MACARİSTANDA FENNÎ TAHSİL V E T E K A M Ü L S A F H A L A R I
XII. inci beynelmilel mimarlar kon- grasına ait tetebbu ve notlarımdan
Mimar Macit Rüştü
Macaristanda fennî tedrisatın başlangıçı ve Fen mektebi âlisinin teessüsü onsekizinci asra aittir.
1763 de; Kıraliçe Marie Therese, evvelâ (Szempc) de (Collegium economicum) namındaki mektebi ve bilahere de (Selmecbanya) şehrinde, dünya ilim ve fen şöhretini kazanan, maden akademisini vücuda getirmiştir.
Fennî tahsilin kıymet ve ehemmiyetini takdir eden Macar milleti; hükümetlerine müracaat ederek, payi- tahtlarında bir mühendis mektebi âlisinin tesisini istediler. Hükümet bu müracaatı kabuletti ve 1782 de; (Buda) şehrindeki eski macar üniversitesinin bir fakültesi halinde Mühendis enstitüsünü açtı ve bu suretle de; Macar mühendislerini, on sekizinci asrın nihayetlerinden beri darülfünunun yüksek tah- silinde yetiştirerek, 1794 te Fransada, Politeknik mektebinin tesisi ile başlayan yüksek mühendislik tahsiline on iki sene tekaddüm ettirmiş oldu.
Genç mühendislerin yüksek ihtisas mekteplerinde yetişmesi ihtiyacını evvela Fransa hissetmiştir. Al- manya ve Avusturya, on dokuzuncu asrın ilk sene- lerinde ve Fransayı takliden mütaaddit politeknik enstitüleri tesis ettiler.
Macaristanda, Politeknik enstitüsü tesisi projesi, 1936 da (Diete) tarafından teklif olunmuş ve büyük macar teceddütperveri (Conte Etienne Szechnyi) dahi gerek sözleri ve gerek yazıları ile bu fikri terviç eylemiş isede; o zaman macaristan, hükümeti mutlaka ile idare olunduğundan, ancak 1844 te ve Viyana kabinasmın müsadesi ile, bu enstitü tesisi projesi kabul ettirilebilmiştir.
Macaristan ve payitahtının büyük dostu olan (Archi- duc Joseph) in hatırasına hürmeten Jozef enstitüsü namı verilen bu mektep neyazık ki basit bir senayı mektebinden başka bir şey değildi.
Jozef senayi mektebi mütevazı kadrosu ile faaliyete başladı isede, dört sene sonraki 1848/49 ihtilâlinde kapanmak mecburiyetinde kaldı.
Bu basit senayı mektebini üniversite fen fakültesi
ile birleştirmeğe ve bunu tevsi ve tekâmülüne çalı- şan macar müteşebbisleri, ancak 1850 de üniversite fen fakültesi ile birleştirmeğe muvaffak olabildiler.
Hükümeti mutlakanın usulü idaresi bunun tevsiine mani oldu.
1856 da imperator, institünün (politechnicum Impe- rial et Royal) namını almasına müsade etti, İşte bu tarihden itibaren müessesenin hakiki ve ciddi inki- şafı başlamış oluyor.
Gitgide tevessü eden müessise, 1870 te küçük ge- len eski yerini terkederek Tunanın sol sahilindeki büyük ve daha geniş yeni binaya nakletti. 1872 de bu takâmülünün tabiî bir neticesi olarak, dünya ilim ve fen müessesatı sırasına geçen müessesenin prog- ramları neşrolunarak muhtelif fakültelerin teşekkülü ilân edildi.
Bunların içinde birinci derecede olanı; mimari şubesi dir ki, profesörleri ondokuzuncu asrın büyük ma- car san'atkârları olan (Haussmann) ve (Steindl) idi.
Talebelerin mikdarı süratle arttı. Seneden seneye dar gelen binayı nazarı itibare alan hükümet, yeni bir bina için lâzım olan tahsisatı verdi., ve 1882 de şehrin ortasında, müze bulvarında ( Emerich Steindl)in proje ve pilânları ile inşa olunan yeni darülfünun sarayını küşat etti.
Bu yeni bina, dört şubenin altı yüz talebesini ala- cak kadar genişti. Fakat, bu sıralarda; her sahada azimli bir faaliyetle çalışan macaristanın, senayı ve muvasala hatlarının süratle inkişafından dolayı, her taraftan vuku bulan hücümlarla günden güne mik- darı artan talebeye; bir kaç sene zarfında bu yeni bina dahi kâfi gelmemeğe, civar evler icar olunma- ğa başlandığı gibi, ayrıca, (Eszterhazy ucca) deki mi- marlar paviyonu gibi paviyonlar yapılarak vaziyeti ıslah ve idareye uğraştılar.
Talebenin mikdarı bini tecavüz edince bunlar da kâfi gelmedi, yeni kürsüler, yeni lâburatuvar ve dershaneleri birleştirecek asrî binaların pilân ve projelerini hazırlamak mecburiyetinde kaldılar.
ı
O zaman mektep rektörü olan büyük kimyaker (Vin- cent 'Warthar) ve mimari şubesi profesörlerinden (Victor Czigler) ileride inşası tasavvur edilen bina- ların arsasını temin maksadı ile; Tuna sahilinde ve esas binaya ait olarak (117. 800) metro murabbaı, ihtiyat olarak da (32. 400) metro murabbaı saha-
s ı n d a k i erazinin satın alınmasını hükümete tebliğ ve
teklif ettiler.
Bu erazı gayet eyi intihap olunmuştu. Yeni bina- lar şehrin bu kısmını büyük bir mükemmeliyetle tezyin ettiler.
Yeni binanın merkez paviyonu tam Tuna hududu ortasında olup cebhesinin tulü (200) metro uzunlu- ğundadır.
Binada esas taksimata merkez olan altı büyük avlu vardır ki; bunların en büyüğü müzeyyen cam çatı ile örtülü olan kabul ve merasim avlusudur.
Burada muhtelif katlara çıkan mükellef mermer merdivenler vardır.
Birinci kat; muazzam ve muhteşem kabul ve mera- sim salonunu ihtiva eder. Büyük paviyonda; atöliye- ler, ders salonları, profesör odaları' muhtelif kolek- siyonlar, mesahai erazi fenni ders salonu (Geodesie), heykeltıraş salonları, idarei merkeziye büroları, rektör ve müdürlerin kabul salonları ve büroları profesörlerin içtima salonları ve talebe birlikleri vardır.
Büyük paviyonun yanında ve hali irtibatta; büyük kütüphane ve mütalaa solonu, risalei fenniye satış mahalli, (200,000) kitap haddi istiabisinde ve (30.000) mevcut kitaplı daima açık küçük kütüphane ve bir çok hususi mesai odaları vardır.
Bu yeni fen mektebiâlisinin inşaatına 1900 da baş- lanmış ve 25 Mayıs 1910 da Kıral (François- Joseph I.) in huzuru ile yapılan merasimde binanın son taşı konularak ikmal olunmuştır.
Yeni binanın küşadında talebenin mevcudu 1621 idi.
Harbi umumiye kadar bu adet mütemadiyen artdı.
1913-1914 de mektebin mevcudu asli talebe olarak 2676 ya baliğ oldu. Resim işleri için lâzım olan atöliyelerin tedariki icap ediyordu, büyük paviyo- nun dört büyük avlusu bu ihtiyaç karşısında atöliye ye tahvil olundu,
Harbi umumide talebe mikdarı his olunacak kadar tenakus ederek 606 ya düştü., fakat mütarekeden sonra tekrar ve şiddetli bir hücuma maruz kalındı.
1918-1919 da 4770 e baliğ olan talebe miktarı büyük müşkülâta sebebiyet vermeğe başladı. Zira ne ders salonları, nede atöliyeler talebenin bu ani tezayüdüne kâfi gelmiyordu. Bu müşkülat, fennî tahsilin aleyhine olarak yalınız nazari derslerle aşıl-
mağa oğraşılıyordu. Esasen bundan başka bir şey yapmak imkânı da yoktu. Bütün avrupa darülfü- nunları aynı müşkülat içinde idiler.
1929- 1930 senesinin birinci sömesterinde talebe mikdarı 1583 dü; asli talebenin mikdarı kanunen tahdit edilmiş olduğundan hemen hemen bu mikdar bir kaç seneden beri sabittir.
Son senede Peşte Fen mektebi alisinde 37 profesör, ve 66 (Prof. Extraordinaires) ve muavinleri vardır.
Ayrıca; davetli konferansçılar ile muavinleri ve asis- tanları ise 226 kadardır.
Bunlardan maada mektep idaresinde 32 idadre me- muru ve lâboratuvarlarda 15 fen memuru vardır.
Mektep: Mimari fakültesi, Mühendis, Makina mü- hendisi fakültesi, Kimya mühendisleri fakültesi, ve bunlardan başka, mektep müdavimlerine lâzım olan iktisadî, Adlî ve Malî malûmatı elde edebilmeleri için, 1914 de küşat olunan İktisadiyat fakültesi ola- rak beş fakülteden müteşekkildir.
Bu safahat ve teşkilat ile ciddi bir tekâmül devresi geçirerek dünya ilim ve fen müessesatı arasında kıymetli bir mevki kazanan Peşte Ulûmu Fenniye Üniversitesi asrın meslekî bilgileri ile yetiştirdiği bugünkü macar mimarlarını nasıl bir programla teçhiz ettiğini de muhtasaran îzahı faideli gördü- ğüm için, üniversitenin mebanîi âliye profesürü doktor Ivan Kotsis in ifadatını hulâsa edeceğim:
Macaristanda mimar mektebi âlisi bir tanedir ve bu yeğâne mektep bütün memleket mimarlarını yetiş- tirmeği deruhte etmiştir.
Üniversitenin mimarî fakültesi; mimar mesleğinin, Mimar, İnşaatçı, İnşaat ve bina mütaahidi, ve Memur mimar gibi muhtelif şubeleri için yetişecek talebelere kifayet edecek bir ders programı tanzim etmiştir.
Üniversitenin bütün şubelerinde olduğu gibi, mimar fakültesinde de tedrisat dört buçuk sene yani do- kuz sömestirdir.. ve her bir sömestirde takip olu- nacak kurlar, hafta derslerinin miktarı ve kurlara devam saatlarını tespit eden mecburi bir ders proğ- ramı vardır.
Bu programda mukayyet her kur mecburidir, ve bu kurlar için ayrı ayrı sualler tertip ve tanzim olun- muştur.
Telebe, programdaki muayyen resimleri yaparak dördüncü ve altıncı sömestır nihayetlerinde imtihan verdikleri gibi dokuzuncu sömestır nihayetinde de diğer sömestır imtihanları gibi verecekleri imtihanla birlikte ayrıca komple bir proje ibrazına mecbur- durlar.
Bütün bu imtihanları muvaffakiyetle geçiren her ta- lebe mimar diplomasını alabilir.
Diplomalı mimarlar ve diğer fakülte mezunları dip- lomalı mühendisler; İktisat fakültesi kurlarını iki sömestir takip ettikleri ve mukayyet üç imtihanı verdikleri takdirde ayrıca İktisat mühendisi unvanını dahi taşıya bilirler.
Üniversitenin gördüğü büyük hizmeti takdir eden kıral 1901 den itibaren Fennî doktora imtihanında muvaffak olanlara Doktor unvanının verilmesine müdade etmiştir.
İşte bu tarihten itibaren, âli bir unvana sahip ol- mak gayesi ile meslekî mesaisini teşmilsden diplomalı mezunlar ve iktisat mühendisleri başlı başına bir tezle beraber, ayrıca mühim bir mevzu ve iki mü- temmim mevzudan ibaret olan doktora imtihanında muvaffak olduktan sonra titrlerine ilaveten "Doktor,, unvanını dahi kullanırlar.
Otuz sene zarfında bu doktora imtihanına girerek muvaffakıyyetle geçiren ancak on diplomalı mimar doktor unvanını kazanmıştır.
Ulûmu fenniye enstitüsü heyeti talimiyesi ders proğramlarındaki tadilâtın çok müşkül olmasına rağmen, terakkıyatın muvazenesini temin etmek gayesile müstakbel mimarların tedrisatını daimî bir tadile tabi tutuyor ve bunun layetegayyer bir halde bırakılmasını gayrı mümkün görüyorlar.
Bahusus asrı hazır da, modern hayatın ihtiyacatına tetabuk edebilmek için tahsil proğramlarının daimi bir rötuşa muhtaç olduğunda şiddetle musırdırlar.
Bugünkü macar mimarlarının tedrisat proğramı ve proje etüdleri şu şekilde tanzim edilmiştir.
I . — Riyaziye, Fizik, Kimya ihzari kurları:
I Riyaziye, Makina, Hendesei resmiye, Kimya,
| Istılahatı kimyeviye ve(Petrographie).
II. — Ulûmu fenniye ihzari kurları:
{
Taksimi erazi fenni ve Makina hakkında malûmat.III. — inşaat ve Istatik:
Muvazenet ve Mukavemet hesabatı, Binalar- da inşaat, Binaların su ve alâtı teshiniye ile teçhizi, Binalarda alektirik tesisatı ve Mukavemet hesabatı, Demir ve Betonar- meli inşaat.
IV. — Bina kompozisyonu mevzuları!
Büyük binaların kompozisyonu ve dahili tak- simatı, Bina kompozisyonu ekzersizleri, Şe- hir evleri, Mesafe tayin ve tahdidi, Ziraat
ve sanayi müessesatı binaları.
V . — Sanat tarihi:
| Asarı atika mimarisi, Krunuvustada mima- ri. Asrıhazırda mimari, Resim ve heykel- tıraşlık tarihi.
VI. — Gırafik ve Pılâstik senayii nefise hakkında tedrisat:
f Eskizler, Figür resimleri, Sulu boya, Tezyi-
\ nat ve Modelaj.
VII. — İktisadî ve Hukukî ilimler:
I Umuru iktisadiye, Hukuku umumiye, Macar l idarî hukuku ve Macar hukuku şahsiyesi.
namları ile yedi fasla ayrılmış ve bina kompozisyonu proje etüdleri iki devreye taksim olunmuştur;
Üçüncü sınıf talebeleri yani beşinci ve altıncı sömes- tir müdavimleri haftada altı saat amelî çalışmanın inzimamile profesör doktor İvan Kotsis tarafından tedris edilmektedir.
İkinci devre, dördüncü sınıf talebeleri, yedinci ve sekizinci sömestir müdavimleri içindir. Bu devrede proje etüdlerine haftada on beş saat amelî mesai inzimam eder ve talebelerin bu mesaileri beş pro- fesör tarafından tedris edilir. Her talebe proje etüd- lerine devam edeceği muallimi kendisi intihap et- mekte serbestir.
Mimari şubesinin hali hazırda bu propramını takip eden dokuz kürsüsü, bu dokuz kürsüden herbirinin daimî ve esaslı birer profesörü, altı profesör mua- vini, sekiz asistanı ve yedi yardımcı asistanı vardır.
Bunlardan başka; talebe mimarlar, diğer şubelere ait yedi ve kurları deruhte eden dokuz profesörden istifade ederler.
Ayrıca; ücretleri kurların müdavimleri tarafından tesviye edilen ve biri profesör titrini taşıyan altı muallim tarafından idare olunan serbes kurlarda vardır.
Bu kadar geniş ve vasi bir proğramla çalışan mima- ri fakültesinin 1929/30 senei tedrisiyesinde 234 mimar talebesi mevcut olduğu gibi, ayni sene zar- fında 62 mimar talebeye diploma verilmiştir.
Görüyoruzki; mimarî, dünya İlim, Fen ve San'at şubeleri içinde medeni alemin başlı başına mümtaz bir mevkiini işgal ediyor. Nekadar mucibi şükran- dırki; bu kıymetli varlığı takdir eden aziz himaye- kârlar ona olan büyük muhabbetleri ile bizde de ümitli bir hareket vücude getirmeğe başladılar.
t
