İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Ortaçağ Tarihi Anabilim Dalı
Prof. Dr .
FIKRET
•IŞILTAN'A
V V
80. DOGUM YILI ARMAGANI
İstanbul1995
AHMED YESEvl'N İN YAŞADI GI DÖNEMDE BÖLGENİN S iYASİ DURUMU
Doç. Dr. ABDÜLKERİM ÖZAYDIN
Büyük Türk mutasavvıfı Ahmed Yesevi'nin tahsilini tamamlayıp, tasav- vuf terbiyesini aldığı ve irşad faaliyetlerinde bulunduğu XII. yüzyılda Tür- kistan, Maveraünnehirve Hari;ı:in'de hüküm süren başlıca devletler Büyük Selçuklular, Karahanlılar,Harizmşahlar ve Karahitaylar'dır. Bununla bera- ber Oğuzlar ve Karluklar da bu bölgede cereyan eden olaylarda önemli rol
oynamışlardır.
Büyük Selçuklu Sultanı Mclikşah'ın 1092'de ölümü üzerine oğulları ve
hanedanın diğer mensupları arasında başlayan taht kavgalarından istifade eden Doğu Karahanlı hükümdanKadır Han Cibrail b. Ömer (1099-1102), Büyük Selçuklu Hükümdan Sultan Berkyaruk (1092-1104) tarafından tah- ta çıkarılan Batı Karahan lı hükümdarını öldürterek Selçuklular'ın Mavera- ünnchir'deki hakimiyetine son vermeye hatta Horasan'ı ele geçirmeye te-
şebbüs etti. Horasan Meliki Sencer'in, kardeşi Muhammed Tapar ile birlik- te Bağdat'ta bulunduğu bir sırada onun güçlü kumandanlarından Gün-
doğdu'yu da saflarına katarak Horasan'ı istilayakalkan KadırHan Cibrail b. ümer 1102'de Sencer'in görevlendirdiği casuslar tarafından bir av par- tisinde yakalanarak öldürüldü. ( 495/11 02) ı_
Bu olaydan sonra Sencer, Maveraünnehr'i yeniden teşkilatlandırdı ve
aynı hanedandan Muhammed b. Süleyman 'ı Büyük Kağan (Arslan Han)
unvanıyla Semerkant'ta tahta çıkardı (1102-1132). Büyük Selçuklular'a
ta-
bi olarak hüküm süren Arslan Han Muhammed b. Süleyman'ın hastırdığı
sikkelerde metbuu sıfatıyla Sencer'in adına da yer vermiş olması Kara han- lılar'ın tam bir vassal devlet statüsüne girdiklerini göstermcktedir2.
Mavcraünnehir olaylarıyla yakından ilgilenen Sencer yine Karahan lı ha-
1. Bııııciarl, Zübdetü 'ıı·tıusra ve nuhbetii '1-usra, (Tfıı·kçc tre. Kıvaıııcddin Burslan). Irak ve Horasan Selçuklulan Tarihi, istanbul 1943, s. 237-2:~8: ibııü'I-Esir. el-Kômilft't-Tarih. (nşr.J.
Tornbcrg). Beyrııt 1399/ 1979, X, 347-348; Hüscyni. AJıbcirü'd-devleti's.Selcılkıyye. (Tiırk.\'l'
tre. Nl·cıti l.u~al), /\nkara 1943, s. 63: M. /\hay Kôymcn. Selçuklu Devri Tıirk Tarihi. r\nkara 1mm. s. 124.
2. Oıııtlyaıı l'ritsak. "Kara-Hanlılar". isitim ansiklopedü·i (İA). IV. 26!~267: M. Altav Ki'ıy
ıııeıı. "$ı:ıırer", İA, X. 4H7; a. ıııll'., Selçuklu Devri Türk Tarihi. s. 124; 1\bdiılkt•riııı Özaydııı.
"Arslan 1 lan". Türkiye Diyaııet Yakfi İslôm Ansiklopedisi (DİA), ll I. 4{) 1.
216 Doç. Dr. ABDÜLKERİM ÖZAYDIN
nedanına mensup olan Ömer Han'ın, Arslan Han Muhammed b. Süley- man 'ı tahtından uzaklaştırması üzerine derhal harekete geçerek onu mağ
lup etmiş ve öldünmüştür. 1109 yılında ise Sagun Bey adlı başka bir taht müddeisi büyük bir orduyla Arslan Han Muhammed'in üzerine yürümüş,
onunla tek başına mücadele edemeyeceğini anlayan Arslan Han daMelik Sencer'den yardım istemiştir. Sencer'in gönderdiği yardımcı kuvvetieric Sagun Bey'i mağlup eden Arslan Han bu zaferden sonra giderek zalimleş
miş, halkın malına haksızca el uzatmış, hatta Sencer'in emirlerini hiçe sa- yacak kadar cü'retini arttırmıştır. Bundan dolayı Sencer ı ı ı3'te büyük bir orduyla Arslan Han üzerine yürüdü. Feci bir akibete uğramaktan korkan Arslan Han Sencer'in ileri gelen kumandanlarından Emir Kamac ile Ha-
rizmşah Kutbeddin Muhammed'e müracaat ederek Sencer ile bozulan iliş
kilerinin düzeltilmesi konusunda yardım istedi. Onların ricalan üzerine Sencer huzuruna gelip itaat arzetmesi şartıyla onu affedeceğini bildirdi. Fa- kat huzura çıkmaktan korkan Arslan Han sonunda Ceyhun nehrinin batı kıyısında bulunan Sencer'in karşısına çıkıp atından indi ve yer öptü. Böy- lece aralarındaki anlaşmazlığa son verildi3.
Arslan Han Muhammed b. Süleyman hükümdarlığının son yıllarında
önce Nasr'ı sonra da diğer oğlu Ahmed'i ortak kağan yaptı. Fakat bu sıra
da Nasr'a karşı ciddi bir muhalefet başlatıldı. Önce ordudaki Karluklar'ın
ayaklanmasıyla başlayan ve daha sonra Semerkantlı Eşref b. Muhammed
adlı bir şiinin halkı tahrikiyle genişleyen olaylar Nasr'ın ölümüyle sonuç-
landı. Bunun üzerine Sencer'den acil yardım isteyen Arslan Han bir süre sonra diğer oğlu Ahmed'in olaylan bastırması üzerine Sencer' e ha_ber gön- derip yardımına gerek kalmadığını bildirdi ve geri dönmesini istedi. Arslan
Han'ın bu tavrından ve aleyhindeki faaliyetlerinden 1 rahatsız olan Sencer Semerkant'a gelip şehri muhasara ve zaptetti. Sencer'in bütün Maveraün- nehr'i hakimiyet altına aldığı bu sefere Harizmşah Atsız da katılmış ve meş
hur tarihçi Cüveyni'nin ifadesiyle büyük kahramanlıklar göstermiştir4.
Sencer Horasan'a dönerken Arslan Han'ı da beraberinde götürdü ve Se-
merkand'ın idaresini Kılıç Tamgaç Han diye tanınan Hasan Tegin'e (Ha- san b.Ali) tevdi etti. Arslan Han'ın 1132'de ölümü üzerine de kendi yeğeni
Mahmud b. Muhammed'i Batı Karaharılı tahtına çıkardı5. Bu dönemde
3. İbnü'l-Esir, el-Kamilfi't-tarih, X, 350, 427, 497, 611, XI, 82-83; Köymen, Büyük Selçuklu İmparatQrluğu Tarihi, ll. İkinciİmparawlukDeuri, Ankara 1984, s. 158-163; Özaydın, "Arslan Han", DİA, III, 401.
4. AJaaddin Ata Melik Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşıi, (tre. Mürsel Öztürk), Ankara 1988, II, 6.
5. İbnü'J-Esir, el-Kdmilfi't-tarih, X, 661 vd.; Pritsak, "Kara-Hanlılar", İA, VI, 266-267; V.V.
Barthold, Moğol İstilcisına Kadar Türkistan, (hazırlayan Hakkı Dursun Yıldız), Ankara 1990, s. 343.
AHMED lf.SEVİNİN YAŞADIGI DÖNEMDE BÖLGENİN SİYASİ DURUMU 217
çok önemli bir hadise vuku buldu ve Moğol asıllı putperest bir kavim olan Karabitaylar 1 130'da Balasagun şehrini işgal ederek burayı kendilerine ka- rargah ve başkent yaptılar6.
Sencer'in tayin ettiği Karahanlı hükümdan Mahmud b. Muhammed ile Karluklar arasındaki anlaşmazlıklar Karahitaylar'ın Maveraünnehr'i istila etmeleri için bir bahane oldu. Karluklar'ın müracaatı üzerine Karahi taylar Mahmud Han'a karşı harekete geçtiler ve 1137 Mayısında onu ağır bir boz- guna uğrattılar. Bu gelişmeler müslüman Türk halkını büyük bir endişeye
sevkctti7.
Aynı dönemde Harizmşah Atsız Türkistan 'a bir sefer düzenleyerek Sey- hun nehri kıyısındaki Cend şehrini zaptetmiş ve gayrimüslim Türkler ara-
sında büyük şöhrele sahip hükümdar ve beylere karşı önemli zaferler ka-
zanmıştır. Atsız'ın bir taraftan Cend'e diğer taraftan Mangışlak'a kadar uza- nan toprakları elegeçirdiğini oradaki kuvvetleri zorla kendine tabi kılmak
için çalıştığını ve bu uğurda çok kan döktüğünü söyleyen Sencer, ahatisi müslüman olan ve sürekli olarak küffar ile savaşan Cend ve Mangışlak'a karşı düzenlediği bu seferden dolayı onu ağır bir dille kınarnı ştır. Ancak At-
sız bu itharniara aynı şekilde sert bir üslup ile cevap vermiş ve Sultan Sen- cer'in Harizm'deki adamlarını tevkif etmişti. Bu mücadele savaşa sebep ol- muş ve 1 138'de Sencer'in zaferiyle neticelenmiştir8.
Karahanit Hükümdan Mahmud b. Muhammed ile Karluklar arasındaki
anlaşmazlık giderek şiddetienince Karluklar Karahitaylar'dan Mahmud Han da Sencer'den yardım istedi. Sullan Sencer 1141 Temmuz'unda Mave- raünnchr'e geldi ve Karlukları bölgeden uzaklaştırmaya çalıştı. Ancak Ka- rahitay hükümdan Gür Han Sencer' e haber gönderip Karluklar'ın hamisi
olduğunu ve onlara dokunmamasını istedi. Taraflar arasında 1141 Ey- lül'ünde Semerkant yakınlarındaki Katvan sahrasında cereyan eden sava.ş
Sencer'in yenilgisiyle sonuçlandı9.
Bu savaştan sonra Karabitaylar sadeec Maveraünnehr'e değil kuzeyde
Kırgız topraklarından güneyde Belh'e, batıda llarizm'den doğuda Türkis- tan' daki Uygur topraklanna kadar çok geniş bir sahaya hakim oldular. Bu
6. Banhold:J.A. Boyle, "BaHisaghun ", Encyclopaedia of Islam, (second edi tion, Eı2), I, 987.
7. İl.mü'l-Esir, el-Kıimilfi't-tarih, XI, 83 vd; İbrahim Kafcsoğlu, Harezmşahlar Devleti Tari- hi, Ankara 1956. s. 53.
8. İbnü'l-Esir, e/-Kô.milfi't-tarih, XI, 67; Cüveyni, Tarih·i Cihan Güşa, Il, 7; Kafesoğlu, age, s. 45 vd.
9. Savaş hakkında geniş bilgi içjn bk. Köymen, Büyük Selçuklu imparatorluğu Tarihi, II.
İkinci imparatorluk Devri, s. 323-342; Osman G. Özkuzugüdenli, Sultan Se11cer ve Kıırahitay
lar, (Yüksek Lisans Tezi, M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü) İstanbul1994, s. 137.
218 Doç. Dr. ABDÜLKERİM ÖZAYDIN
hadise Türk-İslam tarihi açısından bir dönüm noktası teşkil eder. Zira Asya içlerine yayılmakta olan İslamiyet burada ciddi bir engelle karşılaşmış olu- yordu. Karahitaylar'ın Maveraünnehr'e hakim olmaları önce Naymanların
daha sonra da Cengiz Han'abağlı Moğol ordularının İslam dünyasını isti- la, yağma ve tahrib etmelerine zemin hazırlamıştır. Büyük Selçuklular ve
Harizmşahlar gibi iki büyük devletin en güçlü olduğu bir dönemde Mave- raünnehr'e hakim olan Karabitaylar yıllarca burada hüküm sürmüşlerdir.
Bununla beraber Karabitaylar Maveraünnehr'deki mevcut nizama dokun- ınayıp III. İbrahim b. Muhammed'i Tamgaç Buğra Han ünvanıyla Karahan-
.lı tahtına çıkardılar ( 1141 -56). Alptekin adlı bir şahıs da yine onlar tarafın
dan Buhara valiliğine getirildi. Ancak Buhara'da otorite Burhan ailesinin sadr unvanlı hanefi fukahasına bırakıldı ve Karahi taylar vergileri bunlar va-
sıtasıyla tahsite devam ettiler.
Öte yandan Sencer'in Katvan'daki yenilgisinden istifade eden Harizm-
şah Atsız 1141 'de Merv'e girdi ve pekçok kişiyi kılıçtan geçirdi lO. Ertesi yıl
da Nişabur'a girerek 5 hafta boyunca adına hutbe okuttu. Sencer 1143'te ondan intikam almak üzere sefere çıktıysa da Atsız her zamanki gibi itaat arzetti ll. Atsız hükümdarlığının ilk yıllarında Harizmşahlar'ın kontrolüne geçen ve Orta Siriderya mecrası ve Mangışlak yarımadasıyla birlikte gayri- müslim Türklere karşı yapılan gazalardave en önemli uç şehirlerinden bi- ri olarak kabul edilen12 ve Çağdaş bir kaynakta "ez ümmehat-ı bika'-i dün- ya ve muazzamat-ı suğlır-ı islam" şeklinde tanıtılan Cend'i 1145'te tekrar
zaptetmişl3 fakat Sencer'in Atsız'a gönderdiği elçinin öldürülmesi üzerine 1147'de düzenlenen üçüncü Harizm seferinden sonra şehir yeniden Sel-
çuklular'ın eline geçmiştirl4.
Atsız'ın 1152 yılındaki Kıpçak seferi sırasında Cend Karahanlılar'dan
Kemaleddin b. Mahmud'un hakimiyetindeydi. Onun büyük bir orduyla
yaklaşmakta ol.duğunu öğrenen Kemaleddin korkup kaçmış, fakat Atsız ta-
rafından çeşitli vaadieric geri getirilerek ölümüne kadar hapsedilmiştir. At-
sız tekrar zaptettiği Cend şehrine veliabd oğlu İl Arslan'ı vali tayin etti. Bu tarihten itibaren Harizmşahlar tahta aday şehzadeleri Cend'e vali tayin et- meyi bir gelenek haline getirdiler15_
Büyük Selçuklu tahsildarlarının vergi toplarken halka yaptıkları bazı haksızlıklar Oğuzlarla Selçuklu emirlerini birbirine düşürdü. Bu anlaşrnaz-
1 O. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, s. 54-55.
l 1. Cüvcyni, a.g.e., ll, 9; Kafesoğlu, a.g.e, s. 342 vd.
12. Rcşidücldin Vaıvat, Ebkcirii'l-4kdr fi'r-resdil ve'l.q'cir, İstanbul Üniversitesi Kıp., F.Y.
· nr. 424, vr. 32 a.
13. KalCsoğlu, a.g.e., s. 60; Özayclııı, "Ccncl", DiA, VII, %0.
14. Kalcsoğlu, a.g.e., s. 60; Özaydın, a~nı. g-<istnilen yeL
15. /\ynı ycrlcL
AHMED YESEVİ'NİN YAŞADI Gl DÖNEMDE BÖLGENİN
siYAsi
DURUMU 219lık zamanla büyüdü ve Oğuzlar tarafından öldürülen Emir Karoac'ın toru- n u ve devrio nüfuzlu kumandanı Müeyyed Ayaba'nın da kışkırtmasıyla Sul- tan Sencer 1 153'te Belh şehri yakınlarında Oğuzlarla savaşa girdi. Savaş
Sultan Sencer'in mağlubiyeti ve esaretiyle sonuçlandı. Böylece Büyük Sel- çuklu Devleti fiilen ortadan kalkmış oluyordul6. Oğuzlarakarşı mukave- meti organize eden Vezir Tahir b. Fahrülmülk'ün gayretleriyle Sencer'in
yeğeni Süleyman Şah b. Muhammed Tapar 1153'te Nişabur'da sultan il~m
ediidiyse de Aralık 1154'te Nişabur'u da zapteden Oğuzlar Cüveyn'e kadar
uzandılar. Bunun üzerine Selçuklu beyleri Sencer'in kızkardeşinin oğlu
Mahmud b. Muhammed'i Rükneddin ünvanıyla sultan ilan ederek adına
hutbe okuttular. Muhtemelen Mahmud'un bir oğlu da Maveraünnehr'de hüküm sürüyordu. 1156 Nisan'ına kadar Oğuzların elinde esir kalan Sen- cer Harizmşah Atsız'ın Oğuzlara karşı bir ittifak oluşturmak üzere tabi di-
ğer devletlerle müzakerelere giriştiği sırada Müeyyed Ayabatarafından ka-
çın larak kurtanldı 17.
Cend ve Mangışlak'taki göçebe Türkleri kontrol altına almak için uğra
şan Harizmşah Atsız 1156 Temmuz'unda öldü. Bundan yaklaşık bir yıl son- ra 1157 Mayıs'ında da Büyük Selçuklu Sultanı Sencer hayata veda etti. Böy- lece Büyük Selçuklu İmparatorluğu da tarihe karışmış oluyordu.
Sencer'in vasiyetiyle Merv'de Horasan erniri ilan edilen yeğeni Mah- mud b. Muhammed, Sencer ile mukayese edilemeyecek kadar zayıfbir ida- reci idi. Öte yandan Irak Selçuklu Sultanı Gıyaseddin Muhammed haneda-
nın en büyük erkek mümessili sıfatıyla Ilorasan'a hakim olmak için Ha- rizmşah İl Arslan ilc işbirliğine giriştiği sırada 1 l59'da öldü. Müeyyed Aya-
batarafından 1162 yılında esir alınarak gözlerine mil çekilen Sencer'in ye-
ğeni Mahmud ile oğlu da 1164'te öldüler.
Karluklar ile Karahan lı hükümdarları arasındaki mücadele I 156'da K • .-u·- luklar'ın ayaklanarak Tamgaç 1 Ian İbrahim 'i öldürmeleriyle yeni bir saf11a- ya girdi. Tamgaç I lan'ın halefi Çağn Han Ali de Karluk reisi Yabgu Han'ı
öldürdü. Kendisine sığınan Karlukların müracaatı üzerine Harizmşah İl Arslan 1158'de Maveraünnehr'e müdahale etti. Çağn Han Semerkant'a sı
ğınıp metbuu Karahitaylar'dan yardım istedi. İl Arslan Buhara'yı zaptettik- ten sonra Semerkant'a yöneldi. Karahi taylar'ın İ lig Türkmen kumandasın
da gönderdiği ordu Soğd Innağı'nın (Zcrefşan) iki tarafında ınevLilcndi
ise de İlig Türkmen 1 Jarizmşah ilc savaşa cesaret edemedi. Ukınanın tavas- su tu ile taraflar arasında anlaşma sağlandı ve Karluk reisierinin Buhara"da- ki makamiarına iadesi kararlaştırıldı. Bu olay J larizmşahlar"m MaYcraün-
Ili. Küynıeıı. a.g.e .. s. :\9~l-4JH.
l 7. K.ıfi:soğlıı. a.g.e., s. 65-71: Küyııwn. a.g.e .. s. 4:l4-!"l·HI.
220 Doç. Dr. ABDÜLKERİM ÖZAYDIN
nehr'deki üstünlüğünü göstermekle beraber Karahitaylar'ın da burayı ver- gi kaynağı saymaya devam ettiklerini unutmamalıyız ı8.
Maveraünnehr 1163 yılı sonlarında yine kanşıklık ve huzursuzluklara sahne oldu. Harizmşah İl Arslan Karluklar'ı Buhara civarından tamamen
uzaklaşurarak Maveraünnehr ve Türkistan'ı hakimiyeti altına aldı ve bu bölgenin idaresini Karahanlılar'dan Tamgaç Buğra Han'a tevdi etti. Kara-
hanlılar'ın Karluklar'a karşı verdikleri mücadele nihayet Çağrı Han'ın ha- lefi II. Me sud döneminde başarıyla sonuçlandı ve 1165 'te bölgede huzur ve
asayiş sağlandı. Ancak çok geçmeden Karahitaylar Harizm üzerine yürüye- rek Harizmşahlar'ı mağlup ettiler. Hasta olan İl Arslan bu mağlubiyetten sonra başkent Gürgenc'e dönerken 1172'de öldü ı9.
İşte Ahmed Yesev1 Selçuklular, Karahan lı lar, I J.arizmşahlar, Karluklar,
Oğuzlar ve Karahitaylar'ın sürekli olarak birbirleriyle mücadele ettikleri ve hakimiyet kurmaya çalıştıklan böyle bir bölgede İsHimiyeti yaymaya
çalışıyordu.
18. Cüveyni, a.g.e., ll, 14 vd.; Kafesoğıu, a.g.e., s.80 ı 9. ibnü ·ı-Esir, a.g.e., Xl, 375-377; Cüveyni, a.g.e., ı ı, 15.
