TOPLU MAKALELER FERİDUN NAFİZ UZLUK. il. CİLT MEVLANA, MEVLEVİLİK VE TÜRK DİLİ. Prof. Dr. Ahmet ACIDUMAN Prof. Dr. Berna ARDA Prof; Dr.

ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU TÜRK TARİH KURUMU YAYINLARI

VI. Dizi - Sayı: 4h

FERİDUN NAFİZ UZLUK TOPLU MAKALELER

il. CİLT

MEVLANA, MEVLEVİLİK VE TÜRK DİLİ

Hazırlayanlar

Prof. Dr. Ahmet ACIDUMAN Prof. Dr. Berna ARDA Prof; Dr. Ayten ALTINTAŞ

A v

ANKARA,2017

MAARİFETNAME NÜSHALARiıaz

İbrahim Hakkı'~ en büyük, en önemli eseri Maarifetna- me olup kendis~ eserinin sonunda da söylediği üzere kendi yaşı 55 olduğuhşldeyaşı 55, doğumu 1115

=

=

nim durumu göze alınınca, İbrahim Hakkı'nın eserinde yazdığı bilgiyi nerden öğrendiği merak edilecek bir konudur.

Artukoğullarından beri bu havalide müspet ilimlere karşı

büyük bir akım vardı. Artukoğulları paralarının üzerine resim basacak, hatta Rumca ibareler yazacak derecede hür fikirli in-

sanlardı. Memleketlerini Fırat ile Dicle nehrinden kanallar açıp

sulamak suretiyle halkı refah ve saadete kavuşturmuşlardı. Di-

ğer müspet ilimlere karşı da büyük merakları olduğunu, mesela Ali Emiri Efendi kendi Mecmualarında resimlerle birlikte ispat

etmiştir. Onların zengin kitaplıkları, Bitlis'teki Şeref Han aile- sine intikal etmiş, onlarda bunu büyük bir titizlikle muhafaza . etmişlerdir. Burasının Melek Ahmet Paşa tarafından zaptından

sonra ]fitapların mezatta satılarak yağmaya uğradığını, resimli bir Şe~anı.e'yi alan çok mutaassıp bir zavallının o güzel şe­

killeri canlı insan resmidir diye boyunlarını, yüzlerini kazıyıp

162 Çeşitli Yönleri ile Erzurum ve Çevresi (Hazırlayan ve Tertipleyenler:

Nusret Karasu, Nihat Özyardnncı), Ulusal Verem Savaş-Derneği XXI. Kongre- si, 27-30 Haziran 1968, Erzurum (içinde), Ankara, Ulusal Verem Savaş Derne-

ği, 1968, s. 231-240.

510 1

~UN NAFİZ

\

\

bozarak mahfeylediğini, Paşa'nın bunu haber alması üzerine herifi yatırtıp, temiz bir sopa attırdığını Evliya Çelebi yazdığı

gibi, ondan alarak Yunus Nadi Bey Şehbal mecmuasının 57 nu-

maralı nüshasında acıyarak bildirmektedir.

İbrahim Hakkı'nın bu kütüphanelerden etrafa taşan po- zitif ilimlere ait eserleri okuyup, bilgisini genişlettiği gibi, hat- ta Erzurum'a gelen Hintli, Afganlı seyyahlardan pozitif ilimler tahsil eylediğini kabul etmek icap eder.

Mesela fecri şimali

=

gibi, koca Osmanlı İmparatorluğunun merkezi olan, içerisinde yaıni:&_ doğulu değil, batılı fizik bilginlerinin de bulundukları bi{ şehirde, softaların cami direklerine sarılmaları karşısında İbrahim Hakkı'nın hiç bir telaşa, heyecana kapılmadan, kıya­

met kop.acağını asla hatırına getirmeden, dostları ile beraber gece yarısı sabahın tan vakti aydınlığına benzediği için fecr, Şi­

mal kutbunda vukua geldiği için fecri şimali denilen göklere ait bir olayı telaşsız, korkusuz, endişesiz seyreylemesi ne büyük

tezattır. İbrahim Hakkı'nın ne kadar büyük bir adam olduğunu

göstermez mi?

Maarifetnamede, gerek Mısır' da basılan nüshalarında, ge- rek İstanbul' da sarı kağıt üstüne basılan nüshalarında Astrono- miye ait yani Kozmografyaya ait, güneşin, ayın tutulmasına ait bir hayli şekiller vardır. Basılı nüshaların şekilleri altında bun-

ların kimler tarafından yapıldığı hakkında hiç bir bilgi olmadı~

ğı halde, bana ait 1175 tarihli nüshanın içerisindeki resimlerin

altında bazen yanında Amel-i Fehim bin Hakkı diye imza okun-

maktadır. Pek güzel çizilmiş olan bu resimlerin bir kısmı boyalı­

dır. Hatta bu arada renkli gül resmi bile mevcuttur. Şekillerden şeyhin oğlu İsmail Fehim Efendi'nin de Marifet sahibi olduğu

TOPLU MAKALELER Il 1 511

... "' _~ ^Q) c.ı ..;,,: ^a:ı

Q) ~

ti) .... _Q)

~ o o

1 67 15 2 69 30 3 73 20 4 78 30 5 84 10

6 9 10

Renkli çizilmiş olan bu iki ğül şeklinin üstünde: "Son devir astronomlarının

reyleri üzerine iklimlerin cetveli" ibaresi yazılıdır. Bu iki gülün ortasında 3'e

ayrılmış olan1^sırada ay sayısı, derece, dakika, altındakiler igöstermek üzere cetvelde işaret olunmuştur.

anlaşılıyor. Acaba o, bu derece düzgün hatlarla, kılı°lark yarar-

casına çekilen çizgilerle meydana getirdiği şekilleri kimden öğ­

renmiştir. O zaman memleketimizde henüz Rüştüyeler açılma­

mıştı. Orta mektepler yoktu. İsmail Fehim Efendi bunları bana göre babasından öğrenmiştir. Şu halde Şeyh Hakkı aynı zaman- da yalnız alim değil, belki astronomik şekilleri çizen kudretli bir ressamdır. Bunu kendi oğluna öğretmiş, o, yazılan Maari- fetnamelerin resimlerini, şekillerini yapmak suretiyle hüner ve marifetini bizlere kadar intikal eden eserlerde tespit eylemiştir.

Bursalı Tahir Bey, Osmanlı Müellifleri'nde Birinci Cilt, sayfa 35 de mahdumları İsmail Fehim Efendi de Marifet sahiplerinden bir zattır. Bir mukaddime 15 fasıl, bir hatime üzre mürettep Mi- yarül Ev kat ismindeki eserinin bir nüshası Mısır' daki Hıdiviyye

kütüphanesi defterinde kayıtlı olduğu bildirilmektedir. Demek ki İsmail_fehim Efendi yalnız resim çizen bir zat olmayıp, aynı

zamanda astronomiyi ilgilendiren bir de eseri vardır.

XIX. Yüzyıl'ın önemli fikir adamlarından Müneccimbaşı

Osman Saip Efendi hem Süleymaniye Tıbbiyesi'nden mezun

olduğu için tabip, hem Fransızca öğrenmek için o zaman tek mektep olan Sütlüce'deki Mühendishanei Berri Hümayun'dan

Diplomalı olduğu için mühendistir.

512 1

FERİDUNNAFİZUZLUK

\

I) Yukarıda, sağda arz yuvarlağının bölümlere ayrılması sureti, kürenin solunda rüzgar,

bulutları tfıl ve arzı.

Il) Şehirler arasındaki uzaklığın istihraç dairesi.

mı Hint dairesi.

lV) Şark kıble semtinin istihraç dairesi.

V) Batı Kıble semtinin istihraç dairesi. Ortadaki gül içerisinde Fehim tarafından yapıldığını bildiren yazı vardır.

TOPLUMAKALELERII 1 513

Yuvarlak arz küresi ortasından ikiye bölünmüş, yanyana konulmuştur. Buna eskiden düz küre = musattah küre = mappemonae denilirdi. Üst kürede en yukarısında üstüva

hattı = dairesi, onun altında Cenup Atlas Denizi, sonra yukarıdaki cenup kutbundan

aşağıdaki şimal kutbuna kadar Nısfınnehar = Midi, Dairei N1sfınnehar = Meridyen. O

zamanın anlayışına göre kıtaları, boğazları göstermiştir, arzu edenler Lup ile okusunlar.

Sol aşağıda köşede Hakkı oğlu Fehim tarafından 1175/1762 senesinde yapıldığını

bildirmektedir.

514 FERİDUN NAFİZ UZLUK

Osman Saip, o devrin şöhretli Paris Rasathanesi Müdü- rünün eserini dilimize Esami-i Büldan diye tercüme ederek 58

sayfalık bir risale halinde şahsi kitaplığımda mevcuttur. Afyon-

karahisarlı bir hattatın altınlarla bezeyerek yazdığı bu nüshada Paris'te saat 12 iken dünyanın bütün şehirlerinde saatin kaç ola- cağını dakikası ile saniyesi ile bildiren önemli biİ eser de İsmail Fehim'in yukarda ismini söylediğimiz kitabına benzemektedir.

Herhalde İbrahim Hakkı, yalnız kendisi değil, belki ço-

cukları da dahil olduğu halde bir ilim ailesi meydana getirmiş­

se de, ondan sonraki torunları arasında ilim aleminde şöhret yapmış kimler, bulunduğunu ne yazık ki bilı:niyoruz. Eğer

Hasankale'de kurulmuş olan dernek bu konuda ciddi çalışmalar

yaparsa, Türkiye kütüphanelerindeki yazma, basma Maarifet-

nam~lerle, bunların özelliklerini, İbrahim Hakkı torunlarından

kiml~liıı telif veya tercüme suretiyle eserler meydana getirdik- lerini bize öğretirler.

Maarifetname'nin sonunda eserin yazılma tarihini gayıı=

bin, kaf yüz, ayn 70 = 1170 tarihi olur. Bizim elimizdeki nüs-\

hayı Erzurum şehrinde Darağacı mahallesinde Karahacı Camisi

imamı Seyit Ali oğlu Seyit Abdurrahman oğlu Seyit Abdullah Efendi 7 Şevval 1176 yılında yazmış, sonra asıl müellif nüsha-

sından da ayrıca tashih etmiştir. Şu halde bizim yazma hem

yazısı güzel, hem de müellife okunmuş, müellifin asıl nüsha- sından yazılmış, şekillerini İsmail Fehim yani oğlu tarafından

yapılmak gibi müstesna bir özelliğe ve güzelliğe sahiptir.

Bursalı Tahir Bey, Osmanlı müellifleri isimli külliyatının

birinci cildi, sayfa 33 ila 36 arasındaki yerde yazdığı kitaplara numara koymuş, hepsinin 39 olduğunu bildirmiştir. Maksadı~

mız burada müşarunileyhin tam hal tercümesini yazmak ol-

madığı için kitapların isimlerini birer birer haber vermiyoruz.

Arzu edenler söylediğimiz yere müracaat ederek istedikleri bil- giyi bulabilirler.

21Şubat1968, Aııkara, Tıp Tarihi Enstitüsü.

TOPLUMAKALELERII 1 515

Üstteki Şimal Kut- bunu gösteren pusula

şeklinde hazırlanmış­

tır. Yukarıya bakan Ce- nup noktasını, onun

karşısındaki ok işaretli şimal noktasını göste- rir. Ayrıca aşağıda 10,

yukarıda 170 ile lBO'in

arasındaki ibre Cenu- ba bakar. Sağ tarafta

batı, onun karşısında

soldaki doğudur. Aşa­

ğı sağ köşede pusula-

nın dörtgen şeklindeki pusulanın alt sağ kö-

şesinde- ibreye uygun

hartıdır "haritadır",

onun altında pusula-

nın Şimal noktasına

uygun olan hartıdır

diye yazılıdır.*

Altındaki dairenin

bulunduğu dörtgende

şunlar yazılıdır.

İç denizlerde esen 32 rüzgarın cilıetle­

ridir. Hattı üstüva

"Llgne Equinoxiale"

yakın olan Atlas De- nizi. Aşağıdaki sağ köşede denizcilerin

istılalıları ile bunların doğuş ve batışları ile 32 rüzgarın puslarına

ait şekli, daire dışarı­

sındadır. Solda altta Fehim eliyle çizilmiş­

tir anlaınında bir yazı vardır.

* Bizim şimdi harita dediğimiz sözü o vakitler hartı diye, söylenirmiş!

516 FERİDUN NAFİZ UZLUK

Menazili Kamer, ayın doğuşu, batışı, Merrih Yıldızı ile güneşin mukabelesi,

uzaklaşıp, yakınlaşması. Sağ köşede Fehim Hakkı tarafından yapıldığı işaret

edilmektedir. Boyalı bir resimdir.

TOPLU MAKALELER II 1 517

Marifetname dıştan: 31 x 18;

yazı 23 x 11 her sayfada 31 satır

olmak üzere 500 yaprak yani 1000 sahiledir. Ayrıca 19 sayfalık fihristi

vardır. Kenarları kırmızı cetvel ile

çizilmiş, başlıklar kırmızı, metin siyah mürekkeple yazılmış, sözle- rin arasına büyücek nok-ta şeklinde kırmızı mürekkeple işaret edilmiş.

Aynı kağıdın üzerine resimler İb­

rahim Hakkı Hz. oğlu Fehim eliy- le çizilmiştir. Lupla bakiığımız

zaman ince bir uçla el titremeden bütün daireler, diğer şekiller renkli olarak yapılmıştır. 499'uncu yap- raki:a Erzurum'da, müellif İbrahim Hakkı'nın asıl nüshasından "Dara-

ğacı mahallesinde bulunan, Kara- hacı Camisi İmamı Seyyit Ali oğlu Seyyit Abdurrahman oğlu Seyyit Abdullah Efendi tarafından 1176

yılının Şevval yani Ramazan Bay-

ramı ayının ilk günlerinde yazılıp biti:rilnıiş olduğu bildirilmektedir.

Altta 7 Ş. 1176 işareti yapılmışsa

da bunun Ş değil L olması icabe- der. Çünkü Şevvalin işareti odur.

Daha altında bu kitap yazılıp

bittiki:en sonra tashih edilmesi için yazarı İbrahim Hakkı hazretlerine

okunmuştur. Tunrı onun sırrını

kutsal kılsın denilmektedir.

En sonunda ise İb­

rahim Hakkının Tann Hakkı için

kardeş olduğu bazı zatlara yazmış olduğu bir mektup sureti, fakat Arapça üslup ile yazılmış olan bu mektup da kardeşlerine güzel ah- lak, metanetli karakter tavsiye et- mektedir.

Hakla'ya ölmez oğuldur bu kitap

Andınr hayr ile anı bir hisap Kim bunu okursa merd-i kô.r olur Kim ki Fehın eyler o, berhurdar olur Bu kitabı okuyanı, yazanı

Marifet genci ile bay it ya gani

<<Amin»

= 70 sözünü bildirmektedir ki 1170 yılını tutmuş olur. Bu Miladi dedikten sonra telif tarilıi olarak Gayn = 1000 kaf = 100, Aynı yıl ile 24 Haziran 1757 yılı olmuş olur.

518 FERİDUN NAFİZ UZLUK

\

Marifetnanıenin ilk sayfası, tezhiplidir, kitabe içerisinde:

yazılıdır.

Marifetnameyi Hakla'dır bu Marifetnamede bil Rabbını hu

TOPLU MAKALELER II 1 519