626 numaralı Diyarbakır şer’iyye sicili’nin transkripsiyonu ve değerlendirmesi (H. 1206- 1207 / M. 1792 – 1793)

Tam metin

(1)T.C. BATMAN ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ. 626 NUMARALI DİYARBAKIR ŞER’İYYE SİCİLİ’NİN TRANSKRİPSİYONU VE DEĞERLENDİRMESİ (H. 1206- 1207 / M. 1792 – 1793). Bilal AKTAŞ YÜKSEK LİSANS TEZİ Tarih Anabilim Dalı. DANIŞMAN Dr. Öğr. Üyesi Tekin İDEM. Haziran-2019 BATMAN.

(2) T.C. BATMAN ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ. 626 NUMARALI DİYARBAKIR ŞER’İYYE SİCİLİ’NİN TRANSKRİPSİYONU VE DEĞERLENDİRMESİ (H. 1206- 1207 / M. 1792 – 1793). Bilal AKTAŞ YÜKSEK LİSANS TEZİ Tarih Anabilim Dalı. DANIŞMAN Dr. Öğr. Üyesi Tekin İDEM. Haziran-2019 BATMAN.

(3) ffi --r. T.C.. UNlz-^. BATMAN Uruivrnsiresi sosYAL eiLiru Lrn ErusrirUsU. -8ff1"r1r. TEZKABUL VE ONAYI. Dr. Ogt. Uyesi Tekin iOgU danrgmanh[rnda Bilal AKTA$ tarafindan haztrlanan "626 Numarah Diyarbakrr $er'iyye Sicili'nin Transkripsiyonu ve De[erlendirmesi (H. 1206- 1207 I M. 1792 - 1793)" adh tez gahgmasr 2610612019 tarihinde aga[rdaki jtiri iiyeleri tarafindan oy birli[i ile Batman Universitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii Tarih Anabilim Dah'nda YUKSEK LISANS TEZI olarak kabul edilmigtir.. Jiiri Uyeteri. Baqkan. imza. : Prof. Dr. Mustafa. Nuri TURKMEN. Imza:. Danrqman : Dr. Ogr. Uyesi Tekin iOgU. Jiiri Uyesi : Dr. Ogr. Uyesi Efe DURMU$. Yukarrdaki sonucu onaylanm.. KORKMAZ ltu lvluduru. *Bu tez. gahgmasr. tarafindan. desteklenmigtir. * Bu ifade tez gahqmasr yaprlrrken bir destek ahndrysa yazrlmah aksi taktirde silinmedir.. nolu proje. ile.

(4) TEZ BİLDİRİMİ Bu tezdeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edildiğini ve tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm.. DECLARATION PAGE I hereby declare that all information in this document has been obtained and presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare that, as required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all material and results that are not original to this work.. İmza Bilal AKTAŞ Tarih :.

(5) ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ 626 NUMARA DİYARBAKIR ŞER’İYYE SİCİLİ’NİN TRANSKRİPSİYONU VE DEĞERLENDİRMESİ (H. 1206- 1207 / M. 1792 – 1793) Bilal AKTAŞ Batman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Danışman: Dr. Öğr. Üyesi Tekin İDEM Yıl 2019, 178 Sayfa. Şer’iyye sicilleri, Osmanlı Devleti sosyal, kültürel, iktisadi ve ictimai konular üzerine araştırma yapacaklar için son derece önemli kaynaklardandır. Çünkü şer’iyye sicilleri kayıt altına alındığı döneme ışık tutar. Bu siciller, Osmanlı Devleti’nin hukuk sistemi, toplum yapısı, kültürel, iktisadi ve idari yapısına dair önemli bilgiler veren birinci elden kaynaklardandır. 59 sayfadan oluşan 626 Numaralı Diyarbakır Şer’iyye Sicili’nde, (H. 1206- 1207 / M. 1792 – 1793) yılları arasında Diyarbakır’da meydana gelen ve mahkeme kayıtlarına yansıyan olayları içeren belgeler bulunmaktadır. Şer’iyye sicili’nde, İnsanlar arasında oluşan alacak-verecek meseleleri, vergi, miras, cinayet ve hırsızlık gibi birçok konuda verilen kararlar bulunmaktadır. Bu belgeler çalışmamızın temel iskeletini teşkil eder. Bu çalışmada, Şer’iyye sicili, Şer’iyye mahkemeleri, Diyarbakır tarihi ve Osmanlı Devleti dönemi Diyarbakır idari taksimatı hakkında kısaca bilgiler verildikten sonra çalışmanın esasını teşkil eden 626 Numaralı Şer’iyye Sicili’nin transkripsiyonu ve değerlendirilmesi yapılmıştır. Ayrıca çalışmanın sonunda belgede geçen Osmanlıca kelimelerinden oluşan bir sözlük ve eserin orijinal hali bulunmaktadır. Anahtar Kelimeler: Diyarbakır, Kadı, Osmanlı Devleti, Şeriyye Mahkemeleri, Şer’iyye Sicili.. I.

(6) ABSTRACT MS THESIS TRANSCRIPTION AND EVALUATION OF DİYARBAKIR SHARİA REGİSTER NUMBERED 626 (H. 1206- 1207 / M. 1792 - 1793) Bilal AKTAŞ Batman University İnstitute Of Social Sciences Department Of History Advisor: Dr. Tekin İDEM Year 2019, 178 Pages. Sharia registers are very important sources for those who will research on social, cultural, economic issues of the Ottoman Empire. Because the records of the Sharia shed light on the period in which they were recorded. These registers are the first hand sources that provide important information about the legal system, social structure, cultural, economic and administrative structure of the Ottoman Empire. The fifty nine pages Sharia Register contains documents containing events that occurred in Diyarbakır and reflected to the court records between the years 1206-1207 / 1792 – 1793. In the Sharia registry, there are decisions made in many subjects such as tax credit, inheritance, murder and theft among the people. These documents constitute the base of our study. In this study, brief information about the Sharia registry, Sharia courts, the history of Diyarbakır and the administrative division of Diyarbakir in the Ottoman Empire period were briefly given and the transcription and evaluation of the Sharia Registery Numbered 626, which is the basis of the study, was performed. In addition, at the end of the study, there is a dictionary and the original version of the Ottoman vocabulary in the document. Keywords: Diyarbakır, Muslim Judge, Ottoman Empire, Sharia Courts, Sharia registers.. II.

(7) ÖNSÖZ Osmanlı Devleti yüzyıllarca üç kıtaya hükmeden, tarihe damgasını vuran devletlerin başında gelir. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan yıkılışına kadar olan bütün müesseselerinin araştırılarak bütün yönlerinin ortaya konulması dönemin anlaşılması için son derece önemlidir. Kadı sicilleri Osmanlı sosyal, iktisadi ve hukuk tarihi açısından önemli olup birinci elden kaynakların başında gelir. Osmanlı Devleti’nin temeli şer’i ve örfi hukuk üzerine kuruludur. Bu hukuk kurallarının uygulanabilmesi için Osmanlı Devleti ülke yönetimini kazalara ayırmış ve kazaların başına kadılar atamıştır. Kadıların şer’i mahkemelerde tuttukları kayıtlara Kadı Sicilleri ya da Şer’iyye Sicilleri denir. Bu siciller sayesinde o bölgenin sosyal, ekonomik ve kültürel hayatı, devletin bireyle ve bireyin devletle olan ilişkisi hakkında bilgi sahibi oluruz. Toplamda 59 sayfadan oluşan 626 Numaralı Diyarbakır Şer’iyye Sicili, Diyarbakır mahkeme kayıtlarına yansıyan davalar ile merkezden gelen yazıları ihtiva eder. Bu sicilde H. 1206-1207 / M. 1792-1793 yıllarına ait belgeler bulunur. Eserin orijinal hali günümüzde İslam Araştırmaları Merkezi’nde mevcuttur. Bu çalışmada bana yardımlarını esirgemeyen danışman hocam Dr. Tekin İDEM ve desteğini esirgemeyen Prof. Dr. Mustafa Nuri TÜRKMEN hocama teşekkürlerimi sunarım.. Bilal AKTAŞ Batman-2019. III.

(8) İÇİNDEKİLER. ÖZET ................................................................................................................................. I ABSTRACT..................................................................................................................... II ÖNSÖZ ........................................................................................................................... III İÇİNDEKİLER ............................................................................................................... IV KISALTMALAR ............................................................................................................ VI GİRİŞ ................................................................................................................................ 1 BİRİNCİ BÖLÜM .......................................................................................................... 2 1.1. Kısaca Diyarbakır Tarihi ve Osmanlı Dönemi İdari Taksimatı ........................... 2 1.2. Çalışmanın Amacı ve Diyarbakır Şer’iyye Sicillerine Genel Bir Bakış .............. 4 1.2.1.Osmanlı Hukuk Tarihi Bakımından Şer’iyye Sicilleri ...................................... 10 1.2.2. Şer’iyye sicillerini Meydana Getiren Belge Türleri .......................................... 11 1.3. Sicillerde Geçen Bazı Kavramlar ..................................................................... 15 1.4. Şer’iyye Sicillerinin Oluşumunda Kadılar ve Mahkeme Sicilleri .................... 15 İKİNCİ BÖLÜM ........................................................................................................... 17 2. Transkripsiyonda Takip Edilen Yöntem ve Sicilin Transkripsiyon Metni ......... 17 2.1. Şer’iyye Sicili’nin Trasnkripsiyonunda Takip Edilen Yöntem .......................... 17 2.2. 626 Nolu Diyarbakır Şer’iyye Sicili’nin Trasnkripsiyon Metni ........................ 18 DEĞERLENDİRME VE SONUÇ ............................................................................. 112 3.1. Defterdeki Bazı Hukuki Konular ................................................................... 114 3.1.1. Tereke, Miras ve Nafaka Davaları ................................................................. 114 3.1.2. Cinayet - Hırsızlık .......................................................................................... 114 3.1.3. Alacak - Verecek ve Borç .............................................................................. 114 3.1.4. Berat – Tayin .................................................................................................. 115 3.1.5. Nakliye Talebi ................................................................................................ 115 3.1.6. Talep - İstek.................................................................................................... 115 3.1.7. Kaza ve Nahiye Vergileri ............................................................................... 116 3.2. Defterde Geçen Meslek Grupları ................................................................... 116 3.3. Defterde Geçen İsimler .................................................................................. 117 3.4. Defterde Geçen Cami, Kilise, Han ve Vakıflar.............................................. 118 3.5. Defterde Geçen Mahalle İsimleri ................................................................... 118 3.6. Defterde Geçen Kaza ve Nahiye İsinleri ........................................................ 118 3.7. Defterde Geçen Karye İsimleri ...................................................................... 119 KAYNAKÇA ............................................................................................................... 121 IV.

(9) EKLER ........................................................................................................................ 124 EK- 1 ......................................................................................................................... 124 EK- 2 ......................................................................................................................... 135 ÖZGEÇMİŞ .................................................................................................................. 169. V.

(10) KISALTMALAR. age. :. Adı Geçen Eser. agmd.. :. Adı Geçen Madde. bknz.. :. Bakınız. BOA. :. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri. C.. :. Cilt. DİA. :. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. DŞS 626. :. 626 Numaralı Diyarbakır Şer’iyye Sicili. H.. :. Hicri Yıl. M.. :. Miladi Yıl. MEB. :. Milli Eğitim Bakanlığı. s.. :. Sayfa. Sa.. :. Sayı. T-. :. Transkript Sayfası. TTK. :. Türk Tarih Kurumu. vb.. :. Vebenzeri. vs.. :. Vesaire. Yay.. :. Yayıncılık. VI.

(11) GİRİŞ Şer’iyye sicilleri kadı veya kadı naibi tarafından kayıt altına alınan ve Şer’i Mahkemelere yansıyan her türlü konuları içeren defterlerdir. Osmanlı Devleti’nin sosyal, kültürel, idari ve iktisadi gibi birçok konuda bize bilgi verir. Kayıt altına alındığı dönemin birinci elden kaynakları olması nedeniyle Osmanlı sosyal ve ictimai hayatı gibi birçok konu üzerinde araştırma yapacaklar için başvurulan temel kaynakların başında şer’iyye sicilleri gelir. (H. 1206 – 1207 / M. 1792 - 1793) yılları arasında kaydedilen 626 Numaralı Diyarbakır Şer’iyye Sicili’ni konu alan çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Diyarbakır’n kısaca tarihinden bahsedilip ardından Şer’iyye Sicili ve Şer’iyye Sicillerinin oluşumu hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde,. çalışmamızın ana. unsuru olan Diyarbakır Şer’iyye Sicili’nin transkripsiyonu yapılmıştır. Son bölümde ise, Şer’iyye sicilinin değerlendirilmesi ve sonuç bölümü bulunur. Bu üç bölümün dışında kaynakça, Şer’iyye Sicilinin orijinal metni ve metinde geçen Osmanlıca kelimelerden oluşan bir sözlük bulunur.. 1.

(12) BİRİNCİ BÖLÜM 1.1. KISACA DİYARBAKIR TARİHİ VE OSMANLI DÖNEMİ İDARİ TAKSİMATI Diyarbakır eski çağlardan beri Karadeniz’i Mezopotamya’ya, Akdeniz’i Basra Körfezine bağlayan yolların üzerinde kurulmuştur. Doğu ve batı arasında bir transit köprü görevi gören Diyarbakır, Dicle vadisine hakim bir tepede inşa edilmiştir. Diyarbakır karasal iklime sahip hem ticari hem de stratejik bir merkez olmuştur. Toprakları oldukça verimli olan bu şehir, çevresini kuşatan surlar sayesinde çok iyi bir şekilde korunmuştur. Diyarbakır adı kaynaklarda muhtelif şekillerde zikredilmiştir. Diyarbakır ismi ve Diyarbakır merkezi için kullanılan ‘’Amid’’ adlarının kökeni hakkında muhtelif fikirler bulunmaktadır. İlk zamanlarda ‘’Amida’’ adı kullanılırken zaman içinde merkez için ‘’Amid’’ adı kullanılmıştır. Muhtelif kaynaklarda ‘’Kara Amid veya Kara Hamid’’ adı zikredilmiştir. Diyarbakır’ı çepeçevre saran surların kara bazalt taşından yapılmış olması ‘’Kara’’ tabirinin kullanılmasına etki etmiştir.1 Osmanlı Devleti idaresi altındayken Diyarbakır adı eyaletin adıyken Amid adı sadece merkez için kullanılmıştır.2 Diyarbakır tarihin tüm dönemlerinde sosyal, siyasal ve ekonomik bir merkez olma özelliğini her zaman korumuştur. Mezopotamya‘nın en eski şehirlerinden biri olan Diyarbakır şehri, tarihi boyunca birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Diyarbakır, Akadlar, Gutiler, Huriler, Mitaniler, Aramiler, Asurlar, İskitler, Persler gibi birçok medeniyetin idaresi altına girmiştir. 639 yılında ise Hz. Ömer döneminde İslam beldesi olan Diyarbakır, 1040 Dandanakan Savaşı’ndan sonra kurulan Büyük Selçuklu Devleti hakimiyetine girmiştir.‘‘ 4 Kasım 1515’te Bıyıklı Mehmed Paşa’nın Beylerbeyliği tayini ile Osmanlı idari teşkilatı içerisinde beşinci eyalet olarak Diyarbakır eyaletini teşkil etmiştir.’’3 Osmanlı ülkesi eyaletlere, eyaletler sancaklara, sancaklara kazalara, kazalar da nahiyelere bölünmüştür.. Bu hususta bknz., İbrahim Yılmazçelik, ‘’Diyarbekir Eyaletinin Yeniden Teşkilatlanması (1840-1864)’’, Osmanlı Ansiklopedisi, Teşkilat, C. 6, Ankara, 1999, s. 222. 2 Bu hususta bknz., İbrahim Yılmazçelik, ‘’XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır 1790-1840), Ankara, 1995, s. 1-3. 3 Nejat Göyünç, ‘’Diyarbekir Beylerbeyliği’nin İlk İdari Taksimatı’’, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Sa. 23, İstanbul, Mart 1969, s. 23-24. 1. 2.

(13) XVIII. Yüzyılda Diyarbakır Eyaletinin İdari Taksimatı Amid. Çarsancak. Harput. Ergani. Çüngüş. Çermik. Siverek. Telbisme. Savur. Beşiri. Salat. Birazi. Atak. Tercil. Meyafarikin. Bakos Boşat. Mihrani. Çıska. Mardin. Hasankeyf. Hani. Siirt. Eğil. Çapakçor. Kaza-i Karakeçilü. Birecik. Kulp. Maden. Musul-u Atik ve Cedid. Behramki. Derik. Sağman. Çemişgezek. 19. yüzyıl başlarına gelindiğinde Diyarbakır kazalarında çok değişiklik olmamakla beraber yukarıdaki tabloya ek olarak Sincar, Birecik ve Eğil kazaları da dahil edilmiştir. 1840 Tarihli Diyarbakır Eyaleti4 1. Amid (Merkez). 13. Hani. 25. Nehtan. 2. Atak. 14. Hasankeyf. 26. Peçar. 3. Badikan. 15. Havidan. 27. Ruha. 4. Bakos Başat. 16. Hayan. 28. Rahta. 5. Beşiri. 17. Hazro. 29. Rasulayn. 6. Birazi. 18. Kulp. 30. Salat. 7. Bohtan. 19. Kurtalan. 31. Savur. 8. Cizre. 20. Lice. 32. Siirt. 9. Çapakçor. 21. Mardin. 33. Siverek. 10. Eğil. 22. Meyyafarikin. 34. Şeyhik. 11. Garzan. 23. Midyat. 35. Şirvan. 12. Genç. 24. Mihrani. 36. Zıkni. 4. Bu hususta bknz. İbrahim Yılmazçelik, age, 1999.. 3.

(14) 1.2. Çalışmanın Amacı ve Diyarbakır Şer’iyye Sicillerine Genel Bir Bakış Osmanlı’da idari birim olan kazaların başında görevli olan kadıların mahkemede tuttukları defterlere şer’iyye sicili denir. Şer’iyye sicillerine ‘’Kadı Defterleri, mahkeme defterleri’’ gibi tabirler de kullanılmıştır. Şer’iyye sicillerinin başında ‘’Dibace’’ denilen giriş kısmı bulunur. Dibace kısmında, verilen Allah ve Hz. Peygamber’e saygı ve dua arz edildikten sonra defter kaydını tutan kadı veya kadı naibinin ismi, unvanı, ve göreve başladığı tarihi bulunur. 5 Şer’iyye sicilleri Osmanlı hukuku, sosyal, kültürel ve ekonomik hayatını anlamada başvurulan birinci elden kaynakların başında gelir. Şer’iyye sicillerinde, mahkeme kaydının yanında birçok idari ve kamu hizmetleri konusunda kadının verdiği kararlar ve merkezden gelen emirlerde kayıt altına alınmıştır. Osmanlı Devleti ve Osmanlı toplumu hakkında bize açık ve net bilgi veren kaynakların başında Şer’iyye Sicilleri gelir. Bu sicller, devlet merkeziyle yapılan resmi yazışmaları, halkın talep ve şikayetleri, berat ve fermanlar vb. gibi yazıları ihtiva eder.6 Bu defterler sayesinde kaydedildiği bölgenin ekomonik, sosyal yapısı, halkın geçim kaynağı hakkında bilgi sahibi olmamızın yanında devletin bireyle ve bireyin devletle olan ilişkisini de kavramamızı sağlar. Diyarbakır'ı konu alan çalışmaları incelediğimiz zaman toplamda kaç şer’iyye sicilinin tam bir transkripsiyon çalışması ile çevrildiğinden bahsedememekle beraber bazı çalışmalarda şer’iyye sicillerinden yararlanıldığını görmekteyiz. Aşağıda Diyarbakır Şer’iyye Sicilleri üzerine yapılmış eserlerden bazıları verilmektedir;. 5 6. Bu hususta bknz. Ahmet Akgündüz, Şer'iyye Sicilleri, C. I, TTK, İstanbul, 1998, s. 14. Bu hususta bknz., Ahmet Akgündüz, age, 1998, s. 12.. 4.

(15) a) b) c) d) e) f) g) h) i) j) k) l). 607 numaralı Diyarbakır Şer’iyye Sicili (Mahmut YILMAZ), 356 numaralı Diyarbakır Şer’iyye Sicili (Mehmet BULUT), 352 numaralı Diyarbakır Şer’iyye Sicili (Davut ÖZ), 312 numaralı Diyarbakır Şer’iyye Sicili (Zikrullah AYKAÇ), 376 numaralı Diyarbakır Şer’iyye Sicili (Hasan ÖZGÜR), 593 numaralı Diyarbakır Şer’iyye Sicili (Abdullah ALAKAŞ), 315 numaralı Diyarbakır Şer’iyye Sicili (İbrahim ÇOŞAR), 3709, 3712 numaralı Diyarbakır Şer’iyye Sicilleri, Dicle Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi yayınları. 313 Nolu Şer’iyye Siciline Göre (1135/1722-1213/1798) Yıllarında Amid (Diyarbakır) Sancağında Sosyal ve Ekonomik Durum’’ Abdulvahap YILDIZ. ‘‘Şer’iyye Sicillerine Göre 1824 - 1834 Yıllarında Diyarbakır'da Sosyal İktisadi ve Kültürel Hayat’’ Mustafa KORKMAZ. ‘‘18. yüzyıl Diyarbakır Şer'iyye Sicillerine Göre Din, Gelenek ve Törelerin Kavşağında Osmanlı Amid Ailesi’’ Ali ÖZENÇ. ‘‘Sicill-i Ahval Defterlerinde Diyarbakırlı Yöneticiler’’ İshak ŞİMŞEK.. Diyarbakır’a Ait Şer’iyye Sicilleri Yaptığımız araştırmalarda İSAM (İslam Araştırmaları Merkezi) verilerine göre, Diyarbakır vilayetine ait 158 adet, Dicle, Çermik ve Kulp bölgesine ait 12 adet sicil olmak üzere toplamda 170 adet şer’iyye sicili bulunmaktadır. Diyarbakır’a ait şer’iyye sicilleri aşağıdaki tabloda verilmiştir; Sicilin Adı. Numarası. Tarih Aralığı. Varak sayısı. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 231. 1271-1272. 35. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 266. 1305-1307. 155. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 267. 1201-1204. 27. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 275. 1320-1322. 130. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 276. 1315-1320. 140. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 277. 1317-1322. 180. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 279. 1304-1305. 65. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 280. 1266-1268. 131. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 281. 1281-1282. 150. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 282. 1291-1292. 48. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 283. 1279-1280. 101. 5.

(16) Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 284. 1277-1305. 125. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 285. 1240-1241. 37. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 286. 1311-1316. 125. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 287. 1312-1314. 180. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 288. 1291-1294. 125. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 289. 1315-1316. 90. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 290. 1299-1301. 65. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 291. 1283-1284. 120. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 292. 1284-1285. 94. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 293. 1279-1280. 100. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 294. 1310-1313. 136. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 295. 1277-1278. 140. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 296. 1288-1293. 192. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 297. 1282-1284. 120. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 299. 1217. 35. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 300. 1271-1273. 120. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 301. 1273-1274. 69. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 302. 1307-1308. 84. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 303. 1268-1269. 35. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 304. 1305-1307. 204. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 305. 1280-1281. 115. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 306. 1294-1296. 211. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 307. 1271-1273. 51. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 308. 1264-1266. 145. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 309. 1301-1304. 100. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 310. 1145. 35. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 311. 1308-1310. 160. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 312. 1298-1300. 84. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 313. 1135-1212. 104. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 314. 1281-1282. 145. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 315. 1154-1155. 46. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 316. 1065. 31. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 317. 1219-1222. 58. 6.

(17) Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 318. 1275-1277. 113. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 319. 1242-1243. 37. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 320. 1320-1323. 123. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 321. 1313-1314. 115. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 322. 1314-1315. 177. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 323. 1314-1323. 115. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 325. 1320-1322. 115. Diyarbakır-Lice Şer’iyye Sicili. 326. 1307-1311. 70. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 327. 1205-1206. 101. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 328. 1252-1253. 40. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 329. 1287-1288. 86. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 330. 1311-1318. 100. Diyarbakır-Lice Şer’iyye Sicili. 332. 1328. 87. Diyarbakır-Lice Şer’iyye Sicili. 335. 1328-1329. 78. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 336. 1289-1290. 40. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 337. 1308-1310. 165. Diyarbakır-Lice Şer’iyye Sicili. 338. 1331-1336. 103. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 339. 1323-1324. 57. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 340. 1314-1315. 113. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 341. 1319-1322. 110. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 342. 1301-1303. 65. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 343. 1317-1319. 177. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 344. 1316-1318. 130. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 345. 1298-1301. 85. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 346. 1246-1248. 31. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 347. 1237-1239. 53. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 348. 1277-1282. 33. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 349. 1169-1170. 25. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 351. 1238-1239. 31. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 352. 1136-1264. 75. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 353. 1256-1257. 57. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 354. 1275-1277. 120. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 355. 1208-1209. 33. 7.

(18) Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 356. 1217-1218. 50. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 357. 1307-1309. 60. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 358. 1295-1303. 100. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 359. 1204-1205. 41. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 360. 1151-1154. 200. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 361. 1313-1327. 135. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 363. 1251-1252. 21. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 364. 1202-1203. 54. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 365. 1318-1325. 61. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 366. 1292-1309. 70. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 367. 1257-1258. 25. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 369. 1269-1271. 80. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 370. 1313-1315. 152. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 371. 1311-1313. 186. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 372. 1314-1317. 250. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 373. 1311-1312. 98. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 374. 1317-1319. 188. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 376. 1244-1246. 39. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 377. 1260-1261. 71. Diyarbakır-Çermik Şer’iyye Sicili. 399. 1325-1326. 160. Diyarbakır-Çermik Şer’iyye Sicili. 400. 1312-1315. 38. Diyarbakır-Çermik Şer’iyye Sicili. 401. 1315. 35. Diyarbakır-Çermik Şer’iyye Sicili. 402. 1309-1315. 80. Diyarbakır-Çermik Şer’iyye Sicili. 403. 1316-1317. 100. Diyarbakır-Çermik Şer’iyye Sicili. 404. 1324-1326. 39. Diyarbakır-Çermik Şer’iyye Sicili. 405. 1310-1311. 64. Diyarbakır-Kulp Şer’iyye Sicili. 406. 1313-1325. 81. Diyarbakır-Lice Şer’iyye Sicili. 407. 1324-1328. 97. Diyarbakır-Lice Şer’iyye Sicili. 408. 1328-1330. 72. Diyarbakır-Lice Şer’iyye Sicili. 409. 1311-1317. 60. Diyarbakır-Lice Şer’iyye Sicili. 410. 1317-1319. 78. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 572. 1329-1330. 135. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 573. 1332-1341. 101. 8.

(19) Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 574. 1328-1330. 187. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 575. 1329-1331. 94. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 576. 1171-1296. 27. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 577. 1268-1269. 18. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 578. 1268-1269. 95. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 579. 1338-1342. 100. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 580. 1323-1324. 193. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 581. 1327-1328. 195. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 582. 1293-1294. 115. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 583. 1307-1308. 140. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 584. 1317. 155. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 585. 1304-1308. 159. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 586. 1311. 195. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 587. 1310-1311. 118. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 588. 1206-1207. 56. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 589. 1319-1320. 103. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 590. 1231-1233. 31. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 591. 1285. 45. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 592. 1135-1136. 54. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 593. 1311. 103. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 594. 1249. 23. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 595. 1333. 91. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 596. 1331-1339. 150. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 597. 1333-1335. 150. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 598. 1305. 190. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 599. 1279. 72. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 600. 1214. 22. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 6001. 1215. 20. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 602. 1332. 100. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 603. 1255. 24. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 604. 1310-1311. 11. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 605. 1334. 21. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 606. 1263. 50. 9.

(20) Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 607. 1256. 36. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 608. 1323-1326. 181. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 609. 1328-1330. 99. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 610. 1338. 197. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 611. 1315. 125. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 612. 1331-1336. 190. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 613. 1305-1307. 102. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 614. 1305-1321. 83. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 615. 1330. 83. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 616. 1326. 206. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 617. 1324-1326. 174. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 618. 1326-1327. 35. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 619. 1330-1332. 180. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 620. 1332-1333. 128. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 621. 1327-1328. 83. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 622. 1330. 123. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 623. 1332-1333. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 624. 1340-1342. 116. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 625. 1336. 90. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 626. 1206-1207. 35. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 627. 1325-1327. 80. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 628. 1326-1327. 200. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 629. 1338. 105. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 630. 1328-1329. 39. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 631. 1241-1242. 35. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 632. 1327. 190. Diyarbakır Şer’iyye Sicili. 633. 1335-1338. 103. 1.2.1. Osmanlı Hukuk Tarihi Bakımından Şer’iyye Sicilleri “İslam Tarihi'nin ilk devirlerinden itibaren mahkemelerde verilen kararların “Şeriye Sicili” adı verilen defterlere kaydedildiği bilinmektedir.’’7 Düzenli bir şekilde sürdürülen bu gelenek İslam devletleri ve Osmanlı Devleti hukuk sistemini anlamamıza 7. M. Akif Aydın, Osmanlı'da Hukuk, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi I, TTK, İstanbul, 1994, s. 418.. 10.

(21) yardımcı olur. İslam hukuku temel olarak Kur'an ve sünnete dayanır. Kuran ve sünnette olmayan konularda ise ülemanın içtihadı esas alınır. “Şer’iyye Sicillerin'de “Şer'i-şerif” tarafından tanzim edilen kararlar şu şekildedir: Özel hukukun dallarından olan şahsın hukuku ile ilgili sicil örneklerinden Osmanlı hukukunda gerçek ve hükmi şahısların bilindiğini; ehliyet, gaiplik, şahsi haklar ve benzeri konulara dair şer'i hükümlerin aynen uygulandığını görüyoruz. Aile hukukuna ait sicil örneklerinden eski Müslüman Türk aile yapısını, nişanlanma, evlenme ve benzeri müesseselerin şer'i hükümlere göre düzenlendiğini, tamamen erkeğe ait olduğu zannedilen boşanma hakkının kadın tarafından da kullanıldığını, nesep, velayet ve nafaka konularının da fıkıh kitaplarındaki şekliyle sonuçlandırıldığını tespit ediyoruz.‘’8 Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan Tanzimat Dönemi’ne kadar geçen asırlar boyunca tüm hukuki sorunların çözüldüğü yegane merci Şer’iyye Mahkemelerdir. Bu mahkemelerde kadılara “gelen hüküm ve fermanlar ve bunlara verilen cevapları ve gördükleri çeşitli davalara dair vermiş oldukları hükümleri kayıd için kadıların sicil denilen birer defter tutmalan kanundu.’’9 Şeriye sicillerinin araştırılması ve günümüze kazandırılması bize, şahıs, miras, aile, borçlar ve ticaret hukukunun işleyişi hakkında bilgiler verir. 1.2.2. Şer’iyye sicillerini Meydana Getiren Belge Türleri 1.2.2.1.. Kadılar Tarafından Kaleme Alınan Belgeler. 1.2.2.1.1.. Hüccetler. Hüccetler, Şer’i Mahkemelerde düzenlenen hukuki bir belgedir. Hüccetin sözlük anlamı “delil, belge, senet, yetkin ve uzmanlaşmış bilim adamlarına verilen unvan’’10 demektir. Hüccetin çoğulu Hücec’tir. “Osmanlı hukuk terminolojisinde ise hüccet kelimesi iki anlamda kullanılmıştır. Bir anlamı “şahitlik, ikrar, yemin veya yeminden nükul gibi bir davayı ispata yarayan hukuki delillerdir. İkincisi kadı huzurunda taraflardan birinin ikrarını, diğerinin bu ikrarı tasdikini içeren ve bir hükmü ihtiva etmeyen hususlara dair düzenlenmiş belgelere verilen addır. Bu tür belgelerin üst. Ali Bilgen, 11 Numaralı Şer'iyye Sicili H.1299 – 1301 (M.1882 – 1884), Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Van, 2003, s. 6. 9 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, TTK, Ankara, 1988, s. 109. 10 İsmail Parlatır, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yayınevi, Ankara 2006, s. 658. 8. 11.

(22) tarafında kadının imzası ve mührü bulunur.’’11 Tanzimat dönemiyle beraber hüccet ifadesi yerine “senedat-ı şer’iyye’’ tabiri kullanılmıştır. Şer’iyye Mahkemelerinde kadı tarafından hazırlanan hüccetin bir nüshası ilgili kişiye verilir bir nüshası da kadı siciline kayıt edilirdi.’’12. 1.2.2.1.2.. İ’lamlar. Sözlük anlamı olarak “bildirmek, öğretmek, işaret koymak manalarına gelen i’lam (çoğulu i’lamat), terim olarak şer’i bir hükmü ve altında kararı veren hakimin imza ve mührünü taşıyan yazılı belge demektir. Her i'lam belgesi davacının iddiasını dayandığı delilleri, davalının cevabını, varsa def'in sebeplerini, verilen hükmün gerekçelerini ve nasıl karar verildiğine dair kayıtları ihtiva eder. İ'lam belgelerini diğer şer'iyye sicilieri kayıtlarından ayıran en önemli özellik hakimin verdiği kararı ihtiva etmesidir.’’13 Yargılama bittikten sonra kadı şeri hükümlere göre karar verir ve bu karara göre i’lamlar hazırlanır. İ’lamın birer nüshası davacı ve davalıya verilir ve bir nüshasıda kadı siciline kaydedilir. Şer’iyye Mahkemelerinde tanzim edilen i’lamlarda şu özelliklerin bulunması zorunludur. İ’lam’da kadının mühür ve imzasının yanısıra davanın görüldüğü tarih yer alır. ‘‘İ'lamlar, konularına göre, vekalet, nafaka, miras, evlenme ve boşanma i'lamları gibi isimler alırlar.’’14. 1.2.2.1.3.. Maruzlar. Ma’ruz sözlükte, “arzolunmuş, sunulmuş, takdim edilmiş, dile getirilmiş’’15 gibi anlamları vardır. Ma’ruzlar bazı benzer yönleriyle i’lam ile karıştırılmıştır. “Kadının imza ve mührünü taşıyan her belgeye i'lam denildiği ve bu sebeple arşivlerde birçok maruzun i'lam diye kaydedildiği görülür. Şer 'iyye mahkemelerinde kadı yargılamayı tamamladıktan sonra verdiği kararı önce tarafiara şifahi olarak bildirir, daha sonra kararın gerekçelerini de ihtiva eden bir i'lam tanzim ederek davacı ve davalıya birer suretini. verir;. bir. suretini. de. sicile. kaydeder.’’16. Ma’ruzların. i’lamlarla. karıştırılmasındaki bir diğer sebep de çoğu i’lamın başında “Ma'ruz–u dai devlet–i Ahmet Akgündüz – Mustafa Oğuz, ‘’Hüccet’’, DİA, C. 18, İstanbul, 1998, s. 446. Bu hususta bknz, Ahmet Akgündüz, Şer'iyye Sicilleri, C. I, TTK, İstanbul, 1998. 13 Ahmet Akgündüz, ‘’İ’lam’’, DİA, C. 22, İstanbul, 2000, s. 72. 14 Ahmet Akgündüz, age, , C. I, TTK, İstanbul, 1998, s. 46. 15 İsmail Parlatır, age, s. 1015. 16 Ahmet Akgündüz, agmd, DİA, İstanbul, 2000, s. 72. 11 12. 12.

(23) aliyyeleridir ki”17 cümlesinin bulunmasından kaynaklanır. İ’lamda kadının kararı bulunurken, ma’ruzda kadı kararı bulunmaz. Özet olarak bir ma’ruzun tertip edilmesinde, bir astın üst makama yazdığı bir durumu bir isteği-dileği veya bir şikayeti bildirmesidir. Ma’ruzun sonunda “huzur-u alilerine arz ve i'lam olundu” gibi ibarelerin yer alır. “Belgenin içinde i'lam kelimesinin geçmesi bunun i'lam olduğunu göstermez.’’18. 1.2.2.1.4.. Müraseleler. Mürasele sözlükte, “Mektuplaşma, yazışma, muhabere, hukukta, kadıların naip temini için yazdıkları resmi mektup.’’19 “Şeriye sicillerinde yer alan ve kadının kendisine denk veya daha aşağı rütbedeki şahıs yahut makamlara hitaben kaleme aldığı yazılı belgelere mürasele denir.’’20 Kadılar, bunun dışında merkezden gönderilen bir ferman, bir emir üzerine zanlı olan kişi ya da kişilerin tutuklanması için mahalli kethüdalara resmi yazı yazabilirlerdi.. 1.2.2.2.. Diğer Makamlardan Gönderilen Belgeler. 1.2.2.2.1.. Padişahtan Gelen Ferman ve Buyruklar. Sözlükte, “Emir, buyruk, padişah buyruğu, padişahın yazılı emri, berat’’21 gibi anlamlara gelir. Padişahtan sadrazama, vezirlere, beylerbeylerine, sancakbeylerine, kadılara, komutanlara ve devlet ricaline gönderilen padişahın mühür ve imzasını taşıyan emir bildiren belgedir. “Divan-ı Hümayun veya Paşakapısı'nda ki divanlarda alınan kararlara uygun olarak yazılan ve üzerinde tuğra bulunan padişah emirlerinin (buyruk) genel adıdır.’’22 Fermanlar padişahlar tarafından iki hususta çıkarılabilirdi. Bunlardan biri şer’i diğeri örfi konuda düzenlenirdi. Fermanlar, “Birincisi; padişahın, İslam hukukunun tanıdığı yasama yetkisine dayanarak ve icra kuvvetinin başı olarak kaleme aldığı ferman ve beratlardır. İkincisi ise; halkı değil de şahısları ilgilendiren mevzular. Ahmet Akgündüz, age, 1998, s. 48. Ahmet Akgündüz, age, 1998, s. 48. 19 İsmail Parlatır, age, s.1187. 20 Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri I, TTK, Ankara, 1990, s. 56. 21 İsmail Parlatır, age, s. 1015. 22 H. İbrahim Şener, ‘’Ferman’’, DİA, C. 12, İstanbul, 1995, s. 400. 17 18. 13.

(24) ile ilgili ferman ve beratlardır.’’23 Kadılara gönderilen fermanların bir nüshası Şer’iyye Siciline kaydedilir.. 1.2.2.2.2.. Sadrazam, Beylerbeyi ve Kazaskerden Gelen. Buyruldular Sözlükte, “Sadaret makamından divan yazısıyla yazılan bir tür emirname.’’24 “Osmanlı diplomatiğinde yüksek rütbeli görevlilerin kendilerinden aşağı mevkilerde bulunanlara gönderdikleri emirler için kullanılan bir terim.’’25 Genel olarak Sadrazamın alt rütbedeki vezir, defterdar, kazasker, beylerbeyi, vali gibi devlet memurlarına gönderdiği sadrazamın mühür ve imzasını taşıyan emir içeren belgedir. Sadrazam dışında defterdar ve kazaskerlerde kendi alt rütbelerindeki görevlilere buyruldu gönderebilirdi.. 1.2.2.2.3.. Tezkireler. Sözlükte, “Not kağıdı, pusula, varaka, bir şehrin içinde bulunan resmi daireler arasındaki yazışma.’’26 “Osmanlı diplomatiğinde çeşitli bürolar veya kişiler tarafından kaleme alınan ve konuyu özet halinde açıklayan belgeler için kullanılmış27 bir tabirdir. Ferit Develioğlu’na göre; Tezkire, “hükümetten alınan izin kağıdıdır’’28 Tezkireler üst rütbedeki devlet memurlarına bağlı tezkireciler tarafından kaleme alınırdı. Tezkirelerin bir nüshası kendilerine berat ile görev nasb edilen memurlara verilir, bir nüshasıda Şer’iyye Siciline kaydedilirdi.. 1.2.2.2.4.. Temessükler. Sözlük anlamı olarak,. “tutunmak, sarılmak, yapışmak” manasına gelen. temessük diplomatik dilinde borç verilmesi, borcun ödenmesi, bir şeyin teslim edilmesi veya teslim alınması gibi durumlarda karşı tarafa verilen belgeyi ifade eder.29 Temessük’ün diğer bir anlamı senettir. Temessük ile bir kişi, nakit, taşınır veya. Ahmet Akgündüz, age, 1990, s. 57. İsmail Parlatır, age, s.220. 25 Mübahat S. Kütükoğlu, ‘’Buyruldu’, DİA, C. 6, İstanbul, 1992, s. 478. 26 İsmail Parlatır, age, s. 1719. 27 Mübahat S. Kütükoğlu, ‘’Tezkire’’ DİA, C. 41, İstanbul, 2012, s. 73. 28 Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, 1988, s. 987. 29 Mübahat S. Kütükoğlu, ‘’Temessük’’, DİA, C. 40, İstanbul, 2011, s. 413. 23 24. 14.

(25) taşınmaz bir mal üzerinde tasarruf hakkı elde eder. Günümüzde ise temessük yerini “tapu’’ya bırakmıştır. 1.3. Sicillerde Geçen Bazı Kavramlar 1.3.1. Mahdar / Mahzar Resmi makamlara verilmek üzere istek-talep, teşekkür ve şikayet gibi konular için hazırlanan birden çok imza taşıyan arzuhallere mahdar/mahzar denir. “Belgenin altında, mecliste hazır bulunan ve meseleye vakıf olan başta subaşı, çavuş ve muhzır gibi şahısların beyanlarına ve imzalarına mahdar denir.’’30 Sözlükte ise, ‘’hazır bulunulan yer, huzur" anlamına gelen mahzar (mahdar) kelimesi, fıkıh literatüründe "taraflar ve şahitlerinin hakim huzurunda dava ile ilgili olarak sundukları bilgi ve delillerin, ikrar, yemin veya inkarın kaydedildiği belge ve defter" manasında kullanılmıştır.’’31. 1.3.2. Sicil Sicil, hukuk uygulamalarının ve mahkeme kayıtlarını içeren defterlerin ve eserlerin ortak adıdır. Sicil veya çoğulu olan sicillat “yargı kararını içeren belge, i‘lâm, mahkeme defteri”32 anlamına gelir. Mahkemelerde kadılar tarafından verilen kararlar, merkezden gelen ferman, buyruldu, berat gibi emir ve tayin bildiren belgelerin bir nüshasının kaydedildiği defterlere sicil denir.. 1.4. Şer’iyye Sicillerinin Oluşumunda Kadılar ve Mahkeme Sicilleri Kadılar, Osmanlı’da idari bir birim olan kazaları yöneten, medresenin en üst kısımlarından mezun olan ve ilmiye sınıfına mensup görevlilerdir. Kadılar, “Osmanlı Devleti’nde, mahkemede hakimlik, aynı zamanda şehir ve kasabaların belediye işleri ile bugünkü noterlik işlerini yapan, hükümetin mahalli herhangi bir iş hakkında fermanlarının infaz ve tatbikinde yetkili olan kimseye kadı denilirdi.’’33. Ahmet Akgündüz, age, 1998, s. 45. Mehmet İpşirli, ‘’Mahzar’’, DİA, C. 27, İstanbul, 2003, s. 398. 32 Fahrettin Atar, ‘’Şurut ve Sicillat’’, DİA, C. 39, İstanbul, 2010, s. 270. 33 Zekeriya Bülbül, Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara 2013, s. 201. 30 31. 15.

(26) “Kaza, kadının yargı alanına giren bölge anlamına gelmektedir.’’34 Her kazanın başında bir kadı vardır. Kadı hem kazanın en üst mülki amiri hemde mahkeme başkanıydı. Mahkemelerde kadılara yardımcı olarak naipler, katipler, muhzırbaşları, muhzırlar, hademeler ve mübaşirler görev alırlardı. Mahkemelerde her türlü dava, miras, evlenme-boşanma, nafaka gibi konular görülürdü. Kadıların mahkeme kayıtlarını ve merkezden gelen emirlerin bir suretini kaydettiği defterlerede ‘’şer’iyye sicili’’ denir. Osmanlının kuruluşundan bu yana görev ve ilgi alanına giren tüm konular sicillere kaydedilmiş, böylece bir bölgenin ekonomik, sosyal ve hukuk tarihi hakkında araştırma yapanlar için bulunmaz bir eser meydana gelmiştir.. 34. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, age, 1984, s. 126.. 16.

(27) İKİNCİ BÖLÜM 2. Transkripsiyonda Takip Edilen Yöntem ve Sicilin Transkripsiyon Metni 2.1.. Şer’iyye Sicili’nin Trasnkripsiyonunda Takip Edilen Yöntem. 626 Numaralı Diyarbakır Şer’iyye Sicili’nin Transkripsiyonu (H. 1206-1207/ M. 1792–1793) yılları arasını kapsamaktadır. Bu sicil, 35 varaktan (59 sayfadan) oluşur. İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM)’da 7093 demirbaş ve 307 yaka numarasıyla kaydedilmiştir. 626 Numaralı Diyarbakır Şer’iyye Sicili Şer’iyye sicilini transkript edilirken silinmiş görüntüsü çıkmamış kelimeler, (Silik) şeklinde gösterilmiştir. Okunamayan yerler için (…) şekli tercih edilmiştir. Okunuşları tereddütlü kelimelerin sonuna (?) konmuştur. Sayfalar T-1, T-2, … şeklinde numaralandırılmış olup buradaki 1, 2, … sayıları sayfa numarasını belirtmektedir. Transkriptte, iki okunuş arasındaki tereddütlü durumlarda her iki okunuş şekli de yan yana yazılmış ve aralarına (/) işareti konulmuştur.. 17.

(28) 2.2.. 626 Nolu Diyarbakır Şer’iyye Sicili’nin Trasnkripsiyon Metni. T-1 DŞS. 1/1 İşbu iki yüz altı senesi Ramazan’ül-mübareğin yedinci günü ve şuhur-u rumiyeden Nisan’ın on yedinci yevm-i sebt amid muzafatından Mardin kazasında vaki’ Koruk nam-ı karyeden ahmed bin Hasan yediyle bir deste şa’ir semenli ve bir miktar medfuk şa’ir ve bir deste kul divan çavuşu ve ruus çavuşu Ağa yediyle meclis-i şer’e vurud ve sene-i mezkurenin ‘örf-ü belde üzere hasad ve mehavisi yevm-i mezkureden olduğu sicil-i mahfuza kayd şod 27 Ramazan sene 1206 DŞS. 1/2 Bir günde kırktan ziyade sipahilere me’mur havacegan Divan-ı Hümayun sa’adetlü Mehmed Emin Efendi Mardin’e ‘azimetinde ve Genç Mehmet Tatar-ı Bağdad’a ‘azimetinde ve yine Bağdad Tatarı Molla Mehmed intisabına(?) ‘azimetinde erkab olunan on dokuz re’s Menzilci Abdulbaki Paşa’nın matlubeye kayd şod 21 Şevval sene 1206. DŞS. 1/3 Def’a bir günde kırktan ziyade Bağdad valisinin hazinedarı Asitane ‘azimetinde ve Bağdad Tatar Ağasının yeğeni Bağdad ‘azimetinde otuz üç re’s bargirin ücretini merkumenin matlubeye kayd şod 21 Şevval sene 1206. DŞS. 1/4 Menzilcinin Devlet Tatarı Mustafa Ağa ve çukadarı erkab ettirdiği bargirlerden Siverek’ten rukiyye(?) ‘azimetlerinde helak olan üç re’s bargir taleb olunacak kayd şod 21 Ramazan sene 1206. DŞS. 1/5 Menzilcinin Bağdad’tan ‘avdet birle Asitane’ye da’im Uzun Abdullah Paşazade Sa’id Beğ’e irkab olunan bir günde kırktan ziyade elli altı re’s bargir ücreti taleb olunacak kayd şod 20 Muharrem sene 1206. 18.

(29) DŞS. 1/6 İşbu bin iki yüz yedi senesinde menzil i’malının taksit-i evveli sihanesi cümle ma’rifetleriyle tevzi’ olunduk da iki yüz altı senesinde vaki’ kendisüne menzil i’malının taksit-i sani hesab-ı kezalik cümle ma’rifetleriyle menzilci Abdulbaki Paşa’dan ru’yet olunduğu ber vech-i atiyüz- zikr olunur. 6450 guruş sihane-i mezkurun cem’an yekunu hesab-ı ru’yet olunduğu zeyl defterde mezkurdur. Bir Mefsad Mahkemesi Kazalar ki Savur ve Hani ve Hasankeyf ve Tercil ve Telbisme ve Atak ve Çıska ve Mihrani ve Bakos Boşat ve Meyafarikin on ‘aded kazalar ki müraseleleri ‘aynıyla tard ve dahi bu mahaller senede bir aded menzilci-i merkumenin taksit-i sani olan menzil i’malından ve sair matlubuna tekasür birle baki mutalib taksit-i evveli menzil sihanesine idhal olunmuştur 2.065 guruş hesabı ru’yet 450 + 2020 + 3980 = 6450 Guruş. T-2 DŞS. 2/1 Bu def’a musaliha emrini getüren devlet Tatarlarından Hüseyin tatara deyn-i memleket olmak üzere sa’adetlü Mütesellim Ağa’nın kethüdası Esseyid İbrahim Ağa’dan ve defter kethüdalığı malından(?) 150 guruş istidane olunmuştur 9 Şaban sene 1206 DŞS. 2/2 Def’a ba-mürasele ağa-yı mümaileyhin sahur hususu için sahurun hazret-i şehriyariye Mustafa Paşa tarafından Selam Ağa’sına ruz-u mürre masarif için defter kethüdalığı(?) malından baki kalan el-’as 6 Ramazan sene 1206 DŞS. 2/3 Ba-mürasele Kara havace’den Ömer Ağa’dan def’a musaliha emr-i sureti getürülen devlet tatarına hizmet ser kimesne bu def’a ba-mürasele sa’adetlü Esseyid İbrahim ağayı mümaileyh Selam Ağasına yirmi günlük ruz-u mürre masarif için işbu mahalle-i mezbur istidane olunmuştur 20 Şevval sene 1206. 19.

(30) Def’a sa’adetlü Ağa-yı mümaileyhin sekiz günlük ba-mürasele selam ağası için istidane olunmuştur 5 Şevval sene 1206 DŞS. 2/4 Voyvoda Ağa hazretlerinin kethüdası ağa hazretlerinden Mustafa Paşa tarafından selam ağasına ve gerekde Mustafa ağaya hizmet verilmiş 8 Şevval sene 1206 DŞS. 2/5 Divangane(?) taifesinin ta’addileri mu’ayyen için ağayı mümaileyhden ba-mürasele balada mezkur Karahoca’nın verdiğinin hisse-i ruiyet olunmağla minha 5 Zilhicce sene 1206 DŞS. 2/6 Baki dört ‘aded mürasele muciblerince ağayı mümaileyhin mutalebatı olup rahmeten lilfukara iki yüz yedi senesi taksit-i evveli menzil masarif sihanesine idhal eyleyüp meblağ-ı mezkur bin altı yüz kırk beş guruş mürasele-i vahde birle tevfik olunduğu işbu mahalle-i şer’ verilmiştir.. 150+75 Guruş. =. 225 30+300+120+1200=1650 1650+25 = 1675 1675-30 = 1645 Guruş. Guruş. Guruş. Tecdid berat-ı malikane emrini getüren devlet tatarı Osman Ağa’ya hizmet ‘inayetlü voyvoda ağa hazretinden mübaya’a emrini getüren ref’ ve alisi efendimizin çukadarı İbrahim Ağaya hizmet voyvoda ağa hazretlerinden ba-mürasele DŞS. 2/7 Defter Kethüdalığı Malı Beyan Olunur Hacı mütevelli Mehmed Efendiden bil-vekalete bin iki yüz altı senesine mahsuben dört rub’ hassa matlub vezira-yı ‘azam hazretlerinin kapusu nizam için emr-i ‘alişan getüren sadrazam tatarına ba-mürasele su yolunun ta’mirine ba-mürasele Hacı mütevelli Efendi de tatar hazret-i sadaretpenahi Mehmed Ağaya sihane defterleri aslına memur vech-i hizmet ba-mürasele ‘adalet emri getürendir kamilen gediklülerinden Yusuf Ağaya Hizmet ba-mürasele taife-i tatarane tahmil için bargir verilmemesini natık emr-i ali getüren hazret-i sadaretpenahi tatarı Abdulhamid’e hizmet ba-mürasele yalnız iki yüz 20.

(31) yirmi beş guruş kalıp evvel dahi bu def’a mahlulat-ı mukata’at tashih hususuna memur çukadarı hazret-i sadaretpenahi Hüseyin Ağaya verilüp bundan ma’ada dahi iki yüz yetmiş beş guruş iki yüz yedi senesi malından cem’an beş yüz guruş ba-mürasele hizmet verilmiştir 725 - 25=700 Guruş 500-50 = 450 Guruş 250-20=230 Guruş. 100 100 Guruş. 450-200=250 Guruş. T-3 DŞS. 3/1 Ya Fettah Ya Rezzak Ya Allah Ve Ya Nesta’in E’uzu Billahi Mine’ş-Şeytanir Racim Bismillahirrahmanirrahim Rabbi yessir velatü ‘assir rabbi temmim ve temmim bilhayr Ya Allah Ya mu’in ‘izzetmeab şerif nisab samahat-ı iktisab mefahir’ul-kudat Mevlana Osman Efendi ram-ı mevkufen tahiyyat-ı layika ve teslimat-ı faika inha olunur ki işbu sene-i sitte ve mieteyn ve elf. Recebü’l-ferdi muntasıfından zabt itmek üzere ba hatt-ı hümayun şevketmakrun bervech-i mansın mutasarrıf olduğum Amid kazasının umur-u şer’iyyesi niyabeti tarafımızdan cenabınıza ihale ve tefviz olunmuştur gerektir ki kaza-i mezburu şehr-i mübarek mezbur muntasıfından binniyabet zabt idüb beynel ihale icrayı ahkam’uşşer’iyye ve vak’a olan mevtayı ‘askeriye muhalefetini tahrir ve beynel vuruş bilfarzıyyet’üş-şer’iyyete tevzi’ ve taksim eyleyüp cadde-i şer’ten sermed inhiraf eyleyesüz vesselam. El-’adl’üd-da’iyullah vülatül’umma Mehmed Emin Kadı Kazayı Amid DŞS. 3/2 ‘İzzetmeab şerafetül küttap Amid Mahkemesinde reisülküttap samahatlü Esseyid Abdulkadir Efendi ram-ı muvaffaken gıbbe’t tahiyyet’us safiyye inha olunur ki işbu sene-i sitte ve mieteyn ve elf Recebü’l-ferdinin nısfından zabt itmek üzere ba-mürasele-i şer’iyye Amid kazasının umur-u şer’iyyesi bin-niyabete ‘uhde-i ‘acizanem tefviz ve ihale olunmağın sen cümlenin mu’temed ve bendidesi ve bundan akdem dahi her vecihle sadakatiniz ma’lum olduğundan dikkat-ı hükümetimizde tarafımızdan bab niyabeti sana tefviz ve ihale zamanında savb-ı şer’-i kavliden işbu mürasele-i şer’iyye ısdar ve yedinize ihale olunmuştur ki beynel ihale vaki’ olan hususu terafi’-i şer’-i ‘ali eyleyesüz vesselam 21.

(32) Murahhas Osman Elmu’alla medine-i Amid DŞS. 3/3 ‘İzzetmeab medine-yi ta’addi mahkemesinde bab naibimiz reisülküttap şerafetlü Esseyid Abdulkadir Efendi dam-ı muvaffaken gıbbe’t tahiyet’ül behiyye inha olunur mahkeme-i mezburede bab muhzırlarından işbu ba’is’ül-mürasele Esseyid İbrahim emektarı sadakatkar ve mücerrebül etvar olduğu ledel ifham muhzırlığı hizmetinde müstahdem olunmak için bu şer’i kavlimden mürasele tahrir ve ısdar olunmuştur ‘aleyhi te’ala gerektir ki merkum Esseyid İbrahim kısmet muhzırlığı hizmetinde istihdam ettirüp kemal-ı basiret istikamet üzere hareket eyleyesin tenbih eyleyüp mucib-i mürasele ile ‘amil olasız vesselam. 25 Şevval sene 1206. ‘İzzetmeab Amid kazasında Şafi’i müftisi Esseyid Mahmud Efendi DŞS. 3/4 Ba’de’s selam inha olunur ki kaza-i mezburda ihale beyninde hüsnü sülükün tarafımıza inha ve şafi’i müftülüğü kemakan hakkında istid’a olunmağla tarafımıza yine sika ibka olunmuştur gerektir ki ledel istifta esah-ı akval olunmuştur şafi’i aleyhimurrahmet ile ifta idüb keteb-i mu’tebereden nakl-ı sarih imzalar kerre-i Amid kazasında şafi’i müftisi olduğun tasrih eyleyesin vesselam tahriren fi’l yevm’ür rabi’ ‘işrin Ramazn’ül-mübarek sene sitte ve mieteyn ve elf Elfakir Mehmed Mekki ‘Afa ‘anhu. T-4 DŞS. 4/1 Akza-yı kuzati’l-muslimin, evla-yı vulati’l-muvahhidin, ma‘denu’l-fazl ve’l-yakin, rafi‘-i a‘lam-ı şer‘iyye ve‘d-din, varis-i ulumi’l-enbiya ve’l-murselin el-muhtass bimezid-i inayeti’l-meliki’l-mu‘in Anadolu’nun orta kolunda mübeyyen ve yesarında vaki’ Mevlana zidet fezailuhum ve mefahir’ul kudat ve’l hükkam ma‘denu’l-fazail ve’leklam kudat-ı tevvab zide fezailuhum ve mefarih’ul-emasil ve’l-akran a’yan ve zabitan ve vech-i memleket ve iş erleri zide kadruhu tevki’-i ref’i hümayun ve ısdar olacak ma’lum ola ki el-halet-i haza Devlet-i Aliye ile Rusya Devleti beyninde işbu bin iki yüz altı senesi Cemazilevvelin on beşinci gününden meval-i salh ve silah tarafeyn 22.

(33) murahhasları beyinlerinde bilmüzakere karargir senadat ile karin ihtitam olup bu surette Anadoluda vaki’ kazalarda müsenna için bundan akdem müretteb olan ‘asakirden şimdiye dek henüz yerlerinden hareket itmeyen ve esna-yı tarikte bulunanların tevkif ve i’adeleriyle sükkan-ı memleket ve neferleri ru’iyyet bu vecihle masarif ve hasardan siyanet-i husulet irade-i padişahanem ta’alluk itmekten naşi siz ki Mevlana ve sair mumaileyhsin taht-ı hükümet ve kazanızdan müsenna için müretteb olup şimdiye dek henüz yerlerinden hareket itmemiş olan sunuf-u ‘askeriyeden kemakan memleketlerinde tevkiflerini bu yolda bulunanların memleketlerine ‘avdet eylemelerini iktizasına kürre-i i’lam ve Devlet-i Aliye ve vilayetlerinden hareket itmeyen ‘asakir için ahali-i fukaradan alınan meblağ her ne ise ashabına tamamen ve kamilen red ve teslim hususuna bil ittifak ihtimam ve dikkat-ı ‘afuları bahanesiyle sair ve ‘’alenen bir ferdten bir akçe ve bir hibe alınmamak ve oldurulmamak maddelerine cümleniz bil nefs akdem ve gayret ve taraf-ı hümayunum için isticlab ve ‘avdet-i cizyeye sarf-ı mukadderet eylemeniz fermanım olmağın i’lamen ve ifhamen rikab-ı Hümayundan hasseten işbu emri ‘alişanım ısdar ve Devleti Aliyem tatarlarından Hüseyin ile irsal olunmuştur İmdi ve sebat-ı tenbihat ve idaranem muktezasına ri’ayet ederek müsennaya müretteb ‘asakirden bu ana değin yerlerinden hareket itmeyen ve elyevm yolunda bulunan ecnas-ı ‘asakir mevcudunu tevfik ve i’adeye mübaderet sükkan-ı memleket ve ahali ve fukaraya ve za’ifayı her halde hasarat ve ta’addiyatından himayet ve hilaf fermanım ve mugayyir rıza ve za’i tecviz ile mazhar muaheze ve ‘ikab olmaktan ‘gayet’ül gaye tahaşi ve mecanib eylemeniz babında ferman-ı ‘alişanım ısdar olmuştur buyurdum ki vusul bulduk ta bu babda vech-i meşruh üzere şerefyafte-i sudur olan ferman vacibul etba’ ve lazım’ulimtitak mazmun ve ita’at makrunuyla ‘amel ve hareket eyleyüp hilafetten bigayet mücanebet eyleyesin şöyle bilesin ‘alamet-i şerife i’timad kılasız tahrir olup Cemazilahir sene sitte ve mieteyn ve elf. Makam-ı Kostantiniyye el-Mahrusa DŞS. 4/2 Akza-yı kuzati’l-muslimin, evla-yı vulati’l-muvahhidin, ma‘denu’l-fazl ve’l-yakin, rafi‘-i i‘lam-ı şer‘iyye ve‘d-din, varis-i ulumi’l-enbiya ve’l-murselin el-muhtass bimezid-i inayeti’l-meliki’l-mu‘in Anadolu’nun orta kolunda mübeyyen ve yesarında vaki’ Mevlana zidet fezailuhum ve mefahir’ul-kudat ve’l-hükkam ma‘denu’l-fazail ve’lekarım kudat-ı tevvab zide fezailuhum ve mefarih’ul-emasil ve’l-akran a’yan ve zabitan ve vech-i memleket ve iş erleri zide kadruhu tevki’-i ref’i hümayun ve ısdar olacak 23.

(34) ma’lum ola ki el-halet-i haza Devlet-i Aliye ile Rusya Devleti beyninde işbu bin iki yüz altı senesi Cemazilevvel’in. T-5 on beşinci gününden meval-i salh ve silah tarafeyn murahhasları beyinlerinde bilmüzakere karargir senadat ile karin ihtitam olup bu surette Anadoluda vaki’ kazalarda müsenna için bundan akdem müretteb olan ‘asakirden şimdiye dek henüz yerlerinden hareket itmeyen ve esna-yı tarikte bulunanların tevkif ve i’adeleriyle sükkan-ı memleket ve neferleri ru’iyyet bu vecihle masarif ve hasardan siyanet-i husulet irade-i padişahanem ta’alluk itmekten naşi siz ki Mevlana ve sair mumaileyhsin taht-ı hükümet ve kazanızdan müsenna için müretteb olup şimdiye dek henüz yerlerinden hareket itmemiş olan sunuf-u ‘askeriyeden kemakan memleketlerinde tevkiflerini bu yolda bulunanların memleketlerine ‘avdet eylemelerini iktizasına kürre-i i’lam ve Devlet-i Aliye ve vilayetlerinde mezkur i’timad-ı ‘asakir için ahali-i fukaradan alınan meblağ her ne ise ashaplarına tamamen ve kamilen red ve teslim hususuna bil-ittifak ihtimam ve dikkat-ı ‘afuları bahanesiyle sair ve ’alenen bir ferdten bir akçe ve bir hibe alınmamak ve oldurulmamak maddelerine cümleniz bin-nefs akdem ve gayret ve taraf-ı hümayunum içinahali-i fukaradan isticlab ve ‘avdet-i cizyeye sarf-ı mukadderet eylemeniz fermanım olmağın i’lamen ve ifhamen rikab-ı Hümayundan hasseten işbu emr-i ‘alişanım ısdar verile irsal olunmuştur İmdi ve sebat-ı tenbihat ve idaranem muktezasına ri’ayet ederek müsennaya müretteb ‘asakirden bu ana değin yerlerinden hareket itmeyen ve elyevm yolunda bulunan ecnas-ı ‘asakir mevcudunu tevfik ve i’adeye mübaderet sükkan-ı memleket ve ahali ve fukaraya ve za’ifayı her halde hasarat ve ta’addide himayet ve hilaf fermanım ve mugayyir rıza ve za’i tecviz ile mazhar muaheze ve ‘ikab olmaktan ‘gayet’ül gaye tahaşi ve mecanib eylemeniz babında ferman-ı ‘alişanım ısdar olmuştur buyurdum ki vusul bulduk ta bu babda vech-i meşruh üzere şerefyafte-i sudur olan ferman vacibul etba’ ve lazım’ul imtitak mazmun ve ita’at makrunum ‘amel ve hareket eyleyüp hilafında tahaşi ve bigayet mücanebet eylesün şöyle bilesin ‘alamet-i şerife i’timad kılasız tahrir olup Cemazilahir sene sitte ve mieteyn ve elf. Hala Amid mahkemesinde bab naibimiz reisülküttap şerafetlü Esseyid Abdulkadir Kostantiniyye el-mahmiyye Efendi dam-ı mevkifen ba’de’t tahiyyet’ül vafiye inha olunur ki bundan akdem mahkeme-i mezburda ba-berat-ı ‘ali katip olan Hafız Elhac Ali Efendi fevt olup hizmet-i lazıması mu’tel kalmağın yerine erbab-ı istihkak ve isti’dadın işbu ba’is’ül mürasele Esseyid Hüseyin Efendi nasb ve ta’yin 24.

(35) olunup katib-i mezkur kendiye tevcih ve ‘inayet buyurulması niyazı der ‘adl-i ‘arz ve i’lam olunup berat zuhuruna değin hizmet-i kitabette istihdam ettirmenizi meşevv(?) işbu mürasele tahrir ve ısdar olunmuştur kerektir ki müteveffayı mezburun yerine mümaileyh Esseyid Hüseyin Efendi’yi hizmet-i kitabette istihdam ettirip mucib mürasele ile ‘amil olasız vesselam 27 Şaban sene 1206. DŞS. 5 Hala mahruse-i Amid’te seccade paydayı şer’iyyet ‘azametlü Efendi hazretleri kıdvet’ül-emasil ve’l-akran serturna-yı dergah-ı Ali hakaniyan ve ağayı serdengeçityan ve ‘alemdaran olacak ihtiyarları zidet meffen(?) İnha olunur ki medine-i mezbure serdar nasb ve ta’yin olunan kıdvet’ül-emasil (…) Elhac Mehmed refi’-i bende zide kadruhunun müddeti tekmil olup ocak tarafından ağayı mektun zuhur edinceye kadar serdar-ı mezbur zabt u rabtına karar ve muktedir kimesnenin nasb ve ta’yin olunması lazım ve mukteza olunmağın erbab-ı istihkaktan ocaklusuna merza ve muhtarı ocaklusuyla Hasan zide katibi beriyyen. T-6 serturnayı ocak kıdvet’ül-emasil ve’l-akran Ahmed Ağa zide kadruhu medine-i mezbure serdar nasb olunmağla zabtı için tarafımızdan iş buyuruldu tahrir ve yedine i’ta buyurulmuştur rehine-i Te’ala Asitane-i Aliye’den ocak mektub vurud edinceye kadar ağayı mümaileyh evla-i ketre zabt ve serdar olup ocak hususunda ahirinden(?) dışarı hareket eylemeyesin ve sen dahi serdar-ı mumaileyhsin gerektir ki memur olduğun umurda sadakat ve istikamet ile kıyam ve medine-i mezburun leyl ve neharı ahali-i beldenin emin ve rahatı muhafazası emrinde ğayuran-ı(?) basiret ve bin iki yüz altı senesinde Ramazan gurresinden zabt ve fukarad-ı da’iyye bu vech-i rencide dermeyan olmasından gayet hırs ve müba’adet eyleyesin 29 Şaban sene 1206. DŞS. 6/1 Amid’te Nasuh Paşa Suku’nda vaki’ müteveffa-yı Servinaz Hatun Cami’-i şerif evkafı mahsulünden olmak üzere yevmi üç akçe vazife ile ‘amm-ı han olan Seyid Mehmed fevt olmağın mahallusundan işbu raf’i tevki’ refü’üş şan hakan Esseyid Elhac Abdurrahman zide sulehaya tevcih olunup yedine berat-ı şerif-i ‘alişanım verilmek ricasına Amid kazası Mevlana Esseyid Mehmed Sa’id zidet fezail inha itmek ile mucibince. tevcih. olunmak. a‘lemu’l-ulemai’l-mutebahhirın 25. efdalu’l-fudelai’l-.

(36) muteverri‘in bil-fi’il Şeyhülislam Mevlana Mehmed Şerif edamullahu Te’ala fezailuh işaret itmekle işareti mucibince tevcih olunmak fermanım olmağın hakkında mezid-i ‘inayet-i padişahanem zuhura getürüp bin yüz dosan dört senesi Şevval-i şerifin dokuzuncu günü tarihle müerrih verilen ru’usu hümayunum mucibince bu berat-ı hümayunu verdim ve buyurdum ki mezbur Esseyid Elhac Abdurrahman zide suleha varup müteveffa-yı merkum yerine cami’-i mezburdan ‘amm-ı han olup edayı hizmet eyledikten sonra ta’yin olunan yevmi üç akçe vazifesi evkafı mezbur mahsulünden mütevellisi olanlar yedinden olup mutasarrıf ola şöyle bileler ‘alamet-i şerife i’timad kılalar tahriren fil-yevm’ül hamis ‘aşere Şevval’ül tasi’ ve tis’in ve mie ve elf Mahruse-i Kostantiniyye DŞS. 6/2 Bin yüz altmış sekiz senesi Saferi’nin yirmi sekizinci günü taht-ı ‘aliyenin Osmani üzere cülus-u hümayun meyment makrunum vaki’ olup ‘umumen teccdid-i berat olunmak fermanım olmağın bundan akdem medine-i Amid vaki’ müteveffa Servinaz Hatun Evkafı mahsulünden almak üzere yevmi yirmi akçe vazifeyle suk-u terfi’-i ref’üş-şan hakan Abdurrahman Halife kaim Abdulkerim zide sulehe yedinde olan ‘atik beratı Dersa’adetime getirüp tecdidine rica itmek hakkından mezid-i ‘inayet-i padişahanem. T-7 vucuda getürüp ‘atik berat mucibince tarih-i mezburda mücellada bu beratı hümayunu verdim ve buyurdum ki mezbur Abdurrahman Halife kaim Abdulkerim zide sulehaya varup uslub-u sabık üzere cami’i mezburda hatip olup eda-i hizmet eyledikten sonra ta’yin olunan yevmi yirmi akçe vazifesi ref’an mezbur mahsulünden mütevellisi olanlar yedinden olup mutasarrıf ola şöyle bileler ‘alamet-i şerife ‘itimad kılalar tahrir filyevm’üs sabi’ Muharrem tis’a ve tis’an mie ve elf Mahruse-i Kostantiniyye DŞS. 7 Akza-yı kuzati’l-muslimin, evla-yı vulati’l-muvahhidin, ma‘denu’l-fazl ve’l-yakin, rafi‘-i a‘lam-ı şer‘iyye ve‘d-din, varis-i ulumi’l-enbiya ve’l-murselin el-muhtass bimezid-i inayeti’l-meliki’l-mu‘in Mevlana Amid kadısı zidet fezailuhu ve iftihar’ulemacid ve’l-ekarım cami’ul-mehamid ve’l-hükkam el-muhtass bi-mezid-i ‘inayet’ul26.

(37) mülük’dl-daim dergahı ma’lum kapıcıbaşılarından Diyarbakır mütesellim dam-ı mecduhu tevfi’-i refi’-i hümayun vasıl olacak ma’lum ola ki nezaret-i Şeyhülislam da suk evkafından haddi sadaretime müteveffayı Nasuh Paşa ve zevcesi Servinaz nam-ı hatunun Amid kasabasında Nasuh Paşa sukunda vaki’ cami’-i şerif ve medrese-i münifesi vakfının vazifeyi mu’ayyene ile evvel-i akaride ve meşrutiyet üzere ba-berat-ı mütevellisi olan kıdvet’ül-emasil ve’l-akran Mustafa Necib bin Mehmed Arif zide kadruhununda rikab-ı hümayunuma takayyud eyledin ki bir kıt’a memhur ‘arzında vakfı mezburun bundan akdem babda ‘ali mütevellisi olan mümaileyhin pederi Mehmed Arif’in ‘adem-i idaresi takribiyle tevhit merkumeye bin yüz doksan iki senesinden berü mu’arrefet şer’iyle kaza-i mezburun kendinden nam-ı kimesne ba-mürasele kaimmakam metin nasb ve ta’yin olunmağla merkum semene-i mezbureden beru vakf-ı şerif merkumun mükafatından kabz-ı mezburda vaki’ dükkanın ve hanelerden hasıl icare-i vahide ve müeccele-i sair harcı dekakin ‘aidatı ahz u kabz-ı şerefe vakfın refakatlarını ve mutasarrıf sairesi vermediğinden ma’ada buna dahi bir akçe ve bir hibe irsal eyleyüp hizmetinde olduğu inha ve senki Mevlana ve mütesellim-i mumaileyhsin ma’rifetiniz ve amid kasabası sükkanından müderris-i kiramdan kıdvet’ül-‘ulema-il-muhakkikin Mevlana Nasrullah zide ‘aleyh ma’rifetiyle raiyet ve vakf-ı mezbur mükafat olan dekakin ve hanelerden beher sene ne miktar icare-i vahide hasıl olur mu’accele ve her bende ve muzribinden ve sair ‘aidatı nedir ve babda cihana mutasarrıf ashab ve zaik kimlerden ve sair masarifatı ne miktara baliğ olur yekan yekan mu’ayene ve tashih ve sıhhat-ı hafikası üzere mümza ve mahtum defteri Dersa’adet’e irsal olunmak babında size hitaben emr-i celil’üş-şanım sudurunu istid’a ve hazine-i ‘amiremin mahfuz Anadolu muhasebesi defterlerine nazır olundukta vech-i meşruh üzere tevhit-ü mezbur merkumun üzerine olduğu mestur ve mukayyed ber vech-i muharrer emr-i şerifim sudurunu bil-fi’il şeyhülislam ve müfti’il-enam Mevlana A‘lemü’l-ulema-i müverri’in efdal’ül-füdelail-mütebahhirin Mevlana Mehmed Mekki edamullahu Te’ala fezailuhu işaret-i hüttamlarısın ki Mevlana. T-8 ve mütesellim-i mümaileyhsin işaretleri mucibince mahallinde şer’le nasb ocak babında ferman-ı ‘alişanım sadır olmuştur buyurdum ki hükm-ü şerifim vusul buldukta bu babda sadır olan emrim üzere ‘imdi dahi siz ki Mevlana ve mütesellim-i mumaileyhsin Mevlana müşarünileyh işaretleri mucibince ma’rifetiniz mümaileyha ma’rifetiyle ve kazayı merkumun mükafatından dekakin ve hanelerden beher sene ne miktar icare-i 27.

(38) vahide hasıl olur ve muacceleve her beynde mazrubundan ve sair ‘aidatı nedir ve baberat-ı cihana mutasarrıf kimilerde ve sair masarifatı ne miktarda baliğ olur yekan yekan mu’ayene ve tashih ve kezb ve hılaftan ‘ari olarak sıhhat ve hakikat üzere Dersa’adet’e mümza ve mahtum defterini irsale mübaderet eyleyüp mazmun emr-i şerifiyle ‘amil olasın şöyle bilesin ‘alamet-i şerife i’timad kılasız tahriren evsat şehr-i Cemazielahir sene sitte ve mieteyn ve elf Makam-ı Kostantiniyye-i mahrusa DŞS. 8 Mucibince Kaimmakam Mektubu Dahi Vurud Etmiştir İftihar’ul-emacid ve’l-ekarım cami’ul-mehamid ve’l-mekarım el-muhtass bi-mezid-i ‘inayet’ul mülük’üd-daim dergah-ı ma’lum kapucubaşılarından Diyarbakır mütesellimi voyvodası Şeyhzade İbrahim dam-ı mecduhu terfi’i ref’i hümayun vasıl olacak ma’lum ola ki Diyarbakır eyaletinin olup Alay Beğleri nezaretinde ekseri bundan akdem memur oldukları mahallede bu kalede mevcud olmadıklarına binaen eyalet-i mezkurda vaki’ olup ya Alay beğleri nasb ve na-mevcud olan neferattan nan-pareleri mecduhu müstehakkına tevcih için iktiza iden ‘arzlarını Alaybeğler çeri başılara teslimen irsal ve mübaderet birle ‘arz verilen cedid sancaklu ile makamen bu kalede mevcud olan sancaklunun evvel baharda yerlerinden tahriren vurud-u hümayunuma sevk ve niyaz olunmalarını şurut-u sair müte’addidiye muhtevi hasseten bu hususa memur kılınan havacegan-ı Divan-ı Hümayunumdan kıdvet’ul-emacid ve’l-a’yan Mehmed Emin zide mecduhuya hitaben mukaddema ve ba’de mezkur olunan neferat-ı cedid ve ‘amikanın cümlesi bayrakları altında mevcud olup bir neferi noksan olmayarak ruz-u hazırda İsma’il Kalesi’nde isbat-ı vucud eylemek üzere memuriyetleri için ber vech-i ahir muahheren edam’uş şerifem ısdar olunmaktan naşi sen ki kapucubaşı-i mümaileyhsin sizde bu hususa akdamın ve pezirayı hüsn-ü hitamına ihtimam eyleyeceğinden meczumda(?) dahi şimdiye kadar ber vech-i matlub icrasıyla neferat-ı ‘atik ve cedidten tertil ve tanzimi ve mahalli memurlardan mevcud bulunanları lazım iken henüz tertil ve tanzimlerine ve sair emare-i zuhur itmemekle ba’de izin bir dakika ifate-i dikkati tecviz ederek mübaşir-i mümaileyh vecihle mu’avenet ve memuriyetini havi yedinde mevcud emr-i şerifimle infaz ve icrasına dikkat-ı ram-ı şerif-i mezkur mucib ve müedası üzere cümle Alay beğleri ve neferat tertil ve memuriyetlerini havi muahher ısdar ve irsal olunan emr-i şerifim mucibince yerlerinden tahriren memur oldukları İsma’il Kalesi’ne sevk ve nisbiyle ikdam ve gayret eylemyi fermanım olmağın sana dahi işbu emr-i 28.