an yan gın sonrasında yararlanm a, özellik le yan m ış a la n la rın ve y a n g ın zararlarının sap tan m asın da söz konusudur. G erçekten, yan gın ların yol a ç tığ ı zararlar, hava fo to ğ ra fla rın d a çoğu k ez açık biçim de görülebilm ektedir. İnfra- red film lerle çek ilen fotoğraflard a, y a n ık alan lar ton olarak siy a h görüntü verm ez
ler ve bu alanların foto ğ ra fla rd a n sap tan m ası oldukça güçtür. B una k a rşılık pank- rom atik film lerle çek ilen foto ğ ra fla rd a yeni yan ık alan lar gen el olarak çok k aran lık ton lard a görüntü verm ekte, böylece bu alanların yöresi, sın ırları ve g id erek bü
yü k lü k leri k o la y ca orta y a çıkarılabilm ektedir. G erektiğinde ya n ık alan ların ilg ili h a
rita la ra işlen m esi de, bunlardan yararlan ılarak yin e k o la y lık la yapılabilm ektedir. Bu alanlar, v ejeta sy o n örtüsünün tek rar gelişin d en son ra ayn ı tü r film lerle çek ilen fo
54 B. S. EVC İM EN
toğ ra fla rd a ilk durum larına k ıy a sla daha ayd ın lık tonlarda görüleceğinden, yan ık a la n la ra v ejeta sy o n örtüsünün gelip gelm ed iğin i h a v a fo to ğ r a fla r ı yardım ile k on t
rol etm e olan ağı da vardır. Y anık alanlardaki zararların sa p ta n m a sı için daha a y rın tılı görüntü elde etm ek üzere bu d efa yin e p an k rom atik film ve fa k a t sarı filtre (m in u s blue) ilâ v e sile çekilm iş fo to ğ ra fla r kullanılır. F o to ğ r a fla r üzerinde, yan m ış alan lar v e etra fla rı belirli yöntem lerle in celenir ; v a rsa a yn ı alanlar için yan gın d an önce çek ilm iş fo to ğ ra fla rd a n ve ilg ili d iğer verilerden de yararlanılır. B öylece, y a n g ın zararlarının n ite lik ve n iceliğin e ilişk in ilk bilgiler, k ısa süre içinde ve k o la y lık la elde edilm iş olur. Y an gın artıklarının d eğerlend irilm esi konusunda da fotoğraflar, yin e önem li yard ım lar sağlam ak tad ır. A ncak, h ava fo to ğ ra fla rın ın bilgi k a y n a ğ ı ola
rak sın ırlılığ ı gözönünde tutulm alıdır. D ah a a y rın tılı v e gü ven li bilgiler, y a da örne
ğin, orm an top rağın a y a n g ın ın etk isi gib i fo to ğ ra fla rd a n sa p ta n m a sı m üm kün o la m a y a n h u su slar için yersel çalışm alara da g erek sin m e d u y u la ca ğ ı ortadadır. Bu g i
bi hallerde, hava fo to ğ ra fla rı - arazi çalışm aları k om binasyonu söz konusudur.
U ça k la rın v e h a v a fotoğrafların ın y a n g ın sırasın d ak i kullan ılm aların a g elin ce : Bu aşam ad ak i işleri, yu k arıd a b elirtild iği üzere y a n g ın la rın sap tan m ası, incelenm esi ve y a n g ın la sa v a ş biçim inde gözden g eçirm ek gerekir.
Y a n g ın çık ışın ı saptam ada, çok g en iş alanları kontrol etm e olan ağı bulunan u çak ların o y n a y a ca ğ ı etk in rol açıktır. B u a m aca yön elik b a şk a ca araçların y a da sis tem lerin bulunm adığı hallerde, teh lik eli bölge ve m evsim lerd e belirli aralarla y ap ıla
ca k k on trol uçuşları, yan gın ın b aşlan gıcın ı en erk en olarak sap tam ad a ve duyurm a
da ço k yararlı bir önlem dir. Orm an yan gın ların ın tesp itin d e, özel durum lar için h a va fotoğrafların d an yararlan m a da söz konusudur. Çok sık tepe k a p a lılığ ın a sahip orm an k ısım ların d a v e y a yoğu n bulut ve sis nedenile görüş olan ağın ın çok k ısıtla n d ığı durum larda g ö zle sap tan m ası m üm kün olm a y a n yan gın lar, özel n itelik lere sa hip olm ayan yan gın lar, özel n itelik lere sahip film lerle çek ilen fo to ğ ra fla r yardım ile te sp it edilebilm ektedir. K ız ılö te s i (İ n fra re d ) ışın la ra k a rşı duyarlı olan bu film ler, ısı fark ların d an da etkilendiklerinden ötürü «tst s a p ta y a n film ler» diye de an ılm ak tadır. Son yıllarda, fo to ğ r a f çek m eye gerek k alm ad an bu ışın ların özelliklerinden y a rarlan m ayı sa ğ la y a n çeşitli araçlar geliştirilm iştir. B u araçlar, y ersel çalışm alarda olduğu kad ar uçaklarda da ku llan ılm ak ta, b öylece ç e şitli nedenlerle gözle sa p ta n m a sı olan ak lı olm ayan orm an yan gın ların ın v a r lığ ı k o la y lık la anlaşılm aktadır.
Y an gın ların in celen m esi, bunlara k a rşı sa v a ş ta b aşarılı olabilm ek için gerek li b ilgilerin top lan m ası an lam ın a gelm ektedir. Y an gın alan ın ın büyüklüğü ve yöresi y a nında y a n g ın ın türü, y a y ılış yön v e h ızı gib i h u su slarla ilg ili ilk v e gen el bilgiler, en çabuk v e k o la y biçim de uçaklar yardım ile sağlan ab ilm ek ted ir. Y an gın alanına iliş irin b ilgilerin yoğu n dum an, bulut y a da sis ned en ile d iğer yollard an ta m olarak el
de ed ilem em esi hallerinde, yin e k ızılö tesi ışın la ra k a rşı duyarlı film ler (infrared film ler) ile çek ilen fo to ğ ra fla rd a n yararlan ılm ak tad ır. Bu film ler dum an v e y a bulut ör
tü sünün etk isin i gid erd iği için, y a n g ın alan ın ın g erçek görüntüsünü v e y a n g ın odak
larının (s ıc a k n o k ta la rın ) yerlerini veren fo to ğ r a fla r çek ilm esin i olan ak lı k ılm a k ta dır. B elirli aralarla çekilen fo to ğ ra fla rın d eğerlend irilm esile de, y a n g ın alanındaki d eğ işik lik lere ve g elişm elere ilişkin b ilgiler elde edilebilm ektedir.
Orm an Y an gm larile sa v a şta u çakların g en iş ölçüde v e uzun süredir k u llanıldık
ları konu, söndürm e personeli ve araçlarının y a n g ın yerin e taşın m asıd ır. B u işi en k ısa zam an d a sa ğ la m a sı yönünden u çak ların sahip bulunduğu olanaklar, özellik le y a n g ın la rın yerleşim yerlerinden u zak olm ası ölçüsünde önem v e etk i k a za n m a k ta dır. B ö y lece uçaklar, y a n g ın la sa v a ş ekiplerinin v e araçlarının, önceden hazırlanm ış
O R M A N Y A N G IN L A R IN IN H A V A D A N K O NTR O LÜ 55
planlar v e y a y a n g ın ın in celen m esile elde edilen bilgiler uyarınca, y a n g ın ı en etkin biçim de kontrol a ltın a alab ilecek n ok talara h ızla d a ğ ıtılm a sı yönünden etkin bir role sahiptir. Y angının g elişm esin e göre ekiplerin yer d eğiştirilm esin d e, teh lik eli durum larda v e söndürm e işin in tam am lan m asın d an sonra personel ve araçların araziden alınıp götürülm esinde helik op terler büyük k o la y lık la r sa ğ lam ak tad ır. Söndürücü m a tery a l ta şıy a n uçakların, adeta bir hava itfa iy e s i gib i orm an y an gın ları ile sa v a şa a k tif olarak k atılm ası, son yıllarda u ygu lan m ası g en işletilen bir konudur. N ih a y et uçaklar, y a n g ın sırasın d a sa v a ş personeline haber - bilgi k a y n a ğ ı olarak da hizm et görm ektedir. G erekli hallerde uçaklardan, çekim - banyo - k opya işi 15 - 20 dakikada tam am lan an fo to ğ ra fla r elde edilebilm ektedir. Bu am açla, uçak lard ak i bir yolcu otur
m a yerin e sığ a b ilecek büyüklükte (y a k la şık 5 0 X 5 0 X 5 5 cm ) k aran lık odalar g e liş
tirilm iştir. B u fo to ğ ra fla r renkli şeritlere b ağlan m ış tüpler içinde arazideki ekiplere d a ğ ıtıla ra k onların y a n g ın ın ve çalışm aların ın g elişm esile ilg ili bilgilere en k ısa z a m anda v e en iyi biçim de sahip k ılın m ası sağlan m ak tad ır. B unun için, y a n g ın la s a v a ş person eli arasın d a fotoin terp retasyon d an a n la y a n k im selerin bulunm ası gerekir.
B öyle bir uzm anın, y a n g ın hattında, araziyi bilen v e fa k a t fotoin terp retasyon u n d an an lam ayan birine göre daha yararlı h izm et g ö receğ i b elirtilm ektedir.
2. O R M AN Y A N G IN L A R IN I E T K İL E Y E N A N A F A K TÖ R L E R
Ç ıkm ış olan bir orm an yan gın ın ın y a y ılış yön ve h ızına etk i yapan ana fa k tö r ler (y a n g m p e r im e tr e le r i); arazinin to p o g ra fik yap ısı, toprak örtüsü ve hava k oşu lla
rıdır. Orm an yan gın ların ı önlem e ve sa v a şta , k ısa c a «ya n g ın fa k tö r le r i (fire fa c to r s )»
denen bu üç fa k törü n etk i derecelerinin bilinm esi büyük önem ta şım a k ta ve bu neden
le özellik le B irleşik A m erik a D evletleri ile K anada’da y oğu n araştırm alara ve de- nem lere konu olm aktadır. Y an gm fa k törlerinin d eğ işik durum larına göre orm an y a n gın ların ın davranışı konusunda henüz bir çok hususun bilinm ediği b elirtilm ek te ve araştırm alar hem arazide hem de bu am açla kurulm uş olan yan gın laboratuvarla- rında sürdürülm ektedir.
A razin in to p o ğ ra fik yapısından eğ im ilişk ileri an laşılm aktadır. Toprak örtüsü ise, yü zeyd ek i yanabilir n itelik te olan her türlü varlıklardır. B unlar, ölü örtü , d iri ö r
tü ve a r tık la r olarak belirlem ek m üm kündür. Bu nedenle, bazen geçm ek le beraber sad ece diri örtüyj tem sil eden «v e je ta s y o n tip i y a d a ö rtü sü •» y etersiz k alm ak ta, hep
sin i k a p sa y a ca k g en el bir terim olarak «y a n ıc ı m a te r y a l (fu e l)» kullanılm aktadır.
Orm an y an gın ları bakım ından önem li olan husus, ya n ıcı m ateryalin nem k a p sa m ı
dır. Bu da, söz konusu m ateryali olu ştu ran diri ve ölü örtü ile artık ların özellik leri
ne ve k a tılm a oranlarına bağlı olduğu gibi, ayn ı n itelik tek i m ateryal için y ılın d e
ğ iş ik periyodlarında fa rk lılık gösterm ek ted ir. U y g u la m a am açları için, j'-anıcı m a tery a l d eğin ilen yan larile belirli tip le r halinde ay rılm a k ta , bu tiplerin yan gın bakı
m ından özellik leri arazi ve laboratuvar deneyleri ile sap tan m ak tad ır. Ü çüncü y a n gm fa k tö rü olan h a v a koşullarından gen el olarak a n laşılan ise rü zg â rd ır. D iğ er fa k törler a yn ı k aldığı takdirde, rüzgârın yön ve hızı ile orm an yan gın ların ın y a y ılış yön ve h ızı arasındaki sık ı ilişk i açıktır. A n ca k bu g en el ilişkinin, bazı hallerde g eçer
liliğ i a za lm a k ta y a da fa rk lı görüntüleri o rta y a çık abilm ektedir. R üzgârın, yan gm h attın d a sık sık k ritik sorunlara neden olduğu b ilin m ek te ve bundan «an orm al y a n gın ko şu lla rı» biçim inde sözedilm ektedir. Ö rneğin, orm an yan gın ların ın eğim yukarı ilerlem esi doğal iken, bazı yangınların, h a v a k oşu lları d eğişm ed iği halde günün bir bölüm ünde zıt yönde ilerled iği gözlenm iştir. Bu anorm al d avranışın nedeni de bir di
5G B. S. EV C İM EN
zi a raştırm alarla sap tan ab ilm iştir. B una göre, rü zgârın g en el olarak sadece yön ve hızın ın b ilin m esi y a n g ın ın m ek an izm asın ı a n lam ak ta y eterli olm am aktadır. Bu n e
denle, rü zgârın d ü şey ve y a ta y yönlerdeki gen el h a rek etleri ve hız d eğişm eleri y a nında, yü zeyd ek i v e çeşitli y ü k sek lik lerd ek i yön v e hızlarını in celem ek am acile «rü z
g â r p ro fille ri» alınm aktadır. Y angın laboratuvarlarm da yürütülen deneyler için de
« rü z g â r tü n elleri» ku llan ılm ak ta, d eğ işik yan ıcı m ateryal tiplerinin ve rüzgâr h ızla rının etk ileri sa p ta n m a y a çalışılm aktadır.
3. ORM AN Y A N G IN L A R IN IN Y A Y IL M A , HIZ V E A L A N IN IN H A V A F O T O Ğ R A FLA R I Y A R D IM İL E S A P T A N M A S I
Orm an yan gın ların ın in celen m esi ile ilg ili olarak, çık m ış olan bir yangının, h a va fo to ğ ra fla rın d a n yararlan m ak su retile belirli sürelerde hangi n o k ta la ra ulaşab ile
ceğ in i y a da belirli n ok talara varm ak için ne kadar süre g eçeceğ in i y a n g ın fa k tö r
lerine d ayan arak sa p ta m a y a ya ra y a n bir yön tem g eliştirilm iştir. Bu yöntem in uygu- ln ab ilm esi için, daha önceleri eğim , top rak örtüsü (y a n ıcı m a tery a l) ve rüzgâr ola
rak y a n g ın fak törlerin e ilişk in gerek li bilgilerin elde edilm iş ve aralarında k ıy a s la m ak ilişk iler kurularak « y a y ılm a h ızı oranlarının,> belirlenm iş olm ası gerek m ek te
dir. Bu oranlar, daha b aşk a bir deyim le « y a y ılm a h ızın ı e tk ile y e n k a t s a y ı l a r ola
rak da tanım lanabilir. Sözü edilen oranların y a da k a tsa y ıla rın saptanm asında, belli eğim ilişk isi, rü zgâr hızı ve top rak örtüsü tipi bir (1 ) olarak alınm akta, diğerlerine a it bulunanlar da l ’in k a tla rı v ey a k esirleri biçim inde belirlenm ektedir. B una göre, örneğin, 10 k m /s a a t hız ile esen rüzgârın k a tsa y ısı 1 kabul edilm iş, 20 k m /s a a t’lik rü zgârm k i de 2 olarak sap tan m ış ise, bu iki rü zgâr hızı arasındaki ilişkinin yangın h ızına e tk isi 1:2 y a da 2:1 oranında olacak dem ektir. D iğ er bir an latım la, bir orm an ya n g ın ı sırasın d a rü zgârın h ızı 10 k m /s a a t iken bir süre sonra 20 k m /s a a t’e çık ar
sa, bu d eğişm e anından itibaren rüzgârın y a n g ın ilerley iş h ızına etk isi 2 :1 , yani bir k a t fa z la ; tersi durum da ise 1:2, y an i y a rısı ölçüsünde olacaktır. D iğ er fak törler açısın d an da durum bunun benzeridir. B öylece, y a n g ın fak törlerinin d eğ işik durum ları orm an yan gın ların ın y a y ılış h ızın a d eğ işik ölçüde etk i yap tığın d an , sözü edilen fa k tö rlere «d e ğ iş k e n y a n g ın f a k tö r le r i» de denilm ektedir. B u n lara ilişk in k a ts a y ıla rın sa p ta n m a sı için, arazide ve özellik le y a n g ın lab oratu varlarm d a yap ılan d en ey
lerden fayd alan ılm ak tad ır.
Y ön tem in uygu lan m asın d a, yan gın ın çıkışından sonra o yöreye a it hava fo to ğ rafların ın çek ilm iş olm ası g ereğ i açıktır. Bunun dışında ; y a n g ın ın başlad ığı nokta ve sa a t ile fo to ğ ra fla rın çek ild iği saatin , rü zgârın yin e y a n g ın b aşlan gıcın d ak i hızı ve daha sonraki sa a tlerd e hızdaki d eğişm e tah m in leri de bilinm elidir. Y angının çı
kış n o k ta sı ve sa a ti ile foto ğ ra fla rın çek iliş sa a tin in sa p ta n m a sı bir sorun değildir.
R ü zg â ra ilişk in b ilgiler de, yöresel m eteoroloji istasyon ların d an k o la y lık la sa ğ la n a bilir.
İlg ili fo to ğ ra fla rın ve sözü edilen b ilgilerin elde edilm esinden sonra, ilk iş o la rak fo to ğ r a f üzerindeki y a n g m alanı görüntüsünün etra fı çizilerek belli edilir v e y a n gının esa s ilerley iş yönü u zayan bir doğru biçim inde gösterilir. G enellikle bu yön, fo to ğ ra fla rın çek iliş anında ve çalışm alara b a şla n g ıç sırasın d a geçerli olan rüzgâr y ö nüdür. B u yön doğrusu üzerinde, yan gın ın ne zam an u la şa ca ğ ın ın b ilin m esi isten en n ok talar işa r e t edilir. Y ön doğrusu, eğim ve toprak örtüsü tipi bakım ından fa rk lı alan lar içinden g eçeceğ in d en v e bu ik isi yan gın ın seyrin e etk i yap an d iğer fa k tö rler ol
duğundan, d eğ işik tip lerin sınırları ile yön doğrusunun k esişm e n ok taları da k eza
O R M A N Y A N G IN L A R IN IN H A V A D A N KO NTR O LÜ 57
belirlenir. Bu işlem ler, h a v a fo to ğ ra fla rile yap ılan diğer çalışm alard a olduğu gibi, yan gın alanını k a p sa y a n fo to ğ r a f çiftin in bir tek i üzerinde yürütülür. A ncak, eğim ve top rak örtüsü tipinin değişm e g ö sterd iğ i alanları v e giderek n ok taları sa p ta y a bilm ek üzere u yg u la n a ca k fotogram etri ve fo to in terp reta sy o n tek n iğ i üç boyutla g ö rüntüyü gerek tirdiğinden, ilg ili fo to ğ ra f çiftin in stereosk op altında in celen m esi g e reği ortadadır. B u açıklam alar, ku llan ılacak fo to ğ ra fla rın g en el n iteliğ i konusuna da ışık tutm aktadır. B una göre ilgili hava fo to ğ ra fla rı, y a n g ın alan ın ın tam görün
tüsünü vereb ilecek v e eğim - toprak örtüsü tipi tesp itlerin in yeterli doğrulukta y a pılm asın ı m ükün k ıla ca k n itelik ve ölçekte olm alıdır. P r a tik te k u llan ılan ölçek, g e nellik le 1 /2 0 000 civarındadır.
Söz konusu yö n tem le ilgili olarak y a p ıla ca k son iş, yukarıda değinilen ve a çık lanan b ilgilere d a y a n ıla ra k bir «Y a n g ın F a k tö rle ri D eğ işin i T a b lo su ;> h azırlam ak tır. Bu tabloda, eğ im - toprak örtüsü tipi d eğişm e nok taları itibarile ; rü zgâr hızı, eğ im ve toprak örtüsü tipleri, d eğ işik tipler arasındaki k a tsa y ı ilişk ileri, m esafeler, y a n g ın hızı, belirlenen m esafelerin ya n m a sı için g e çecek süre ve yan gın ın u laşacağı sa a t gösterilir. T ablonun ilk sırasında yan gın alanına a it bilgi ve bulgular verilir. A lt sıralarda da, d iğer n ok talar arasındaki bölüm lere ilişk in a çık la m a la r ve h esap so nuçları yer alır. Bu hesaplar, b a şla n g ıçta k i yan gın hızı ile yan gın fak törlerin e ait k a tsa y ıla rın çarpılm ası su retile bulunan yan gın hızları, buna göre n ok talar arası m e
sa felerin ya n ış sü resi ve n ih ayet yan gın ın bu n ok talara v a ra ca ğ ı sa a ti sap tam ayı am açlayan basit işlem ler niteliğindedir. Y an gın F a k tö rleri D eğ işim T ablosu’nun böy
lece düzenlenm esi sonucunda, belli bir yer ve sa a tte çık m ış ve fo to ğ ra fla rın çek ild i
ğ i an a kadar bellli bir y a y ılış g ö sterm iş olan yangının, o andan itibaren esas ilerle
yiş yönünde hangi n o k ta la ra ne kadar süre sonra v e y a ne zam an v a ra ca ğ ı hususu ay d ın lığ a k avu şm u ş olacaktır.
Y ön tem i som ut biçim de açık lam ak üzere, an latılan işlem ler aşa ğ ıd a fa ra zi bir örnekle gösterilm iştir.
G erekli bilgiler şunlardır :
1 — Y an gın ın b a şla n g ıcı sa a t 12.30 dur.
2 — H a v a fo to ğ ra fla rı, sa a t 13.00 de çek ilm iştir.
3 — Y öresel m eteoroloji istasyonundan, rü zgârın y a n g ın b aşlan gıcın d ak i yönü
nün N E ve hızının 8 k m /sa a t olduğu, işe başlandığı sırada aynı yönde ve hızla e s
tiğ i, s a a t 14.30 da yin e aynı yönde e se c e ğ i ve fa k a t hızının 5 k m /s a a t ’e d ü şeceği ö ğ ren ilm iştir.
F o to ğ r a f üzerinde yan gın alanının çizilerek belli edilm esinden ve yan gın ın esas ilerley iş (rü zg â r) yönünün bir doğru ile gösterilm esin d en sonra, fo to ğ ra fla rın ince- len m esile, bilinm esi g erek li diğer h ususlar şöylece h esap lan m ıştır (Ş e k il : 1 ).
4 — (a ) n ok tasın d a 12.30 da başlayan yangın, fo to ğ ra fla rın çek ild iği 13.00 e ka- darki yarım sa a tlik süre içinde 100 m lik bir ilerleyiş göstererek (b ) n ok tasın a u laş
m ıştır. B u n a göre y a n g ın ın ilerleyiş h ızı 200 m /sa a t'tir .
5 — A yn ı doğrultu üzerinde, eğim ve top rak örtüsü tipi bakım ından (c) v e (d) diye iki fark lı n ok ta sap tan m ıştır, ( b - c ) m e sa fe si 300 m, ( c - d ) a ra sı ise 750 m dir.
6 — Sözü edilen n ok talar arası itibarile diğer yan gın faktörleri (e ğ im -to p r a k örtü sü ) yönünden durum şöyledir :
58 B. S. EV C İM EN
Ş e k i l : 1
(a b ) ; O rta m e y illi, b a k ir o rm a n tip i ( b - c ) ; H a fif m e y illi, e n k a z v e a rtık la r tip i ( c - d ) ; D ü z lü k , e n k a z ve a r t ık la r tip i
ö n c e d e n yap ılan deney ve tesb itlere göre,
7 — Y an gın fak törlerinin k a tsa y ısı ilişk ileri :
R ü zgâr hızı için, 8 k m /sa a t = l
8 —>5 k m /sa a t = 1 /3
M eyil için, Orta = ı
Orta H a fif = 3 /4
H a fif —> D üzlük = 3 / 4
T oprak örtüsü için, B akir orm an tipi • = l B akir orm an —> E n k az ve artık la r = 4 biçim indedir.
Bu bilgi ve tesp itlere dayanılarak, Y an gın F a k tö rleri D eğ işim T ablosunun a şa ğıd ak i gibi tertip lenm esi g erek m ek ted ir :
D e ğ iş k e n Y a n g ın F a k tö r le r i
N o k ta la r
R ü z g â r
h ız ı E ğ im T o p r a k ö r tü s ü tip i
M e sa fe
k m /s a a t m
1 2 3 4 5
a — b
b — c
c — d,
d | — d 8
\ (1) 8/
\ (1) 8/
\ (1/3) 5/
O rta
\ (3/4) / H a fif
\ (3/4) D ü z lü k/
\ (1) / D ü z lü k
B a k ir O rm an E n k a z v e A r tık la r
>
E n k a z v e A r tık la r
>
E n k a z v e A r tık la r
100
300
| 450
° I m \1
1 300
Y an gın ın ik in c i n ok taya Y a n g ın ın
ile r le y iş h ızı m /saat
U laşm ası iç in g e ç e c e k sü re
(D akika)
U la ştığ ı zam an (Saat)
6 7 8
200 30 13.00
600( = 200 X 4 X 3/4) 30 13.30
450( = 600 X 1 X 3/4) 60 14 30
150( = 450 X 1 X 3/4) 120 16.30
ORMANINÇEVREİLEİLİŞKİLERİ
60 B. S. EV C İM E N
Tablonun in celen m esile görü leceği üzere, (a ) n ok tasın d a çıkan orm an y a n g ın ı
nın, işe el konarak g erek li bilgileri sa ğ la d ık ta n sonra (c ) ve (d) n ok taların a ne k a dar süre sonra v ey a ne zam an v a ra ca ğ ı hususu, ya n g ın fa k tö rleri ve aralarındaki ilişk iy e göre sap tan m ış olm aktadır. Bunun için, b a şla n g ıçta k i y a n g ın hızına ve y a n g ın fa k törlerinin etk ilerile bu hızdaki d eğişm elere (sü tu n 6 ) dayanılm akta, buradan da n ok talar arası m esa fey e göre süre - zam an sonuçları elde edilm ektedir. N itek im , işe el konduğu anda ; 8 k m /s a a t’lik bir rüzgâr hızı, orta eğim ilişk isi ve bakın or
m an tip i durum unda 200 m /s a a t’lik y an gın hızı (sü tun 6 ) ile (a ) dan (b) ye ulaşan yan gın , ( b - c ) arasında rüzgâr hızının aynı k alm asın a k a rşılık eğim in orta’dan h a f i f e geçm esile 3 /4 oranında yavaşlam ak , buna k a rşılık toprak örtüsü tipinin bakir o rm an’dan enkaz v e artık lar'a g eçm esile 4 k a t sü ratlen m ek su retile 600 m /s a a t ’lik bir h ıza (b a şla n g ıçta k i hız x y a n g m fak törleri katsaju ları - Sütun 6 ) k avu şm ak ta
dır. ( b - c ) m esa fesi 300 m olduğuna göre, yan gm bu m esa fey i 30 dakikada (Sütun 7) aşacak, (b ) n ok tasın d a iken sa a t 13.00 olduğundan (c ) n o k ta sın a vardığında 13.30 o lacak tır (Sütun S).
Tablonun tertip lenm esile ilgilil iki hususu a çık la m a k gerekm ektedir. Bunlardan birincisi, ayn ı rü zgâr hızı, eğim ilişk isi ve toprak örtüsü g eçişleri için de, k a ts a y ıla rın yine (1 ) olarak kullanıldığıdır (Ö rneğin tabloda ; 8 k m /s a a t’ten 8 k m /s a a t’e, düz
lüğe, enkaz ve a rtık la r’dan yine enkaz ve a rtık la r’a ). A slın d a her d eğ işik durumun, daha önce de b elirtild iği üzere, (1 ) olarak kabul edilen belli rüzgâr hızı, eğim iliş
k isi v e top rak örtüsüne k ıy a s la k a tsa y ısı farklıdır. A n cak kendi aralarındaki g e ç iş
lerde, etk ileri yönünden, bir fark söz konusu değildir ve 4:4 y a da 3 /4 : 3 /4 = 1 ol
duğundan bu biçim inde ifade edilm eleri doğaldır. İk in ci husus, diğer fak törler aynı durum da ik en rü zgâr hızında d eğ işik lik o lacağı rapor edildiğinden, c - d arasının iki k ısım d a ele alınm ış bulunduğudur. Zira ( c - d ^ arasın d a 8 k m /sa a t hızla eserken, ( d j - d ) arasında 5 k m /s a a t ’e düşecek v e b öylece bu ik i k ısım d ak i yan gın hızı birbi
rinden fa rk lı olacaktır.
A çık la n a n yöntem , orm an yan gın ların ın esas ilerley iş yönündeki belirli n o k ta lara ne kadar süre sonra v e y a ne zam an u la şa ca ğ ın ın sa p ta n m a sı için k u llan ılm ak tadır. A n cak , buraya kadar yapılan açık lam alard an a n la şıla ca ğ ı üzere, ayn ı işlem leri d eğ işik yönl irde y ü rü tm ek su retile bu d efa belirli bir süre sonr.ı yan gın ın alan
Ş e k i l : 2
O R M AN Y A N G IN L A R IN IN H A V A D A N K O NTR OLÜ 61
olarak m uh tem el y a y ılışın ı sa p ta m a k da m üm kündür. B unun için, rüzgâr faktörüne ilişk in k a tsa y ıla rın sad ece esiş yönüne göre değil, d eğ işik açılard ak i yönlerine ait olanlarının da o rta y a konm uş bulunm ası gerek m ek ted ir. B u am açla, yan gın ın b aş
la n g ıç nok tasın d an d eğ işik yönlere d oğrultular çizmem, her bir doğrultu üzerinde b e
lirli bir süre sonra y a n g ın ın v aracağı n ok tayı bulm ak, sonra bunları b irleştirm ek y e terli o la ca k tır (Ş ek il : 2 ).
Y an gın ın h an gi yönde ne kadar h ızla ilerley eceğ in in v ey a h an gi n ok talara ne za m an u laşacağın ın y a k la ş ık da olsa önceden bilinm esi, g erek li önlem lerin alın m asın da ve gid erek y a n g ın la sa v a şta başarı kazan m ak için büyük k o la y lık la r sa ğ la y a c a k tır. Bu nedenle söz konusu yöntem in, y a n g ın sırasın d a u çaklardan çekilip arazideki söndürm e ekiplerine iletilen fo to ğ ra fla r yardım ile de u y g u la n m a sı m üm kün ve y a rarlıdır.
K A Y N A K L A R
C O L W E L L , R .N . 196.'/. D ers T a k rirleri. B erlceley - C alifornia.
C O L W E L L , R .N . 1961/. A e ria l P h o to g ra p h y - A V oluable S en so r F or th e S c ie n tis ts.
A m erica n S c ie n tis ts. Vol : 52, N o. 1. S. 17 - 1/9.
M in ister o f F o re stry . 1965. A n n u al R e p o r t 1963 - 61/. F o re st R esca a rch B ran ch , O tto w a . S P U R R , S.H . 1960. P h o to g r a m m e tr y and P h o to - I n te rp re ta tio n . N eıo Y o rk , S. 1/6S - 1/65.
T O K M A N Oğ-LU, T. 1977. B u lu tlu ve S isli H a v a la rd a O rm a n la rd a k i Y a n g ın Y erin in B u lu n m ası. l.Ü . O rm an F a k ü lte si D e r g is i, S eri B, S ayı 1, S. 62 - Sİ.
U.S. F o r e s t S ervice. In term o u n ta in F or. and R an. E x p . S t. 1959. A n n u al R e p o rt. B er- k e le y - C alifornia.
U.S. F o re st S e rv ic e S o u th ern For. E x p . S t. 1961. F o re st R esea rch . N eıo O rleans - G eorgia.
W ÎL S O N , R.C.1960. P h o to I n te rp re ta tio n in F o r e s tr y . M anuel of P h o to g ra p h ie In- te r p r e ta tio n . W ash. D.C. S. 503 - 509.
