Marmara K y lar n n Tsunami Potansiyeli ve Üsküdar

(1)

Marmara K›y›lar›n›n Tsunami Potansiyeli ve Üsküdar

P R O F . D R . fi Ü K R Ü E R S O Y Y›l d›z Tek nik Üni ver si te si

Ge nel lik le de ni zin için de ki dep rem ler den, ba zen de he ye lan, vol kan ve gök ci - mi nin de ni ze düfl me sin den kay nak la nan y› k› c› dal ga la ra tsu na mi ad› ve ri lir. Bu dal ga lar, li man dal ga s› an la m›n da Ja pon ca’da “tsu na mi” ola rak ad lan d› r› l›r. Bu ma ka le kap sa m›n da dal ga n›n ta n›m la ma s› ve fi zik sel özel lik le ri an la t› la rak, de - rin de niz den k› y› la ra do¤ ru ha re ke ti, k› y› lar da, s›¤ su lar da ve ka ra da ki dav ra n›fl - la r›, Mar ma ra k› y› la r›n da geç mifl ve ge le cek tsu na mi po tan si ye li, Üs kü dar il çe si k› y› la r› için teh li ke bo yu tu hak k›n da bil gi ler ve ri le cek tir.

Söy len ce le rin (des tan ya da ef sa ne) önem li bir k›s m› da su bas k›n la r› üze ri ne - dir. Nuh Tu fa n›, At lan tis ve G›l ga m›fl des ta n› gi bi da ha bir çok öy kü hep su la r›n gü cüy le il gi li dir. Yu nan mi to lo ji sin de dep rem le ri ve tsu na mi le ri olufl tu ran in - san bi çim li tan r› Po se idon (Ro ma tan r› s› ola rak Nep tün) öf ke le nin ce dep rem ve dev de niz dal ga lan olufl tu ran bir tan r› d›r.

Tsu na mi ler le il gi li ilk bil gi ler M.Ö. VI. yüz y›l dan ön ce Anok so go ras, De mok ri - tos, Aris tot le, Star bo ve Pliny ile bafl lar M.Ö. V. yüz y›l da Thucy di des tsu na mi - le re dep rem le rin ne den ol du ¤u gö rü flü nü sa vun mufl tur. Or ta ça¤ da ‹bn Si na ve Omar Al Alam’da bu gö rü flün üze rin de dur mufl tur. Ay n› gö rüfl Dar win ve di ¤er arafl t›n c› lar ta ra f›n dan pay la fl›l m›fl t›r. Tsu na mi ko nu sun da en önem li ça l›fl ma lar bun dan en çok za rar gö ren Ja pon lar yap m›fl t›r. Or ta Do ¤u’da tsu na mi ye ilifl kin ilk bil gi ler gü nü müz den 4000 y›l ön ce si ne da ya nan Uga rit ve gü nü müz den 3370 y›l ön ce si ne da ya nan Ras Sa ma ra’da bu lu nan tab let ler de ya z› l› d›r.

Tsu na mi söz cü ¤ü, 1896 y› l›n da Ja pon ya’da ki “Bü yük Me iji Tsu na mi si” afe tin de yak la fl›k 22000 ki fli nin ölü mü ne ne den ol ma s›n dan son ra, San ri ku dep re min den son ra kul la n›l ma ya bafl lan m›fl t›r. Tsu na mi söz cü ¤ü Çin ce kay nak l› olup, tsu (li - man) ve na mi (dal ga) söz cük le ri nin bir le fli min den olu fla rak, “li man dal ga s›” an -

(2)

la m›n da kul la n›l mak ta d›r. Tsu na mi ye En do nez ya’da Smong, Gü ney Ame ri ka’da Ma re mo to ad› ve ri lir. Bu dal ga Türk çe’de dep re flim dal ga s› (Yal ç› ner ve di ¤er - le ri, 2000), k› y› yu tan dal ga, sü pü ren dal ga gi bi Türk çe ad lar ve ril mek te dir. Yu - ka r› da ki ta n›m de ¤er len di ri le rek, de ni zin her han gi bir böl ge sin de ye rel ola rak olu flan dep re flim ne de niy le or ta ya ç› kan dal ga lar için, “dep re flim dal ga s›” ta n›m - la ma s› ilk kez Yal ç› ner ve di ¤er le ri (2000) de ve ril mifl tir.

Tsu na mi dal ga s›, dep rem, de niz ta ban de for mas yo nu, çök me ler, otur ma lar, ze - min kay ma la r›, göç me ler, vol ka nik ha re ket ler, me te or çarp ma la r›, de niz içi nük - le er de ne me ler gi bi küt le ha re ket le ri bi çi min de ki olay lar dan her han gi bi ri ya da bir ka ç› n›n bir den olufl ma s› s› ra s›n da po tan si yel ener ji ki ne tik ener ji ye dö nü fle - rek de niz or ta m› na k› sa sü re de ener ji ak ta r›l ma s› ger çek le flir.

Tsu na mi dal ga la r› n›n bo yu ok ya nus lar da 100 km’yi afla bi lir. Pe ri yot la r› 5 ila 60 da ki ka ara s›n da de ¤i flir. Bafl lan g›ç ta ki yük sek li ¤i 50 cm ka dar d›r. Dal ga lar k› y› - ya yak la fl›r ken s›¤ la flan de rin li ¤e ba¤ l› ola rak h›z la r› aza l›r.

Tsu na mi dal ga s› ilk olufl tu ¤un da ge nel lik le tek bir dal ga bi çi min de dir. An cak k› - sa bir sü re için de 4 ve ya 5 dal ga ya bö lü ne rek k› y› la ra do¤ ru ha re ket eder. Ön de gi den dal ga “cen til men dal ga” ola rak ta n›m la na bi lir. An cak ikin ci ve üçün cü dal ga lar et ki li ola bi le cek ni te lik te dir. Ar ka dan ge len di ¤er dal ga lar da ha kü çük olup da ha az et ki li dir ler (fle kil-1). Tsu na mi dal ga s› n›n bü yük lü ¤ü ka ra üze rin de arafl t› r› l›r ken su bas ma me sa fe si ile su yun erifl ti ¤i en üst nok ta n›n de niz se vi ye - si ne gö re olan yük sek li ¤i he sap la n›r (fle kil-2). Dal ga n›n ta fl› d› ¤› mo loz la r›n, ku - mun ve ça mu run in ce len me si ile de dal ga n›n ener ji si ko nu sun da bil gi al mak ola nak l› d›r.

Tsu na mi dal ga la r› n›n olufl ma s› ve k› y› la r› m›z da et ki le ri ko nu sun da çok sa y› da bi lim sel ma ka le bu lun mak ta d›r. Bu kay nak lar da yer alan ge nifl kap sam l› bil gi le - re kar fl›n, bu önem li ko nu ül ke miz de an cak, 17 A¤us tos 1999 dep re mi son ra s›n - da ka mu oyu gün de mi ne gel mifl tir. Amb ra seys, ve Fin kel, (1990), Al t› nok, ve Er -

fiekil 1 fiekil 2

(3)

soy, (1998), Yal ç› ner, (1999), Al t› nok, (1999), Yal ç› ner ve di¤.,(1999), Al t› nok ve di¤,(1999), Yal ç› ner, Al t› nok, Syno la kis,(2000), Al par, Yal ç› ner, Öz bay, (2000), Al t› nok ve Er soy (2000), Al t› nok ve di¤., (2000). 2004 En do nez ya Dep re mi ve tsu na mi si, do ¤al afet le rin ta ri hi ne ge çer ken, yer yü zün de he men her yafl tan, mil - let ten yet ki li, so rum lu ya da sa de va tan da fl› üzün tü ye sevk et mifl tir. Bu ko nu dün ya ve ül ke miz gün de min de en önem li s› ra ya yer lefl mifl tir.

Marmara K›y›lar›n›n Tarihsel Tsunamileri

Tsu na mi, en faz la atefl çem be ri ad› ve ri len Pa si fik ok ya nu sun da mey da na gel - mek te dir ‹kin ci s› ra da At lan tik ve Hint ok ya nus la r› de ¤il Ak de niz ül ke le ri yer al mak ta d›r Di na mik bir tek to nik ya p› ya sa hip Ak de niz’de sa y› ca tüm tsu na mi va ka la r› n›n yüz de yir mi be fli ya ni dört te bi ri olufl mufl tur. Ak de niz’de ki tsu na mi - le rin kö ke ni ge nel lik le dep rem ol mak la bir lik te ay n› za man da vol ka niz ma ve he - ye lan lar d›r. Tsu na mi aç› s›n dan en risk li böl ge Gü ney ba t› Ana do lu ve Ak de niz ol mak la bir lik te Mar ma ra de ni zi de iç de niz ol ma s› na ra¤ men bi li nen le rin ak si - ne önem li tsu na mi po tan si ye li ne sa hip tir. Mar ma ra De ni zi ani de rin le flen bir de - rin li ¤e sa hip ol du ¤u için dik ya maç lar üze rin de, az›m san ma ya cak bir he ye lan ris ki var d›r (fle kil-3, ‹ma mu ra, 2005). Cid di dep rem ris ki olan Mar ma ra De ni - zi’nde, hem fay hem he ye lan kay nak l› tsu na mi teh li ke si ke sin lik le var (fle kil-4).

Üs te lik de ni zin kü çük ol ma s› tsu na mi dal ga la r› n›n k› sa za man da sa hil le re ula - fla ca ¤› an la m› na ge li yor (Si nan Öze ren, ‹TÜ).

Tür ki ye ve ya k›n çev re sin de 3500 y›l l›k bir göz lem sü re si (M.Ö. 1500-M.S. 2000) içe ri sin de et ki li olan tsu na mi le rin sa y› la r› 100’ün üze rin de dir. Tür ki ye k› y› la - r›n da et ki li olan tsu na mi le rin ya n› s› ra Tür ki ye’nin ya k›n çev re sin de ol mufl ve k› y› la r› m› z› et ki le mifl olan lar da var d›r. Mar ma ra k› y› la r›n da mey da na ge len y› - k› c› tsu na mi le rin bi li nen sa y› s› 30 ka dar d›r. Mar ma ra k› y› la r›n da ki ta rih sel tsu - na mi ler de dal ga la r›n 2000-3000 met re içe ri ye gir di ¤i ve yük sek li ¤i nin de 6 met - re yi afl t› ¤› va ka lar var d›r Bu dal ga lar za man za man da bo ¤a za gi re rek, Eyüp, Üs - kü dar gi bi il çe ler ya n›n da önem li va di le ri de et ki le mifl tir. Bu ta rih sel tsu na mi - ler de Al t› nok ve Er soy (2000) ça l›fl ma s› te mel al›n m›fl t›r. Al par ve di ¤er le ri ne (2005) gö re Mar ma ra k› y› la r›n da en faz la et ki le nen alan lar Ka p› da¤ Ya r› ma da s›

(120/128), ‹z mit Kör fe zi (358, 447, 553, 557, 740, 989, 1754, 1999), ‹s tan bul

M A R M A R A K I Y I L A R I N I N T S U N A M ‹ P O T A N S ‹ Y E L ‹ V E Ü S K Ü D A R

fiekil 3

(4)

(5)

(6)

(477/480, 553, 557, 740, 989, 1344, 1509, 1646, 1766, 1894), Trak ya k› y› la r›

(1344), Mu dan ya (1766, 1763), Mar ma ra Ada s› (1935) böl ge le ri dir (Amb ra seys, 1962, Soy sal, 1985; Al t› nok ve di¤., 2000, Yal ç› ner ve di¤., 2002).

Mar ma ra de ni zin de olu fla bi le cek tsu na mi ler ge nel lik le dep rem kay nak l› ol mak - la bir lik te de niz al t› he ye lan la r› da tsu na mi nin olufl ma s› na ve özel lik le de dal ga yük sek lik le ri nin art ma s› na ne den ola bi lir. Mar ma ra için de dep rem olufl tu ra bi le - cek fay la r›n bü yük ço ¤un lu ¤u Ku zey Ana do lu fay zo nu nun de va m› olan ya nal at›m l› fay lar d›r. Nor mal ko flul lar da ya nal at›m l› fay la r›n tsu na mi olufl tur du ¤u sey rek ola rak gö rül se de bu sis tem içe ri sin de yer alan nor mal ya da ters fay lar dü fley ha re ket le ri se be biy le tsu na mi olufl tu ra bi lir ler.

Tsu na mi ko nu sun da Mar ma ra de ni zi ni bek le yen as›l teh li ke içe ri sin de bu lu nan 3 adet 1000 met re yi afl k›n çu kur dur (fle kil-5). Bu çu kur la r›n dik ya maç la r›n da bir kaç yüz met re yi bu lan pe kifl me mifl ça mur lar as› l› ola rak dur mak ta d›r. Nor - mal flart lar al t›n da ka rar l›, sa bit fle kil de du ran bu ça mur lu mal ze me de for me olur ve çu kur afla ¤› do¤ ru ka yar. Bu da de niz yü ze yin de bir ha re ket len me ye ve dal ga la r›n yük sel me si ne ne den ola bi lir. Hat ta bu du rum dep rem le rin olufl tu ra - ca ¤› tsu na mi dal ga la r› n›n bi raz üze rin de ki yük sek lik le re eri fle bi lir. Bu su al t› he - ye lan la r› n›n ya rat t› ¤› tsu na mi dal ga la r› en faz la bir kaç da ki ka için de ula fla bil - dik le ri ya k›n k› y› alan la r›n da da ha et ki li dir.

Mar ma ra de ni zi için de mey da na ge len bir tsu na mi uzak l› ¤› na ba¤ l› ola rak 3 ile 10 da ki ka ara s›n da Üs kü dar sa hil le ri ne va ra bi lir. Özel lik le al çak to pog raf ya ya sa hip çu kur alan lar böy le dal ga lar dan da ha faz la et ki le nir. Dik ya maç l› alan lar - da dal ga la r›n t›r man ma ve et ki le me yük sek li ¤i faz la ol maz.

Tüm tsu na mi le rin 1/3 ünün Mar ma ra De ni zi’nde yer al d› ¤› ve ‹z mit Kör fe zi, ‹s - tan bul k› y› la r›, Gem lik Kör fe zi, Ka p› da¤ Ya r› ma da s›, Ge li bo lu k› y› la r›n da et ki li

fiekil 4

(7)

ol duk la r› sap tan m›fl t›r (Al t› nok ve Er soy, 2000b). Mar ma ra De ni zi’nde olufl mufl, kay nak la r›n el ver di ¤i öl çü de bil gi len di ¤i miz tsu na mi le rin ba z› la r› flun lar d›r:

120/128 Tsu na mi si: Ka p› da¤ Ya r› ma da s›, ‹z nik ve ‹z mit’te et ki li olan dep rem Ka p› da¤ Ya r› ma da s›’nda tsu na mi ya rat m›fl t›r (Gu ido bo ni ve di¤. 1994).

15.08.553 Tsu na mi si: ‹s tan bul ve ‹z mit kör fe zin de et ki li ol mufl tur (Soy sal ve di¤., 1981 ; Soy sal; 1985). Soy sal (1985)’e gö re de niz 2000 m iler le mifl tir.

14.12.557 Tsu na mi si: ‹s tan bul ve ‹z mit Kör fe zin de et ki li ol mufl tur (Amb ra seys, 1960; Soy sal ve di¤., 1981; Soy sal ,1985). Soy sal (1985)’e gö re de niz 3000 m iler - le mifl tir.

14.10.1344 Tsu na mi si: Mar ma ra De ni zi, ‹s tan bul, Trak ya k› y› la r›, Ge li bo lu’da et ki li ol mufl tur. (Heck, 1947; Amb ra seys,1960; Amb ra seys , 1962; An to no po - ulos, 1978; Soy sal ve di¤., 1981 Pa pa do po ulos ve Chal kis, 1984; Soy sal, 1985;

Pa pa zac hos ve di¤., 1986) De niz 2000 m iler le mifl tir (Amb ra seys, 1962; Pa pa do - po ulos ve Chal kis, 1984).

10.09.1509 Tsu na mi si: ‹s tan bul’da olu flan dep rem, ‹s tan bul ve Mar ma ra k› y› la - r›n da tsu na mi ya rat m›fl t›r (Heck, 1947; Amb ra seys , 1960; Amb ra seys, 1962 An - to no po ulos, 1978; Soy sal ve di¤., 1981; Pa pa do po ulos ve Chal kis, 1984; Soy sal 1985; Pa pa zac hos ve di¤.,1986; Amb ra seys ve Fin kel, 1995). Dep rem s› ra s›n da olu flan dal ga lar ‹s tan bul sur la r› n› afl m›fl t›r. Dep re min bü yük lü ¤ü 8.0 ci va r›n da, olu flan dal ga n›n t›r man ma yük sek li ¤i 6.0 m.’den faz la d›r. (Öz tin ve Ba yül ke, 1991). ‹s tan bul ve Ga la ta sur la r› n› aflan dal ga lar fleh rin so kak la r›n da iler le mifl tir (Ör gun, 1941).

05.04.1646 Tsu na mi si: ‹s tan bul’da et ki li ol mufl tur (Heck, 1947; Amb ra seys, 1962; An to no po ulos, 1978; Soy sal ve di¤., 1981; Pa pa do po ulos ve Chal kis , 1984; Soy sal , 1985; Pa pa zac hos ve di¤.,1986). Soy sal (1985)’e gö re 05.04. 1641 de olan bu tsu na mi ile 136 ge mi ha rap ol mufl tur.

22.05.1766 Tsu na mi si: Dep rem le bir lik te tsu na mi de ol mufl tur (Amb ra seys, 1962; An to no po ulos, 1978; Pa pa do po ulos ve Chal kis, 1984; She ba lin ve di¤., 1974; Soy sal ve di¤., 1981; Soy sal, 1985). Olu flan tsu na mi ‹s tan bul Bo ¤a z› k› y› - la r›n da ve Mu dan ya Kör fe zin de za ra ra ne den ol mufl tur (Amb ras yes ve Fin kel, 1995). Ölü sa y› s› n›n top lam 4.000-5.000 ci va r›n da ol du ¤u ra por edil mifl tir. Yak -

fiekil 5

Bir zamanlar tsunami tehlikesi ile yüz yüze kalan Üsküdar ve Bo¤az’›n havadan görünümü (arka sayfa)

(8)

la fl›k iki da ki ka ka dar sür dü ¤ü ra por edi len bu dep rem den son ra göz le nen tsu - na mi dal ga la r› n›n li man la r› kul la n› la ma ya cak de re ce de y›k t› ¤› ra por edil mek te - dir. Mar ma ra De ni zi’nin gü ne yin de Ka ra mür sel’in ba t› s›n da bir çok köy de de (Her sek) a¤›r ha sar lar göz len di ¤i bi lin mek te dir. Ga la ta, Bo ¤a zi çi ve Mu dan ya k› - y› fle ri din de de niz se vi ye sin de yük sel me ler göz len mifl ve Mar ma ra De ni zi’nde ki kü çük ada c›k la r›n ya r›-ya r› ya su la r›n al t›n da kal d› ¤› ra por edil mifl tir.

10.07.1894 Tsu na mi si: Dep rem le bir lik te tsu na mi ‹s tan bul’da et ki li ol mufl tur (Amb ra seys, 1962; An to no po ulos, 1978; Soy sal ve di¤., 1981; Pa pa do po ulos ve Chal kis, 1984; Pa pa zac hos ve di¤.,1986; Ku ran ve Yal ç› ner, 1993; Öz tin, 1994).

Egi ni tis (1984)’e gö re ba z› yer ler de de niz 50 m ka dar çe kil mifl ve ge ri dön müfl fa kat sa hil s› n› r› de ¤ifl me mifl tir. Mi ha ilo vic (1927)’e gö re ise, de niz su yu ka bar - m›fl ve 200 m ka dar sa hi le tafl m›fl t›r. Prens Ada la r› ci va r›n da ve Bü yük çek me - ce’den Kar tal’a ka dar olan alan da tsu na mi göz len mifl tir. Dep re min bü yük lü ¤ü 7 den kü çük, dal ga n›n t›r man ma yük sek li ¤i 6.0 m den az d›r (Öz tin ve Ba yül ke, 1991). Ka ra köy ve Azap ka p› köp rü le ri bi le su lar al t›n da kal m›fl t›r (Ba tur, 1994).

Dep rem den 10 da ki ka son ra de niz dep rem, Mar ma ra de ni zin de de flid det li dal - ga lar sek lin de ken di ni gös ter di. O s› ra da de niz de bu lu nan lar, mav na lar dan, ba - l›k ç› tek ne le rin den, va pur lar dan fleh re bak t›k la r›n da, çö ken bi na lar da yük se len toz bu lut la r› n› gör müfl ler dir. Ye flil köy’de de ni ze pa ra lel ev ler den 3 s› ra ya ka dar et ki len mifl tir. Özel lik le bi rin ci s› ra da ki ler çok et ki len mifl tir.

Ka pa l› çar fl›, Sir ke ci cid di ha sar gör dü. Bir an da Sir ke ci’de yok ol du. Ge dik pa sa, Kum ka p›, Ka d›r ga, Ye ni ka p›, Sa mat ya ve Lan ga’da yüz ler ce ev y› k›l m›fl, Ada - lar’da da bü yük tah ri bat olufl mufl tu. Hey be li ada’da ki Ruh ban Oku lu dâ hil bir - çok bü yük bi na ha sar gör müfl tür.

9 A¤us tos 1912 fiark köy Tsu na mi si: Ms=74 bü yük lü ¤ün de ki fiark köy- Mü ref te dep re min den son ra Te kir da¤ k› y› la r›n da de niz su la r› bir sü re çe kil di. Tsu na mi dal ga la r› Te kir da¤ k› y› la r› ya n›n da Ye flil köy ve bo ¤a z› da et ki le di (Al t› nok vd., 2001).

4 Ocak 1935 Ha y›r s› za da Tsu na mi si: Ha y›r s› za da’n›n ba t› s›n da ki bir dep rem so nu cun da Ada n›n bu run k›s m› ya r›l d›. Ev ler y› k›l d›. K› y› da ki ka ya lar de ni ze yu var lan d› ve de niz yük sel di (Mil li yet Ga ze te si, 12 Ocak 1935).

18.09.1963 Tsu na mi si: D›fl mer ke zi de niz de olan Ç› nar c›k, Ya lo va ci va r›n da et - ki li olan bu dep rem de de niz kay nar ha le gel mifl tir. Dep re min bü yük lü ¤ü 6.1’dir.

Dep rem den son ra Mu dan ya Kör fe zi’nde do ¤u-ba t› do¤ rul tu sun da sa hil fle ri din - de de niz di bi ka buk la r› na rast lan m›fl t›r. Ban d›r ma’da de niz dal ga la r› 1 m ka dar yük se le rek k› y› du var la r› n› afl m›fl t›r. Olu flan dal ga lar faz la bü yük de ¤il dir (Ak - flam Ga ze te si, 1963)

17.08.1999 ‹z mit Kör fe zi Tsu na mi si: Mw=7.4 bü yük lü ¤ün de h=15-17 km odak de rin li ¤in de ki Ko ca eli Dep re mi ‹z mit Kör fe zi’nde tsu na mi ya rat m›fl t›r. 35 göz - lem ye rin de ya p› lan arafl t›r ma da tsu na mi bul gu la r› na ula fl›l m›fl t›r. Bu bul gu la ra gö re; ‹z mit Kör fe zi’nin her iki k› y› s›n da de niz ön ce çe kil mifl tir. Ku zey k› s›m da dal ga n›n k› y› da ki t›r man ma yük sek li ¤i (run-up) 1m den 2.5m.’nin üze ri ne ka dar

(9)

ulafl m›fl, gü ney k› s›m da Ka vak l› Sey men ara s›n da ki k› y› n›n d› fl›n da K› l›ç Del ta - s› na ka dar olan fle rit te 1m den 2.5m.’ye ka dar de ¤i flen t›r man ma yük sek lik le ri sap tan m›fl t›r. De ¤ir men de re’de dal ga yük sek li ¤i nin 10 m.’nin üze ri ne ulafl t› ¤›

be lir len mifl tir. Ya lo va’ya do¤ ru tsu na mi bul gu la r› kay bol mak ta d›r. Olu flan tsu - na mi nin pe ri yo du 1 da ki ka dan da ha az d›r (Yal ç› ner ve di¤., 1999). Bu dep rem - le en az 125 km uzun luk ta ve or ta la ma 2.7 m.’lik sa¤ ya nal do¤ rul tu at› l›m l› fay - lan ma n›n olufl tu ¤u bi lin mek te dir. Ya p› lan sa ha ça l›fl ma la r›n da 3.2 km uzun luk - ta K60B do¤ rul tu sun da do¤ rul tu at›m bi le flen li ob lik nor mal fay lan ma gös te ren Ka vak l› Fa y› ve 200 m uzun luk ta K80B do¤ rul tu sun da do¤ rul tu at›m bi le flen li nor mal fay lan ma gös te ren Ki ler Bur nu fa y› iz len mifl tir. (Al t› nok ve di¤., 1999).

Mar ma ra K› y› fie ri di nin Tsu na mi ye Et ki si

Tsu na mi k› y› ya ulafl t› ¤›n da su se vi ye si ol duk ça yük sek bir hal al›r (ge nel lik le met re cin sin den ifa de edi lir). Tsu na mi ne de ni ile mey da na ge len yük sel me ler, dal ga yük sek li ¤i nin su de rin li ¤in den, de niz di bi flek lin den ve k› y› flek lin den et - ki len me si do la y› s› ile böl ge den böl ge ye de ¤i flik lik gös te rir. Ba z› du rum lar da k› - y› çiz gi si dal ga y› ko ru nak l› böl ge le re do¤ ru yön len di re rek sap t› ra bi lir (fle kil-6).

Söz ge li mi, Mar ma ra de ni zin de mey da na ge len bir tsu na mi nin Sa ray Bur nu’na çarp t›k tan son ra yön de ¤ifl ti re rek Emi nö nü’ne, ora dan da Ha lic’e gir me si ola s› l› - d›r. De niz di bi to pog raf ya s› ve ya k› y› da ¤› l›m la r› yü zün den dal ga ener ji si nin bel li bir k› y› çiz gi sin de yo ¤un lafl ma s› na Dal ga Ka pa n› de nir. E¤er dal ga lar dar ve uzun koy ve ya ne hir a¤›z la r›n da yo ¤un la fl›r sa, Bo re de nen dal ga du va r› olu fla bi - lir. Bu nu yu ka r› da ver di ¤i miz ör nek le flöy le aç›k la ya bi li riz. Ha liç’e do¤ ru yön de ¤ifl ti ren dal ga lar bu ra da ki va di nin dar ve dik ya maç l› ol ma s› ne de niy le var olan dal ga yük sek li ¤i nin -ör ne ¤in, 3 met re ka bul eder sek-da ha yük sek li ¤e ç›k - ma s› ya ni dal ga 3 met re ise bu olay so nu cu 5 -10 met re ye ç›k ma s› de mek tir. Bu da Ha liç va di si için de ki Eyüp ve ya k› n›n da ki yer le flim alan la r› n›n da su lar al t›n - da kal ma s› de mek tir. As l›n da aç›k de niz ke na r›n da ol ma yan nor mal de bu tür anor mal dal ga lar dan et ki len me si bek len me yen bu yer le flim alan la r› n›n k› y› to - pog raf ya s›n dan kay nak la nan fi zik sel bir du rum la za rar gör me si de mek tir.

Be flik tafl il çe si k› y› la r› n›n ta rih sel dö nem de ki tsu na mi ler den et ki len di ¤i ni bi li - yo ruz. Ka ra köy ile bo ¤az yo lu nun özel lik le Be bek’e ka dar olan k›s m› 1-2 met re - lik tsu na mi dal ga la r›n dan et ki le ne bi lir.

Ana do lu ya ka s›n da söz ge li mi Üs kü dar k› y› la r›n da Ha rem ile Sa la cak ara s›n da dik ya maç ol du ¤un dan tsu na mi dal ga la r› n›n bu ra da faz la t›r man ma s› bek len - mez. Fa kat Üs kü dar-Ha rem ka ra yo lu nun olufl tur du ¤u dar k› y› fle ri di nin cid di bir fle kil de et ki len me si ve dal ga lar ta ra f›n dan sü pü rül me si bek le nir. Üs kü dar va - pur is ke le si nin ol du ¤u ke sim ile Hâ ki mi ye ti Mil li ye cad de si nin ol du ¤u ke sim ol - duk ça düz dür. Bu ke sim de su la r› n›n ol duk ça iç ke sim le re ka dar so kul ma s› ve bu ra da ki tek kat l› ifl le ri nin su lar al t›n da kal ma s› bek le nir (fle kil-7). Su yük sek li -

¤i nor mal bir tsu na mi de 1 ile 2 met re ara s›n da ola bi lir. Ay r› ca Kuz gun cuk, Bey -

(10)

ler be yi, Çen gel köy’ün dar ve uzun k› y› la r› n›n da dal ga lar dan et ki len me si bek le - nir.

Türk Tsunami Uzmanlar›n›n 26 Aral›k 2004 Güney Asya Depremi ve Tsunamisindeki Saha Gözlemleri

(17-31 Ocak 2005)

26 Ara l›k 2004 ta ri hin de En do nez ya’n›n Su mat ra ada s› n›n ba t› s›n da Rich ter öl - çe ¤i ne gö re 9.15 bü yük lü ¤ün de bir dep rem mey da na gel di. Hint Ok ya nu su’nda mey da na ge len bu dep rem bi lim çev re le rin ce Gü ney As ya, Su mat ra, En do nez ya ya da Su mat ra-An da man Dep re mi ola rak bi li nir (fle kil-8). Dep re min olufl tur du -

¤u tsu na mi k› ta la ra ra s› do la fla rak bü yük can ve eko no mik ka y›p la ra ne den ol - mufl tur. USGS’ye gö re dep rem de ve özel lik le de tsu na mi den 283.100 ki fli ha ya - t› n› kay bet mifl tir. Bu dep rem ya k›n za ma n›n ya da yüz y› l› m› z›n en ölüm cül dep - re mi ola rak bi lin mek te dir.

Bu dep rem den son ra olu flan tsu na mi nin et ki le ri ni bi lim sel ola rak ye rin de in ce - le mek üze re UNES CO IOC (Ulus la ra ra s› Ok ya nus Ko mis yo nu) ör gü tü nün de des te ¤i ile olufl tu ru lan Ulus la ra ra s› Tsu na mi Arafl t›r ma Gru bu, En do nez ya Hü - kü me ti nin da ve ti ve ev sa hip li ¤i ile bir lik te 16-31 Ocak 2005 ta rih le ri ara s›n da Su mat ra ada s› k› y› la r›n da ve onun ya k›n da ki kü çük ada lar da ön in ce le me ler de bu lun mufl lar d›r. Bu Ulus la ra ra s› Tsu na mi Arafl t›r ma Gru bu’na Tür ki ye’den Y›l -

fiekil 7 fiekil 8

(11)

d›z Tek nik Üni ver si te si Do ¤a Bi lim le ri Arafl t›r ma Mer ke zi ö¤ re tim üye si Prof.

Dr. fiük rü Er soy ve Prof.Dr. Do ¤an Pe rin çek ile Or ta Do ¤u Tek nik Üni ver si te si De niz Mü hen dis li ¤i Arafl t›r ma Mer ke zi ö¤ re tim üye si Doç. Dr. Ah met Cev det Yal ç› ner En do nez ya’dan da vet li ola rak ka t›l m›fl lar d›r.

26 Ara l›k 2004 dep re mi nin mer kez üs sü, üç lev ha n›n ke sifl ti ¤i nok ta ya ya k›n ve da ha ön ce de bü yük dep rem ve tsu na mi le rin ya flan d› ¤› bir alan da mey da na gel - mifl tir. In do-Avust ral ya lev ha s› n›n Sun da hen de ¤i bo yun ca Av ras ya k› ta s› n›n al t› na dal d› ¤› yer de ki hen dek, Myan mar (Bur ma)’dan, gü ney de Su mat ra ve Ja - va’ya; ora dan do ¤u da Avust ral ya’ya, kü çük Sun da ada la r› na ka dar uzan d›k tan son ra Ti mor ya k›n da son la n›r (fle kil-9). 5500 km uzun lu ¤un da d›r. Ta rih te çok bü yük flid det li püs kür me le ri ni bil di ¤i miz Kra ka toa, Tam bo ra ve To ba vol kan la - r› böy le bir tek to nik ke sifl me nin ol du ¤u yer de yer al m›fl lar d›r. Ba t› dan iti ba ren Su mat ra, Ja va, Ba li, Flo res ve Ti mor gi bi ada lar top lu lu ¤un dan olu flan En do nez - ya, ku zey do ¤u sun da ada lar top lu lu ¤u nun bu lun du ¤u Pa si fik Atefl Hat t› de ni len böl ge ile gü ne yin de ki Alp ku fla ¤› ara s›n da yer al›r. 26 Ara l›k 2004 ta ri hin de ki dep rem Alp ku fla ¤› n›n en gü ney do ¤u ucun da yer alan Su mat ra ada s› n›n he men ba t› s›n da Hint Ok ya nu su için de mey da na gel mifl tir. En do nez ya’n›n da için de bu lun du ¤u dal ma-bat ma ku flak la r› kü re sel an lam da Dün ya’n›n pek çok böl ge sin - de bu lun ma s› na ra¤ men, bu ku flak lar je olo jik ya p› la r› aç› s›n dan bir bi rin den ol - duk ça fark l› özel lik ler gös te rir ler. Gü ney do ¤u As ya, Hin dis tan ve Avust ral ya ara s›n da ki s› n› r›n 1600 km’lik k›s m› n› Su mat ra ada s› olufl tu rur. GPS öl çüm le ri Su mat ra ya k› n›n da Gü ney do ¤u As ya ve Avust ral ya lev ha la r› n›n her y›l 7 cm’lik bir h›z la bir bi ri ne yak lafl t› ¤› n› gös ter mek te dir. Bu ha re ket Su mat ra dal ma-bat ma ku fla ¤› ile sa¤ yön lü Bü yük Su mat ra Fa y› ara s›n da par ça la n›r, da ¤› l›r. Dal ma- Bat ma ku fla ¤›n da ta rih sel ola rak iki bü yük dep rem (Mw=8.5-9) gö ze çar par.

Bun lar 1833 ile 1861 dep rem le ri dir. Bü yük Su mat ra Fa y› ise bü yük lü ¤ü M=7’ye va ran pek çok dep rem mey da na ge tir mifl tir. Dal ma-bat ma ku flak la r›n da ki dep - rem le rin tek rar lan ma ara l›k la r› dal ma h› z› na ba¤ l› d›r. Bu h›z Su mat ra dep re mi - nin ol du ¤u böl ge de dal ma h› z› y›l da or ta la ma 6 cm ka dar d›r. Dep rem den son ra bir kaç yüz ki lo met re fay y›r t›l ma s› ya n›n da yak la fl›k 15 met re lik bir dü fley at›m mey da na gel di ¤i dik ka te al›n d› ¤›n da dep re min mey da na gel di ¤i bu fay seg men - tin de önem li bir ener ji bo fla l› m› ol mufl tur. Fa kat bu bü yük dep rem de k› r› lan fa - y›n uç k› s›m la r›n da önem li bir stres yük le me si mey da na gel di ¤in den bu böl ge - le rin ye ni dep rem ler olufl tu ra ca ¤› n› söy le ye bi li riz. Ni te kim k› r› lan par ça n›n gü - ney do ¤u ucun da 3 ay son ra mey da na ge len Ni as Dep re mi (28 Mart 2005) ve onun da gü ne yin de ki 2006 dep re mi bu nun aç›k ka n› t› d›r. 2004 Gü ney As ya Dep re mi, 1861 y› l›n da ko pan fa y›n ku zey ba t› ucun da mey da na gel mifl tir (Su bar - ya ve di¤., 2005).

2004 Tsu na mi si nin En do nez ya’da ki Y› k› c› Et ki le ri

Dep re min mer kez üs sün den 100 km uzak ta bu lu nan Ban da Aceh fleh ri nin ku -

(12)

zey ve ba t› k› s›m la r› ka dar fleh rin et ra f›n da ki tüm kü çük ada lar 10 met re den yük sek tsu na mi nin ge tir di ¤i su lar al t›n da kal d› lar. En sert et ki le nen yer ku zey Aceh’dir. Su mat ra’n›n en ku zey ucu na iki dal ga gel di. Ma lac ca bo ¤a z› n› ge çen dal ga lar Me dan fleh ri gi bi ku zey do ¤u böl ge le re, hat ta Lhok se uma we gi bi en do -

¤u böl ge le re ka dar erifl ti. Res mi aç›k la ma la ra gö re sa de ce En do nez ya’da 167 000’e ya k›n in san ha ya t› n› kay bet ti. 130 000 ki fli ha len ka y›p t›r. Ku zey Su mat - ra’da 655 000 in san yer de ¤ifl tir di. 110 köp rü y› k›l d›. 5 li man, 2 ha va ala n› çok cid di ha sar gör dü. Yol la r›n yüz de 80’i bo zul du. Can ka y›p la r› çok yük sek olan böl ge de ki yer le flim yer le ri ne gö re ge nel du rum flöy le dir:

Ban da Aceh, Tsu na mi, Ku zey Su mat ra’da ki Ban da Aceh fleh ri nin tüm alt ya p› - s› n› yok et mifl tir. Bin ler ce in san ha ya t› n› kay bet mifl tir.

Le upung, Ben de Aceh fleh ri ne ya k›n Aceh Ba ser böl ge sin de bir ka sa ba d›r. Tsu - na mi ka sa ba y› ta ma miy le or ta dan kal d›r m›fl t›r. 10 000 ki fli nin ya fla d› ¤› ye rin he - men he men ta ma m› na ya k› n› ha ya t› n› kay bet mifl tir. 200 ya da 700 in sa n›n sa¤

kal d› ¤› tah min edil mek te dir.

Gle eb ruk, Ban da Aceh’in tam gü ney ba t› s›n da Acer Be sar de ni len böl ge de bir köy dür. Dal ga lar bü tün kö yü ta ma m›y la yok et mifl tir.

Te unom (Ba t› Aceh), Aceh böl ge si nin bir yer le flim ye ri olan 18 000 ya fla d› ¤›

kent te 8000 ki fli ha ya t› n› kay bet mifl tir.

Ca lang (Su mat ra ada s›), edi ni len bil gi le re gö re yer le flim ye ri nin mer ke zi ta ma -

fiekil 9

(13)

men y› k›l m›fl t›r. Nü fu sun sa de ce yüz de 30’u sa¤ ka la bil mifl tir. Tsu na mi den ev - vel ki nü fu sun 9 000-12 000 ol du ¤u sa n›l mak ta d›r.

Me ula boh (Su mat ra Ada s›), 7 bü yük dal ga gel mifl tir. Dal ga yük sek li ¤i ba z› yer - ler de 20 met re ye var m›fl t›r. 120 000 nü fus lu kent te ya p› la r›n ve alt ya p› n›n çok bü yük bir bö lü mü y› k› l›r ken can kay b› 40 000 ki fli dir. 50 000 ki fli ev siz kal m›fl - t›r (fle kil-10 ve 11).

Si me ulue ada s›, 5 met re ye va ran dal ga lar dan et ki len di. Bu ada dep re min mer - kez üs sü ne çok ya k›n ol ma s› na ra¤ men ölü sa y› s› çok az ol mufl tur. Ada da ki ya - p› la r›n he men he men yüz de 90’› dep rem den bü yük ha sar gör müfl tür. Can ka y›p - la r› n›n az ol ma s› n›n ne de ni ada hal k› n›n 1907 dep re min de ki ya fla d› ¤› ac› de ne - yi min ha f›z lar da can l› tu tul ma s› ol du ¤u ka dar ada n›n dep rem s› ra s›n da ani den yük sel me si de ka y›p la r›n az ol ma s› n› sa¤ la yan önem li bir fak tör dür.

Ni as ada s›, ulus la ra ra s› arafl t›r ma gru bun dan olan bir Rus eki bin ça l›fl t› ¤› böl ge - dir. Dep rem den son ra ya p› sal ha sar lar ya n›n da can kay b› Si me ulue ada s› na gö - re bü yük ol mufl tur. Res mi kay nak la ra gö re can kay b› 122’dir. Res mi ol ma yan kay nak la ra gö re ise bu ada da yak la fl›k 600 ki fli tsu na mi den ol mak üze re, top lam 1000 ki fli ha ya t› n› kay bet mifl tir.

Yaklaflan Tsunaminin Belirtileri Nelerdir?

Tsu na mi ile il gi li ola rak çe flit li za man lar da olufl mufl be lir ti ler afla ¤› da özet len - mifl tir:

• Dep re min sar s›n t› s› his se di le bi lir.

• Bü yük mik tar da gaz ka bar c›k la r› su yun yü zün de gö rü le bi lir ve siz onu su yun kay na ma s› gi bi gö rür sü nüz.

• Dal ga la r›n su la r› al› fl›l ma d›k bi çim de s› cak ola bi lir.

fiekil 10-11

(14)

• Su çü rük yu mur ta (Hid ro jen sül für) ya¤ ya da pet rol gi bi ko ka bi lir.

• Su de ri ni zi ra hat s›z ede bi lir.

• Gök gü rül tü sü ne ben zer bir gür le me du yu la bi lir. Bun lar afla ¤› da ki ses le re ben - zer.

- Jet uça ¤› gi bi bir gür le me - Ya da bir he li kop te rin se si - Ve ya bir ›s l›k se si

• De niz k› y› dan önem li bir mik tar da çe ki le bi lir.

• Ufuk çiz gi sin de k›r m› z› renk li bir flafl ›fl›k gö rü le bi lir.

• Dal ga yak la fl›r ken

Tsunamiye Haz›rl›k

Bir ken tin han gi böl ge le ri nin han gi ko flul lar da ne dü zey de su lar al t›n da ka la ca -

¤› n› gös te ren ha ri ta lar yet ki li ler ta ra f›n dan ön ce den ha z›r lan ma l› ve ye rel yö ne - tim ler ta ra f›n dan in ce le nip, afet yö ne tim uz man la r› ta ra f›n dan sa k›n ma ve ha fif - let me ko nu sun da ön lem ler, k› y› la r› terk yol la r› ha ri ta lan ma l›, terk yo lu ol ma yan böl ge ler için plan de ¤i flik lik le ri ya p›l ma l› d›r. Plaj lar da, de niz yol la r› ter mi nal le - rin de, k› y› kul la n› m› n›n yo ¤un ol du ¤u yer ler de tsu na mi dal ga s›n dan ko run ma ve sa k›n ma ama c› na yö ne lik k› sa an lam l› uya r› c› ya z› lar bu lun du rul ma l› d›r.

Acil du rum ai le pla n› ha z›r la y› n›z ve bir uzak lafl t›r ma du ru mun da ne re de top - la na ca ¤› n› za ka rar ve ri niz. En ya k›n ge çi ci ko nak la ma ye ri nin ne re de bu lun du -

¤u nu arafl t› r› n›z. Ya ban c› kay nak lar da 3 gün ye te cek acil du rum çan ta s› n›n ha - z›r lan ma s› tav si ye edi lir. Bu ül ke mi zin ko flul la r›n da fark l› bir bi çim de ele al› na - bi lir. Yi ne ya ban c› kay nak lar da bu çan ta n›n için de ilaç lar, ça buk bo zul ma yan yi ye cek ler, kon ser ve aça ca ¤›, su, mum, el fe ne ri, rad yo, ye dek pil, göz lük, ki fli - sel s›h hî ö¤e ler, gi ye cek, önem li ev rak la r›n kop ya la r›, ai le ka y›t la r›, mal dö kü - mü, ilk yar d›m se ti, uy ku tu lu mu, araç ve ev anah tar la r› vb. fley le rin bu lun du - rul ma s› tav si ye edi lir.

Tsu na mi uya r› s› ve ril di ¤in de;

Te le viz yon, rad yo ve ya il gi li acil du rum rad yo ka nal la r› n› dik kat li ce din le yi niz.

Ola s› l› bir tsu na mi uya r› s› ya p›l d› ¤›n da uzak lafl mak için ha z›r l›k ya p›l ma l› d›r.

E¤er tsu na mi ya k›n bir za man da bek le ni yor di yor sa he men yük sek bir ye re gi - dil me li dir. E¤er uzak la fl›l ma s› ge rek li bir yer dey se niz, ç›k ma dan ön ce vak ti niz var sa su bas k›n la r› na ve yan g›n la ra kar fl› ön lem ola rak elekt rik, gaz, su dü¤ me - le ri ni ka pa t› n›z. Çu kur ya da de niz se vi ye si ne ya k›n k› s›m la ra dön me den ön ce yet ki li le rin res mi aç›k la ma la r› n› bek le yi niz.

(15)

E¤er bas t› ¤› n›z yer ayak ta du ra ma ya cak ka dar çok güç lü bir fle kil de sar s›l ma ya bafl la m›fl sa;

He men bu lun du ¤u nuz yer den da ha yük sek k› s›m la ra ç› k›n! E¤er k› y› da de ni ze ya k›n al çak bir böl ge dey se niz, güç lü dep re mi his se de cek si niz; bu da bir kaç da - ki ka için de tsu na mi ge li yor de mek tir. Aç›k de niz ler de bu za man ara l› ¤› 15 da ki - ka ile 15 sa at ara s›n da de ¤i flir ken Mar ma ra gi bi ka pa l› de niz ler de bu sü re bir kaç da ki ka d›r. E¤er ola na ¤› n›z var sa ko flun, bi sik let le ya da ara bay la ka ra n›n iç le ri - ne ve yük se ¤e do¤ ru gi di niz. E¤er bir bi na n›n için dey se niz yük sek kat la ra do¤ - ru ç› k›n.

Ne le ri yap ma ma l› s› n›z?

K› y› da de niz çe kil di ¤in de me rak edip iz le me ye ke sin lik le git me yi niz. Çün kü can ka y›p la r›n bü yük bir bö lü mü bu s› ra da ol mak ta d›r. Ya ni k› sa ca me rak l› lar bü yük ola s› l›k la öl mek te dir. E¤er bü yük bir u¤ul tu du yar sa n›z bu se sin ner den gel di ¤i ni arafl t›r mak ye ri ne gü rül tü den uzak lafl ma ya ba k›n. Çün kü tsu na mi dal - ga la r› bü yük u¤ul tu ya ra t›r. Res mi aç›k la ma lar ya p› la na dek teh li ke nin geç ti ¤i - ni san ma y›n. Tsu na mi ler de niz le re, ok ya nus la ra ula flan de re ler, ne hir ler bo yun - ca ka ra ya do¤ ru iler ler ler.

De niz ci ler ve de niz de ki ler için uya r› lar

E¤er de niz dey se niz ve bir tsu na mi uya r› s› al d›y sa n›z, aç›k de niz de tsu na mi dal - ga s› his se de me ye ce ¤i niz den ya da gö re me ye ce ¤i niz den li ma na ya da k› y› ya ke - sin lik le dön me yi niz. Tsu na mi s›¤ su lar da su dü ze yin de h›z la de ¤i flim le re ve çok flid det li ak›n t› la ra ne den ola ca ¤›n dan tek ne niz ya da ge mi niz ha sar gö rüp ba ta - bi lir. Bir tsu na mi uya r› s› al d› ¤› n›z da e¤er k› y› ya ya k›n sa n›z ve vak ti niz de var - sa tek ne ni zi ve ya ge mi ni zi aç›k de ni ze do¤ ru ha re ket et ti ri niz ve afla ¤› da ki le ri dik ka te al› n›z.

• Bü yük ge mi s› ¤› nak la r› ya da li man lar de niz ci lik tra fik sis tem le ri ve ya li man yet ki li le ri nin kont ro lü al t›n da d›r. Bu yet ki li ler bek le nen tsu na mi ye ha z›r l›k ko - nu sun da do¤ ru dan yet ki li dir ler. E¤er ge rek li gö rür ler se de niz araç la r› n› aç›k de - ni ze ha re ket et me ye zor la ya bi lir ler. Bu ko nu da yet ki li ler le ifl bir li ¤i için de olu - nuz.

• Kü çük li man lar da ge rek li yet ki li ler bu lun ma ya bi lir. E¤er bir tsu na mi uya r› s› - n›n far k›n day sa n›z, vak ti niz var sa sa kin ve di ¤er de niz tra fi ¤i ni de dik ka te ala - rak dü zen li bir bi çim de ola rak tek ne ni zi aç›k de ni ze sü rü nüz. Kü çük tek ne le rin sa hip le ri e¤er va kit var sa is ke le de ki tek ne le ri ni terk et me le ri, ka ra ya ç›k ma la r›

(16)

da ha emin ola bi lir. He le ya p› lan bu uya r› yer sel olu flan tsu na mi için se ka ra ya ç›k mak özel lik le uy gun ola bi lir. E¤er gü ven li li ma n›n d› fl›n da kö tü ha va ko flul - la r› var sa, bu du rum kü çük tek ne ler için çok teh li ke li bir du rum ola bi lir. Bu da tek se çe ne ¤i ni zin ka ra da yük sek ve gü ven li bir yer bul mak ol du ¤u nu gös te rir.

Tsu na mi nin k› y› ya vur ma s› n› ta ki ben ha sar ve ri ci dal ga ha re ket le ri ve kes ti ri le - me yen ak›n t› lar k› y› y› bel li bir sü re et ki le ye bi lir. Gü ven li bir fle kil de li ma na dön me den ön ce yet ki li ler le ha ber le flin ve li man da ki ko flul la r›n yo lun da ol du -

¤un dan emin olun.

Ko run ma Ko nu sun da Te mel Ku ral lar

1. Tsu na mi dal ga la r› ço ¤un luk la dep re me ba¤ l› ne den ler le olu flur lar ve ya t›k e¤im li dü flük kot lu k› y› lar da, kör fez ler de, ne hir a¤›z la r›n da ve li man iç le rin de ya ra ta bi le ce ¤i çok flid det li ak›n t› lar ne de niy le da ha çok et ki li dir ler.

2. Tür ki ye k› y› la r›n da ta rih için de de fa lar ca tsu na mi dal ga la r› olufl mufl tur. Bun - dan son ra da olufl ma s› bek len me li dir. Gü nü müz de k› y› la r›n çok çe flit li amaç lar - la çok sa y› da te sis ler le do na t›l m›fl ve çok yo ¤un kul la n› l› yor ol ma s›, tsu na mi dal ga s› n›n, ta rih te ki et ki le ri ne gö re gü nü müz de çok da ha unu tul maz iz ler b› rak - ma s› ola s› d›r.

3. Tsu na mi dal ga s› tek bir dal ga de ¤il dir. Ge nel lik le dört ve ya befl dal ga dan olu - flan bir dal ga di zi ni bi çi min de dir. ‹lk dal ga cen til men dal ga d›r. ‹kin ci ve üçün -

Üsküdar ve Bo¤aziçi

(17)

cü dal ga lar et ki li dir ler. De vam eden dal ga la r›n et ki si da ha az d›r. Ön de ge len cen til men dal ga, k› y› lar da bir kaç da ki ka için de ola ¤an d› fl› su yük sel me si ve ya al çal ma s› (çe kil me si) ya ra t›r. Bu ilk dal ga, ar ka dan ge le bi le cek olan bir ve ya iki et ki li dal ga için ha ber ci ni te lik te dir. De niz çe kil di ¤in de me rak edip k› y› n›n du - ru mu nu iz le me ye ke sin lik le git me yi niz. Çün kü can ka y›p la r› n›n bü yük bir bö - lü mü bu s› ra da ol mak ta d›r.

4. Et ki li dal ga la r›n k› y› ya vur ma s›n dan son ra ki bir kaç sa at teh li ke de vam ede bi - lir. Res mi aç›k la ma lar ya p› la na dek bek le yi niz ve k› y› dan da ima uzak ta ka l› n›z.

5. Tsu na mi dal ga s› fark edil di ¤in de ya da uya r› al›n d› ¤›n da en k› sa za man da k› - y› çiz gi sin den uzak lafl mak zo run lu dur. Ka ra da bu lu nan ki fli le rin k› y› dan 100- 150 m. uzak l› ¤a, de niz de tek ne de bu lu nan ki fli le rin ise su de rin li ¤i en az 50 m.

ve ya da ha de rin yer le re do¤ ru uzak la fla rak ola s› dal ga ve ak›n t› et ki le rin den kur - tul ma la r› ola nak l› d›r.

6. Unu tul ma ma l› d›r ki, dal ga n›n ka ra da iler le me h› z›, in sa n›n kofl ma h› z›n dan da ha faz la d›r. Me rak edip dal ga n›n k› y› lar da ki du ru mu nu iz le mek çok teh li ke - li dir. Kaç mak için za man geç ola bi lir. Tsu na mi dal ga s› ne de niy le ya fla m› n› yi ti - ren le rin bir bö lü mü me rak l› ki fli ler dir.

7. Tsu na mi dal ga la r› de re ler, ›r mak lar ya da de ni ze ba¤ lan t› l› ka nal lar dan içe ri - le re do¤ ru ki lo met re ler ce iler le ye bi lir ler. De re, ›r mak k› y› la r› ve bent le rin de za - rar ve ri ci tafl ma lar olufl ma s› do ¤al d›r.

8. Tsu na mi dal ga s› ko nu sun da ki uya r› la r› cid di ye al mak zo run lu dur. Unu tul - ma ma l› d›r ki, Ha wa ii Hi lo 1960 y› l›n da ki tsu na mi dal ga s› için 10 sa at ön ce den uya r› ve ril mifl ve ko run ma yön tem le ri tek rar lan m›fl iken 61 can kay b› ol mufl tur.

9. De niz ta ba n›n da olu flan her han gi bir dep rem ne de niy le tsu na mi dal ga s› olu - fla bi lir. K› y› lar da iken bir dep rem his se dil di ¤in de k› y› dan uzak lafl mak ya rar l› bir ön lem dir. Ma y›s 1983 dep re mi nin he men son ra s›n da, Ja pon ya Hons hu ada s› n›n Ku zey Ba t› k› y› la r› na ge len tsu na mi, hal k›n ko run ma ko nu sun da ye ter li bil gi si ol ma s› na kar fl›n 230 ki fli nin ölü mü ne ne den ol mufl tur.

10. Tsu na mi dal ga s› n›n t›r man ma yük sek li ¤i nin 2 m.’yi geç me si du ru mun da kü - çük tek ne ba r› nak la r›n da çok flid det li ak›n t› lar ne de niy le ha sar lar ve önem li dü - zey de mal kay b› bek len me li dir. Ja pon ya’da el de edi len de ne yim ler ve göz le nen ör nek ler de ¤er len di ril di ¤in de, dal ga n›n k› y› lar da t›r man ma yük sek li ¤i nin 2.5 m.’yi geç ti ¤i yer ler de mal ka y›p la r› n›n art ma s› ve ek ola rak can ka y›p la r› da ol - mak ta d›r (Ima mu ra, 2000). Dep rem, f›r t› na, tafl k›n ve ya sel ka dar s›k ol ma sa bi - le, do ¤al afet ler ara s›n da yer alan tsu na mi dal ga s› olay la r›, Tür ki ye k› y› la r› için, ta rih te ki olay la ra gö re da ha önem li bir teh dit olufl tur mak ta d›r. Bu ko nu da kor - ku ya ka p›l ma dan du yar l› olun ma s› ve bu ça l›fl ma da an la t› lan ba sit ko run ma ku - ral la r› n›n göz önün de bu lun du rul ma s›, ola s› can ve mal ka y›p la r› n› en aza in - dir mek için zo run lu dur.

(18)

Üs kü dar’da Tsu na mi ‹çin Ya p› la bi le cek ler

Tsu na mi dep rem den ol duk ça fark l› d›r. Tsu na mi de te mel bil gi le re sa hip ol mak tek no lo jik uy gu la ma lar dan da ha önem li olup ha yat kur ta ra bi lir. Yö ne ti ci ve yet - ki li le rin ya pa cak la r›n dan fark l› ola rak va tan dafl la r›n ken di ça p›n da bir tsu na mi s› ra s›n da uy gu la ya bi le ce ¤i te mel dav ra n›fl lar yu kar da ay r›n t› l› ola rak an la t›l m›fl - t›r. Özel lik le yö ne ti ci ler aç› s›n dan ya p› la cak lar afla ¤› da özet len mifl tir.

❖ Bil gi len dir me ve bi linç len dir me ça l›fl ma la r›

❖ Okul lar da se mi ner ler

❖ Hal ka aç›k se mi ner ler

❖ Bro flür ve ki tap lar

❖ Tsu na mi bil gi le ri içe ren web say fa la r› n›n ha z›r lan ma s›

❖ Uzak lafl ma yol la r› n›n ve su ba sa cak alan la r› gös te ren tsu na mi ha ri ta la r›

❖ K› y› da tsu na mi bil gi le ri ve ren ta be la lar

❖ Uzak lafl ma ro ta la r› n› gös te ren ta be la lar

Sonuç

Mar ma ra ve ‹s tan bul’da bir dep rem den söz edi li yor sa tsu na mi yi de bir lik te an - mak ge re kir. Çün kü, ‹s tan bul’u bek le yen dep rem ler Mar ma ra de ni zi nin için de - ki fay lar dan kay nak lan mak ta d›r. Ka ra da dep rem olufl tu ra cak bir fay he nüz or ta - ya ko na ma m›fl t›r. Mar ma ra olu fla cak bir dep re min ya da onun te tik le di ¤i de ni - zal t› he ye lan la r› n›n ya ra ta ca ¤› tsu na mi ler ta rih sel dö nem de ‹s tan bul k› y› la r› n›

et ki le mifl ler ve et ki le me ye de vam ede cek ler dir. ‹s tan bul ve Mar ma ra tsu na mi ger çe ¤i he nüz ka bul gör müfl de ¤il dir. Mar ma ra de ni zin de or ta ya ç› kan tsu na mi - ler Mar ma ra gü ney ve ku zey k› y› la r› n› et ki le di ¤i ka dar bo ¤a z› ve bo ¤az da ki yer - le flim alan la r› n› da et ki le ye cek tir. Üs kü dar il çe si de ge le cek tsu na mi ler den et ki - le ne bi le cek bir il çe dir. Üs kü dar il çe si nin ha rem ile Sa la cak ara s› dik k› y› lar ol - ma s› na kar fl› l›k ol duk ça düz bir to pog raf ya ya sa hip Üs kü dar is ke le si ve mey da - n›, Bey ler be yi, Çen gel köy k› y› la r›, Kü çük su ol duk ça et ki le ne bi le cek alan lar d›r.

Nor mal flart lar al t›n da Üs kü dar’a ge le cek dal ga la r›n yük sek li ¤i nin 2 met re yi afl - ma s› bek len mez ama 1 met re lik bir su de rin li ¤i nin da hi öl dü rü cü ol du ¤u nu dü - flü nür sek teh li ke nin bo yut la r› n› an la r›z. Tsu na mi ko nu sun da bi linç len dir me, bil gi len dir me ça l›fl ma la r› bafl ta ol mak üze re çe flit li ça l›fl ma lar ive di lik le bafl lan - ma l› d›r.

Katk› Belirleme

(19)

Ya zar bu ma ka le nin ha z›r lan ma s› n›n bafl lan g› c› olan Üs kü dar Sem poz yu mu’nu dü zen le yen Üs kü dar Be le di ye si ve dü zen le me ku ru lu na te flek kür eder. Bu ma - ka le ya za r›n ken di arafl t›r ma la r› ile Mar ma ra ve Tür ki ye k› y› la r›y la il gi li ola rak çok de ¤er li arafl t›r ma c› la r›n ka le me al d› ¤› ulu sal ve ulus la ra ra s› dü zey de ki ya - y›n lar dan ya rar la n› la rak ha z›r lan m›fl t›r Bu ya z› n›n ha z›r lan ma s›n da çok de ¤er li kat k› la r› bu lu nan Üs kü dar Be le di ye si Je olo ji Mü hen di si Dam la Ekin ci’ye ve bafl - l› ca önem li ya y›n la r›n ya zar la r› olan de ¤er le ri tsu na mi uz man la r› Prof. Dr. Y›l - d›z Al t› nok ve Doç.Dr Ah met Cev det Yal ç› ner’e te flek kür ede rim.

KAY NAK LAR

Ak flam Ga ze te si, 1963. A Tur kish news pa per da ted 20 Sep tem ber 1963 (in Tur kish).

Al par, B., Yalç ner, A.C., Öz bay, I. (2000), Mar ma ra De ni zin de po tan si yel he ye lan alan lar ve bun la ra ilifl kin dep re flim dal ga s› (tsu na mi) olu flum ve ha re ket le ri. III. Ulu sal K› y› Mü hen dis li ¤i Sem poz yu mu (5-7 Ekim 2000), Bil di ri ler Ki ta b›, Ça nak ka le, 17-31.

Al par, B. Yal ç› ner, A. C. ve Öz bay ‹. (2005), Mar ma ra De ni zin de Po tan si yel He ye lan Alan la r› Ve Bun la ra ‹lifl - kin Dep re flim Dal ga s› (Tsu na mi) Olu flum Ve Ha re ket le ri. III. Ulu sal K› y› Mü hen dis li ¤i Sem poz yu mu, 5-6-7 Ekim 2000, Ça nak ka le

Al t› nok, Y., (1999), Kör fez de Tsu na mi Ol du ve Can Al d›, Cum hu ri yet Bi lim Tek nik, Sa y›: 660: 14-15.

Al t› nok, Y., Al par, B., Er soy, fi., Yal ç› ner, A.C. (1999), Tsu na mi Ge ne ra ti on of the Ko ca eli Earth qu ake (Au gust 17th 1999) in the Iz mit Bay: co as tal ob ser va ti ons, bathy metry and se is mic da ta, Tur kish Jo ur nal of Ma ri ne Sci - en ces, 5(3): 131-148.

Al t› nok, Y., Al par, B., Er soy, S. ve Yal ç› ner, A.C., (2000), Tsu na mi ge ne ra ti on of the Ko ca eli Earth qu ake (Au - gust 17, 1999) in the ‹z mit Bay: co as tal ob ser va ti ons, bathy metry and se is mic da ta, Tur kish Jo ur nal of Ma ri ne Sci en ces, Ins ti tu te of Ma ri ne Sci en ces and Ma na ge ment, Uni ver sity of ‹s tan bul. De cem ber, 1999.

Al t› nok, Y. ve Er soy, fi. (1998), Tsu na mis ob ser ved at Tur kish co asts and ne ar sur ro un dings, 7th In ter na ti onal Sympo si um on Na tu ral and Man-Ma de Ha zards,Ha zards 98, May 12-22, 1998, Cre te, Gre ece.

Al t› nok, Y. ve Er soy, fi. (2000), “Tsu na mis Ob ser ved on and ne ar the Tur kish Co asts”, Na tu ral Ha zards, Sta te of the Art at the End of the Se cond Mil le ni um, Klu wer Aca de mic Pub lis her, (eds: Pa pa do po ulos, Murty, Ven - ka tesh, Blong), pp: 185-205. Amb ra seys, N.N., (1960), The se is mic sea wa ve on July 9, 1956, in the Gre ek Arc - hi pe la go, J.Ge oph. Res, 65, 1257-1265.

Al t› nok, Y., Yal ç› ner, A. C., Al par, B. ve Er soy, fi. (2000), Tsu na mis in the sea of Mar ma ra with the Lights of His to ri cal Da ta”, Proc ce ding of 3. Na ti onal Co as tal En gi ne ering Sympo si um or ga ni zed by Tur kish Cham ber of Ci vil En gi ne ers (ed: A. C. Yal ç› ner), Oc to ber, 5-7, 2000, Dar da nel les, pp: 33-43 (in Tur kish)

Amb ra seys, N.N. (1960), The se is mic sea wa ve on July 9, 1956, in the Gre ek Arc hi pe la go, J.Ge oph. Res, 65,1257-1265.

Amb ra seys, N.N., (1962), Da ta for the in ves ti ga ti on of the se is mic sea-wa ves in the Eas tern Me di ter ra ne an, Bull. Se ism.Soc. Am., 52, 895-913.

Amb ra seys, N.N ve Fin kel, C.F. (1990). The Mar ma ra Sea earth qu ake of 1509. Ter ra No va, vol. 2, 167-174.

Amb ra seys, N. N. ve Fin kel, C. (1995), The se is mi city of Tur key and ad ja cent are as. A his to ri cal re vi ew:

1500–1800, Eren Ya y›n c› l›k, ‹s tan bul.

An to no po ulos, A., (1978), Cont ri bu ti on to the know led ge of tsu na mis in the Eas tern Me di ter ra ne an from an - ci ent ti mes un til the re cent. Ann. Ge ol. Des. Pays. Hel le ni qu es, Le se rie TXXIX/2, 740-757.

Ba tur, A. (1994) “Bir Dep re min Yüz y›l Dö nü mü” ‹s tan bul Der gi si, sy. 10, s. 24-33.

Egi ni tis, D. (1894), “1310 Zel ze le si Hak k›n da Ra por”, Trans la ted by Bo gos, ‹s tan bul, 21 Agus tos 1310 Bafl ba - kan l›k Ar fli vi Ge nel Mü dür lü ¤ü, Y›l d›z Esas Ev rak S› ra No. 674, Dos ya No. 11, Göm lek No. 24, Va rak 29.

Er soy, fi., Al t› nok, Y. ve Yal ç› ner, A. C. (2000), Tsu na mis in the sea of Mar ma ra with the Lights of His to ri cal Da ta”, Pro ce eding of 3. Na ti onal Co as tal En gi ne ering Sympo si um or ga ni zed by Tur kish Cham ber of Ci vil En - gi ne ers (ed: A. C. Yal ç› ner), Oc to ber, 5-7, 2000, Dar da nel les, pp: 115-128 (in Tur kish)

(20)

Gu ido bo ni, E., Co mast ri, A. ve Tra ina, G. (1994), Ca ta lo gue of An ci ent Earth qu akes in the Me di ter ra ne an Area up to 10th Cen tury. Ins ti tu to Na zi ona le di Ge ofi si ca, Ro me.

Heck, N.H. (1947), List of se is mic sea wa ves. Bull. Se ism. Soc. Am. 37, 269-286.

‹ma mu ra, F. (2005), Tsu na mi Si mu la ti on for the war ning and risk eva lu ati on.

Ku ran, U. ve Yal ç› ner, A. C. (1993), “Crack Pro pa ga ti ons Earth qu akes and Tsu na mis in the Vi ci nity of Ana to - lia”, Pa per in the Bo ok, “Tsu na mis in the World”, in the bo ok se ri es of Ad van ces in Na tu ral and Tech no lo gi - cal Ha zards Re se arch by Klu wer Aca de mic Pub lis her, (1993), Ed. Ste fa no Tin ti, pp:159-175.

Mi ha ilo vic, J. (1927), Me mo ir-Sur les Grands Trem le ment de Ter re de la Mer de Mar ma ra, Be og rad, 215-222.

Mil li yet Ga ze te si, 12 Ocak 1935

Ör gun, Z. (1941), 1509 (Hic ri 915) Se ne sin de ‹s tan bul’u Bafl tan ba fla Ha rap Eden Zel ze le ve fieh ri Ta mir ‹çin Al› nan Ted bir ler, Ar ki tekt Nefl ri yat, ‹s tan bul.

Öz tin, F. (1994), 10 Tem muz 1894 ‹s tan bul Dep re mi Ra po ru, T.C. Ba y›n d›r l›k ve ‹s kân Ba kan l› ¤›, Afet ‹fl le ri Gn. Md.lü ¤ü, Dep rem Arafl t›r ma Da ire si, An ka ra.

Öz tin, F. ve Ba yül ke, N., 1991, His to ri cal earth qu akes of Is tan bul, Kay se ri, Ela z›¤, In, Proc. Works hop on His - to ri cal Se is mi city and Se is mo tec to nics of the Me di ter ra ne an Re gi on, 10–12 Oc to ber 1990 (Is tan bul), Tur kish Ato mic Energy Aut ho rity, An ka ra, pp. 150–173.

Pa pa do po ulos, G. A. ve Chal kis, B. J. (1984), Tsu na mis ob ser ved in Gre ece and the sur ro un ding area from an - ti qu ity to the pre sent ti mes, Ma ri ne Ge ol. 56, 309–317.

Pa pa zac hos, B. C., Ko uti tas, Ch., Hat zi di mit ri ou, P. M., Ka ra cos tas, B. G. ve Pa pa io an nou, Ch. A. (1986), Tsu na mi ha zard in Gre ece and the sur ro un ding area, An na les Ge ophy si cae 4B(1), 79–90.

She ba lin, N. V., Kar nik, V. ve Had zi evs ki, D. (1974), Ca ta lo gue of Earth qu akes, UNES CO,Skop je, Yu gos la via.

Soy sal, H. (1985), Tsu na mi (De niz Tafl ma s›) ve Tür ki ye K› y› la r› n› Et ki le yen Tsu na mi ler, ‹.Ü. De niz Bi lim le ri ve Co¤ raf ya Ens ti tü sü Bül te ni, 2: 59-67, ‹s tan bul.

Soy sal, H., Si pa hi o¤ lu, S., Kol çak, D. ve Al t› nok, Y. (1981), Tür ki ye ve Çev re si nin Ta rih sel Dep rem Ka ta lo ¤u (MÖ) 2100-MS 1900), Tu bi tak, TBAG Pro je No. 341, Is tan bul.

Su bar ya, B., Pra wi ro dird jo, Mc C., Si eh, K., Na ta wid ja ja, G. (2005), GPS Me asu re ments of Co se is mic and Post se is mic De for ma ti on for the Mw 9.0 2004 Su mat ra Earth qu ake: Const ra ints on Se is mog rap hic In ver si ons of the Earth qu ake So ur ce and Tsu na mi Mo dels: 2005 AGU Jo int As sembly, 23-27 May2005.

Yal ç› ner, A.C. (1999), 1999 ‹z mit Tsu na mi si, Bi lim ve Tek nik, TÜ B‹ TAK, sy. 383, s. 34 -39.

Yal ç› ner, A.C., Ku ran, U., Ak yar li, A. ve Ima mu ra F. (1995), “An In ves ti ga ti on on the Ge ne ra ti on and Pro pa - ga ti on of Tsu na mis in the Ae ge an sea by Mat he ma ti cal Mo de ling”, Pa per in the Bo ok, “Tsu na mi: Prog ress in Pre dic ti on, Di sas ter Pre ven ti on and War ning”, in the bo ok se ri es of Ad van ces in Na tu ral and Tech no lo gi cal Ha zards Re se arch by Klu wer Aca de mic Pub lis hers, (1995), Ed. Yas hu ito Tsuc hi ya and No buo Shu to Yal ç› ner, A.C., Al t› nok, Y., Syno la kis, C. (2000a), Tsu na mi wa ves in ‹z mit Bay af ter the Ko ca eli Earth qu ake, Earth qu ake En gi ne ering Re se arch Ins ti tu te, Spe ci al Is sue of Earth qu ake Spect ra, Vol.2, Chap. 13 (in press) Yal ç› ner A.C., Ku ran, U., Mi no ura, K, Ima mu ra, F., Ta ka has hi T. ve Pa pa do po ulos G., (2000b), “Tra ces of Tsu na mi Wa ves ne ar Ae ge an Co asts”, Sympo si um on Earth qu ake Po ten ti al of Wes tern Ana to lia, V: 1, pp: 256- 266., Or ga ni zed by MTA , 23-27 May, 2000 (in Tur kish).

Yal c› ner, A.C., Al par, B., Al t› nok, Y., Öz bay, I. ve Ima mu ra, F. (2002), Tsu na mis in the Sea of Mar ma ra. his - to ri cal do cu ments for the past, mo dels for the fu tu re. Ma ri ne. Ge ology. 190, 445– 463.