T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANABİLİM DALI
ELEKTRONİK TİCARETİN VERGİLENDİRİLMESİ
Ulusal ve Uluslararası Perspektiften,
Gelir Üzerinden Alınan Vergiler Bakımından Bir İrdeleme
DOKTORA TEZİ
S. ERTUĞRUL AKÇAOĞLU
ANKARA 2011
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANABİLİM DALI
ELEKTRONİK TİCARETİN VERGİLENDİRİLMESİ
Ulusal ve Uluslararası Perspektiften,
Gelir Üzerinden Alınan Vergiler Bakımından Bir İrdeleme
DOKTORA TEZİ
S. ERTUĞRUL AKÇAOĞLU
TEZ DANIŞMANI PROF. DR. MUSTAFA AKKAYA
ANKARA 2011
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANABİLİM DALI
ELEKTRONİK TİCARETİN VERGİLENDİRİLMESİ
Ulusal ve Uluslararası Perspektiften,
Gelir Üzerinden Alınan Vergiler Bakımından Bir İrdeleme
DOKTORA TEZİ
TEZ DANIŞMANI: PROF. DR. MUSTAFA AKKAYA
TEZ JÜRİSİ ÜYELERİ:
Adı ve Soyadı İmzası
……… ………
……… ………
……… ………
……… ………
……… ………
……… ………
Tez Sınavı Tarihi ………
TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE
Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim. (14 Mart 2011)
S. Ertuğrul Akçaoğlu
iii İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR ... xiii
ŞEKİLLER LİSTESİ ... xviii
GİRİŞ VE KONUNUN SINIRLARININ BELİRLENMESİ ... 1
I. BÖLÜM ELEKTRONİK TİCARETİN TEMEL KAVRAMLARI A. Kavram ve Kapsam Sorunu ... 4
1. Birleşmiş Milletler Uluslararası Ticaret Hukuku Komisyonu'nun Tanımı ... 5
2. Dünya Ticaret Örgütü'nün Tanımı ... 6
3. Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Teşkilatı'nın Tanımı ... 6
a) Geniş Anlamlı Tanım ... 7
b) Dar Anlamlı Tanım ... 8
4. Avrupa Komisyonunun Tanımı ... 9
a) Dolaylı Elektronik Ticaret ... 10
b) Doğrudan Elektronik Ticaret ... 10
5. Amerika Birleşik Devletleri Hazine Bakanlığı’nın Tanımı ... 10
6. Elektronik Ticaret Hukuk Çalışma Grubu’nun Tanımı... 11
7. Tanımların Değerlendirilmesi ... 11
B. Elektronik Ticaret'in Gelişimi ... 13
iv
1. Küreselleşme ve Teknolojideki Gelişmeler ... 13
2. Türkiye’de İnternet ve Elektronik Ticaretin Gelişimi ... 16
3. Türkiye'de Elektronik Ticaretle İlgili Kurul ve Kuruluşlar ... 21
a) Bilim Teknoloji Yüksek Kurulu (BTYK) ... 21
b) Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu ... 22
c) İnternet Üst Kurulu ... 23
d) Kamu Net Üst Kurulu ... 24
e) İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (İGEME) ... 25
C. Elektronik Ticaretin Şekilleri (Tasnifler) ... 26
1. Doğrudan – Dolaylı Elektronik Ticaret ... 26
2. İşletmelerle Tüketiciler Arasında Elektronik Ticaret (B2C) ... 26
3. İşletmeler Arasında Elektronik Ticaret (B2B)... 27
4. İşletmeler İle Devletler Arasında Elektronik Ticaret (B2G) ... 27
5. Devletl İle Vatandaşlar Arasında Elektronik Ticaret (G2C) ... 27
6. Tüketiciler Arasında Elektronik Ticaret (C2C) ... 28
D. Elektronik Ticarette Kullanılan Araçlar ... 28
1. EDI ... 29
2. İnternet ve World Wide Web ... 31
a) İnternet ... 32
b) World Wide Web ... 33
c) Sunucular ... 34
3. İntranetler ... 36
4. Ekstranetler ... 37
E. Elektronik Ticaretin Geleneksel Ticaretten Ayırt Edilmesi ... 37
1. Mallar Bakımından ... 38
v
2. Hizmetler Bakımından ... 39
F. İnternet’in Vergilendirmeye Etki Eden Nitelikleri ... 40
II. BÖLÜM ELEKTRONİK TİCARET BAĞLAMINDA VERGİLENDİRMENİN TEMEL İLKE VE KAVRAMLARI A. Vergilendirmenin Temel İlkeleri ... 43
1. Tarafsızlık ... 43
a) Sermaye İhracı Bakımından Tarafsızlık ... 44
b) Sermaye İthali Bakımından Tarafsızlık ... 45
c) Tarafsızlığa Yüklenen Diğer Anlamlar ... 45
2. Verimlilik ... 46
3. Adalet ve Hakkaniyet ... 46
a) Yükümlüler Arası Eşitlik ... 47
b) Uluslararası Eşitlik ... 48
4. Kesinlik ... 48
5. Esneklik ... 48
B. Vergilendirme Yetkisinin Meşruluğunu Açıklayan Görüşler ... 49
1. Ülkesel Egemenlik (Mülkilik) Teorisi ... 49
2. Siyasi Bağlılık Doktrini ... 50
3. Takas Teorisi ... 51
4. Ödeme Gücü İlkesi ... 53
5. Ekonomik Bağlılık Doktrini ... 54
6. Türk Hukukunda Geçerli Görüş ... 56
C. Vergilendirme Yetkisinin Kullanımı ... 57
vi
1. Kaynak Esaslı Vergilendirme ... 57
2. Yerleşme Esaslı Vergilendirme ... 59
D. Vergilendirme Yetkisi İhtilaflarının Sonuçları ... 61
1. Vergiden Kaçınma ve Vergi Kaçırma ... 61
2. Çifte Vergilendirme ... 62
E. Vergilendirme Yetkisi İhtilaflarının Giderilmesi ... 63
1. Tek Yanlı (Ulusal) Çözümler ... 63
2. Türk Hukuku Bakımından Tespitler ... 65
3. Çok Yanlı (Uluslararası) Çözümler – Vergi Anlaşmaları ... 67
F. Vergi Anlaşmalarının Gelişim Süreci ... 70
1. Uluslararası Ticaret Odası (ICC) ... 70
2. Milletler Cemiyeti ... 71
a) İktisatçıların Raporu, 1923 ... 72
b) Teknik Uzmanların Raporları, 1925 & 1927 ... 76
c) Meksika ve Londra Modelleri, 1943 & 1946 ... 77
3. OEEC / OECD ... 78
4. BM, ABD ve Türk Modelleri ... 80
a) Birleşmiş Milletler Modeli ... 80
b) Amerika Birleşik Devletleri Modeli ... 82
c) Türk Modeli ... 82
vii III. BÖLÜM
ELEKTRONİK TİCARETİN VERGİLENDİRİLMESİNİN GENEL ÇERÇEVESİ
A. Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesine İlişkin Çalışmalar ... 85
1. Ulusların Yaklaşımları ... 85
a) Amerika Birleşik Devletleri ... 85
(1) Hazine Raporu ... 86
(2) Beyaz Saray Raporu ... 88
(3) Internet Vergi Özgürlüğü Yasası ... 89
b) Avustralya ... 90
c) Kanada ... 94
d) Fransa ... 94
e) Hindistan ... 95
f) Japonya ... 96
g) Birleşik Krallık ... 97
h) Hollanda ... 98
2. Uluslarüstü Yaklaşım – Avrupa Birliği ... 98
3. Uluslararası Yaklaşım - OECD ... 99
a) Konferanslar ... 100
(1) Turku Konferansı ... 100
(2) Ottawa Konferansı ... 101
b) Çalışma Heyetleri ve Teknik Danışma Grupları ... 103
(1) 1 Numaralı Çalışma Grubu ... 105
(2) Elektronik Ticaretten Kaynaklanan Anlaşma Nitelendirme Sorunlarıyla Görevli Teknik Danışma Grubu... 105
viii (3) Ticari Kazançların Vergilendirilmesine İlişkin Mevcut Anlaşma
Hükümlerini İzlemekle Görevli Teknik Danışma Grubu ... 106
IV. BÖLÜM
ELEKTRONİK TİCARETİN VERGİLENDİRİLMESİNDE OECD'NİN ÇÖZÜM ÖNERİSİ
A. Genel Olarak ... 108 B. Gelirin Niteliğinin Belirlenmesi ... 109
1. Elektronik Ticaret Bağlamında Anlaşmalardaki Nitelendirme Normlarının Gelişiminin Ana Hatları ... 110 2. Nitelendirme Sorunları ... 113 a) Ticari Kazanç – Gayrimaddi Hak Bedeli (Royalty) Ayrımı ... 113
(1) Bilgisayar Yazılımlarının (Programlarının) Anlaşmalarda
Nitelendirilmesi ... 114 (2) Diğer Elektronik Ticaret İşlemlerinin Anlaşmalarda Nitelendirilmesi ..
... 116 (a) Ticari Kazançlar ve Telif Hakkının Kullanımı veya Kullanım Hakkı için Yapılan Ödemeler ... 116 (b) Ticari Kazançlar ve Know-How için Yapılan Ödemeler ... 118 (c) Ticari Kazançlar ve Sınai, Ticari veya Bilimsel Ekipmanın Kullanımı ya da Kullanım Hakkı için Yapılan Ödemeler ... 121
(i) Dijital Ürünler ... 121 (ii) Bilgisayar Ekipmanları ... 122 b) Alternatif Anlaşma Hükümlerine Göre Elektronik Ticaretten Kaynaklanan Diğer Nitelendirme Sorunları ... 123
(1) Hizmet İfası ... 123
ix
(2) Teknik Hizmet Bedelleri ... 124
(a) Teknik Hizmetler ... 125
(b) İdari Hizmetler ... 126
(c) Danışmanlık Hizmetleri ... 126
(d) Karışık Ödemeler ... 127
C. İşyeri Kavramı ... 127
1. İşyeri Kavramının Tarihçesi ... 128
2. OECD Model Anlaşmasında İşyerinin Türleri ... 132
a) İşyeri (Ticari Faaliyetin Sürdürüldüğü Sabit Yer) ... 132
(1) Tanım ... 132
(2) Analiz ... 133
(a) Nesnel Koşullar ... 133
(i) İş Yeri (Ticari Faaliyetin Sürdürüldüğü Yer) ... 133
(ii) ‘Sabit’ olmak ... 135
(b) Öznel Koşullar ... 136
(i) Kullanım Hakkı ... 136
(ii) Devamlılık ... 137
(c) İşlevsel Koşullar ... 137
(i) Ticari Faaliyet ... 138
(ii) Bağlantı ... 140
b) Temsilci-İşyeri (Varsayımsal İşyeri) ... 141
(1) Tanım ... 141
(2) Analiz ... 141
3. Elektronik Ticaret Bağlamında İşyerinin Sorgulanması ... 146
x a) “Ticari Faaliyetin Sürdürüldüğü Sabit Yer” Tanımının Elektronik Ticarete
Uygulanması ... 147
(1) İş Yeri ... 147
(2) Sabit Olmak... 150
(3) Kullanım Hakkı ... 151
(4) Devamlılık ... 152
(5) Ticari Faaliyet ... 153
(6) Bağlantı ... 155
b) “Temsilci-İşyeri” (Varsayımsal İşyeri) Tanımının Elektronik Ticarete Uygulanması ... 158
(1) Bir Temsilci-İşyeri Olarak Web Sitesi ... 158
(2) Bir Temsilci-İşyeri Olan İnternet Servis Sağlayıcıları ... 162
4. OECD’nin İşyeri Tanımını Elektronik Ticarete Uygulamasına Ulusların Yaklaşımları ... 162
a) Almanya ... 162
b) Arjantin ... 163
c) Avustralya ... 164
d) Avusturya ... 164
e) Birleşik Krallık ... 164
f) Çin (Hong Kong) ... 164
g) Fransa ... 165
h) Hindistan ... 165
i) İspanya ve Portekiz ... 166
j) Kanada ... 166
k) Şili ve Yunanistan ... 167
xi
l) Türkiye ... 167
V. BÖLÜM TÜRK HUKUKUNDA ELEKTRONİK TİCARETİN VERGİLENDİRİLMESİ A. Yükümlülüğün Tespiti ... 168
1. Gelir Vergisi Bakımından ... 168
a) Tam Yükümlülük ... 169
(1) Yerleşme Esası ... 169
(a) İkâmetgah ... 170
(b) Oturma Süresi ... 171
(2) Vatandaşlık ... 172
b) Dar Yükümlülük ... 173
2. Kurumlar Vergisi Bakımından ... 174
B. Gelirin Kaynağının Tespiti ... 176
1. Gelir Unsurlarının Niteliğinin Tespiti ... 179
a) Gayrimaddi Hak Bedelleri (Gayrimenkul Sermaye İratları) ... 181
(1) Bilgisayar Yazılımları (Programları) ... 183
(2) Telif Hakkı Bedelleri ... 184
(3) Know-How Ödemeleri ... 185
(4) Malzeme ve Teçhizat Bedelleri ... 185
(5) Kurumlar Vergisi Kanunu’nun 30. Maddesi ... 186
(6) İdarenin Görüşü ... 190
b) Hizmet Bedelleri ... 192
2. Gelirin Elde Edildiği Yerin Tespiti ... 193
xii
a) İş Yeri ... 194
(1) Nesnel Koşullar ... 196
(2) Öznel Koşullar ... 196
(3) İşlevsel Koşul ... 197
b) Daimi Temsilci ... 198
VI. BÖLÜM ELEKTRONİK TİCARETİN VERGİLENDİRİLMESİNDE ALTERNATİF ÇÖZÜM ÖNERİLERİ A. Bit Vergisi ... 202
B. Vergi Tabanının Erozyona Uğraması Yaklaşımı ... 204
C. Ekonomik Eşik Yaklaşımı... 206
D. Formüle Dayalı Vergilendirme ... 207
E. OECD’nin Alternatifleri ... 208
DEĞERLENDİRME VE SONUÇ ... 211
ÖZET... 216
ABSTRACT ... 219
KAYNAKÇA ... 221
xiii KISALTMALAR*
AB Avrupa Birliği
ABD Amerika Birleşik Devletleri age Adı geçen eser
agm Adı geçen makale agr Adı geçen rapor
ALI American Law Institute
ANSI ASC X12 American National Standards Institute Accredited Standards Committee X12
ARPANET Advanced Research Projects Agency Network b Bent
B2B İşletmeler arasında elektronik ticaret
B2C İşletmelerle tüketiciler arasında elektronik ticaret B2G İşletmelerle devletler arasında elektronik ticaret BKK Bakanlar Kurulu Kararı
BKM Bankalararası Kart Merkezi Bkz Bakınız
BM Birleşmiş Milletler
xiv BTYK Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu
C2C Tüketiciler arasında elektronik ticaret CARICOM Caribbean Community
CCRA Canada Customs and Revenue Agency CD Compact disk
dn Dipnot
DPT Devlet Planlama Teşkilatı EDI Electronic Data Interchange EFT Electronic Fund Transfer E-ticaret Elektronik ticaret
ETTK Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu f Fıkra
FSEK Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu FTP File Transfer Protocol
G2C Devletlerle tüketiciler arasında elektronik ticaret GVK Gelir Vergisi Kanunu
HPC High Powered Committee on Electronic Commerce and Taxation HTML Hypertext Mark-up Language
HTTP Hyper Text Transfer Protocol IRC Internal Revenue Code ICC Uluslararası Ticaret Odası
xv IMF Uluslararası Para Fonu
ITAA Information Technology Association of America ITFA Federal Internet Tax Freedom Act
İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi İSS İnternet Servis Sağlayıcısı
Karş Karşılaştırınız
KVK Kurumlar Vergisi Kanunu LAN Yerel ağ
MA Model Anlaşma md Madde
MK Medeni Kanun
NAFTA Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması
NASDAQ National Association of Securities Dealers Automated Quotations No Numara
ODETTE Organization for Data Exchange by Teletransmission in Europe OECD Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı
OEEC Avrupa Ekonomik İşbirliği Teşkilatı para. Paragraf
POLNET Polis Bilgisayar Ağı RAM Random access memory s Sayı, sayılı
xvi sf Sayfa
SWIFT Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication TAG Technical Advisory Group
TCP/IP Transmission Control Protocol / Internet Protocol TDG Teknik Danışmanlık Grubu
TRADACOMS Trading Data Communications TREAS. REG. Treasury Regulations
TÜBİTAK Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu
UCS Uniform Communication Standard
UN/EDIFACT United Nations/Electronic Data Interchange For Administration, Commerce and Transport
UNCITRAL Birleşmiş Milletler Uluslararası Ticaret Hukuku Komisyonu UNCTAD Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı
UN-ECE United Nations Economic Commission for Europe
UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization UYAP Ulusal Yargı Ağı Bilişim Sistemi Projesi
v Versus vb Ve benzeri vd Ve diğer
ve diğ Ve diğerleri (et. al.)
xvii VUK Vergi Usul Kanunu
WAN Geniş alan ağı Web World Wide Web WTO Dünya Ticaret Örgütü WWW World Wide Web
* Açılımları Türkçe’de yaygın olarak kullanılmayan kısaltmalar ait oldukları dilde yazılmıştır.
xviii ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil Sayfa
1) Yaş grupları itibariyle İnternet kullanımı 17
2) Türkiye’de İnternet üzerinden alışveriş yapmama nedenleri 18
3) İşletmelerin elektronik ticaretten sağladıkları faydalar, 2008 19
4) İşletmelerin elektronik ticaret yaptıkları tedarikçilerin konumları, 2008 20
5) İşletmelerin elektronik ticaretini engelleyen faktörler, 2008 20
6) OECD Mali İşler Komitesi ve Çalışma Grupları 104
7) Ottawa Konferansı sonrası Teknik Danışma Grupları çalışma yapısı 104
8) 2001 Raporu sonrası Teknik Danışma Grupları çalışma yapısı 105
1 GİRİŞ VE KONUNUN SINIRLARININ BELİRLENMESİ
Yeni bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişmesi girişimcilerin ülkelerin sınırlarını elektronik olarak aşarak ticaret yapmalarını mümkün kılmıştır. Bu gelişmeler beraberinde vergi hukuku sorunlarını da getirmiştir. Elektronik ticaretin hızlı gelişimi öncelikle vergi idarelerini endişelendirir; çünkü tarım ve sanayi devirlerinde geliştirilmiş olan uluslararası vergi normları bilgi çağında yetersiz kalırsa devletler vergi tabanlarını kaybedebilirler. Diğer taraftan, bu belirsizlik ortamı girişimcileri de endişelendirir; çünkü vergi normlarındaki olası değişiklikler ek yükler getirebilir, farklı ülkelerin mevzuatları arasında yeni çelişkilere yol açabilir ve elbette elektronik ticaretin gelişimini baltalayabilir.
Elektronik ticaretin gelişimi vergi hukukunu hem ulusal hem bölgesel hem de küresel ölçekte etkilemektedir. Bu etki sadece gelir veya harcamalardan alınan vergi türlerine ilişkin olmayıp, kayıt düzeninden, gümrüklere, yükümlülüğün tespitinden, giderlerin bölüşümüne kadar düşünülebilecek pek çok alana yayılmaktadır. Bütün sorunların incelenmesi tek bir çalışmanın kapsamını aşacağından, çalışmamızı gelirden alınan vergiler bakımından elektronik ticaretin incelenmesiyle sınırlandırmayı tercih ettik. Gelirden alınan vergiler bakımından elektronik ticaretin gelişimi beraberinde şu temel sorunları gündeme getirmiştir:
2 Bir devletin, kendi ülkesinde yerleşik olmamakla birlikte, sınırları içinde elektronik ticaret yapmakta olan bir işletmeden vergi alma yetkisi var mıdır? (İşyeri sorunu.)
Elektronik ticaret yoluyla elde edilen gelir, hangi kazanç ve irat gruplarından oluşur? (Gelirin nitelendirilmesi sorunu.)1
Bu çalışmada elektronik ticareti Türk hukukçusuna tanıtmayı, buna uygulanacak ulusal ve uluslararası vergi normlarını tespit edip, bunların elektronik ticaretten elde edilen gelir unsurlarına uygulanabilirliğini incelemeyi ve bu bağlamda gündeme gelen alternatif vergi rejimlerini değerlendirmeyi amaçlıyoruz.
Çalışmamızı şu şekilde yapılandırdık: Birinci bölümde önce elektronik ticaret kavramını tanımlamaya çalışacak, ardından bu kavramın teknik altyapısını kısaca gözden geçireceğiz. İkinci bölümde, vergi hukukunun konumuzla ilgili gördüğümüz temel kavramlarına değindikten sonra uluslararası vergi hukuku sisteminin (çifte vergilendirme anlaşmalarının) yapısını tarihi perspektiften ele alacağız. Üçüncü bölümde, gelirden alınan vergiler açısından elektronik ticaretin vergilendirilmesini inceleyerek, bu yeni ticaret yönteminin doğurduğu sorunlara ülkelerin ve uluslararası örgütlerin nasıl yaklaştığına bakacağız. Dördüncü bölümde, uluslararası vergi hukuku alanındaki gelişmelerde öncü konumunda olan Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı’nın elektronik ticaretin vergilendirilmesi konusunda geliştirdiği
1 ABRAMS Howard E. & DOERNBERG Richard L., “How Electronic Commerce Works”, 14 Tax Notes Int'l 1573 (1997). Bir temel sorun da elektronik ticaret yapan çok uluslu şirketlerin birimleri arasında gelir ve gider unsurlarının nasıl paylaştırılacağıdır. Gelirin işyerine atfedilmesine ilişkin bu konu emsallere uygunluk ilkesi (arm’s length principle) uyarınca transfer fiyatlandırması kurallarının incelenmesini ve bunların elektronik ticarete uygulanmasını gerektirir. Kendi başına ayrı bir monografi konusu olabilecek bu konuyu çalışmamızın kapsamı dışında bırakmayı tercih ettik.
3 çözüm önerisini inceleyip, değerlendireceğiz. Beşinci bölümde aynı inceleme ve değerlendirmeyi Türk vergi hukuku bakımından yapacağız. Altıncı bölümde elektronik ticaretin vergilendirilmesine özgü olarak tartışılmakta olan alternatif çözüm önerilerinden belli başlılarını ele alıp inceleyeceğiz. Çalışmamızı konunun bütününün değerlendirmesini yaparak Türk hukuku için önerilerle sonuçlandıracağız.
4 I. BÖLÜM
ELEKTRONİK TİCARETİN TEMEL KAVRAMLARI
A. Kavram ve Kapsam Sorunu
“Elektronik ticaret” (e-ticaret) nedir sorusuna çok çeşitli yanıtlar verilebilir.2 Bu kavram bakımından üzerinde herkesin hemfikir olduğu nokta ticaretin (işin) teknolojinin sağladığı imkânlardan yararlanılarak yapılmasıdır. Ancak, ne tür ticari faaliyetlerin, hangi elektronik altyapıları kullanmak suretiyle gerçekleştirildiklerinde
“elektronik ticaret” olarak adlandırılacakları hususunda bir uzlaşma bulunmamaktadır. Bu sebeple, elektronik ticaret terimi hem telefon, faks, İnternet veya EDI gibi her türlü elektronik araçlarla gerçekleştirilen tüm ticari faaliyetleri (işleri/işlemleri) hem de sadece İnternet üzerinden tüketicilere yapılan perakende satışları ifade etmek için kullanılabilir.
Elektronik ticaret kavramının gerek ulusal ve gerekse uluslararası hukuk bakımından net bir şekilde tanımlanmamış oluşu, konunun etkin bir şekilde kavranmasını ve konu hakkında politikalar geliştirilmesini güçleştirmektedir.3 Bu sebeple, önce bazı ulusal ve uluslararası kuruluşların getirdiği geniş ve dar kapsamlı elektronik ticaret tanımlarını aktaracak, sonra bu çalışmada tercih ettiğimiz tanımı tespit edeceğiz.
2 OECD, Defining and Measuring E-Commerce: A Status Report, sf. 8 vd. (1999).
3 OECD, SMEs and Electronic Commerce, sf. 20 (1998).
5 1. Birleşmiş Milletler Uluslararası Ticaret Hukuku Komisyonu'nun Tanımı
1996 yılında, Birleşmiş Milletler Uluslararası Ticaret Hukuku Komisyonu (United Nations Commission on International Trade Law - UNCITRAL)4, kağıda dayalı bilgi saklama ve iletme yöntemlerinin alternatiflerine (elektronik yöntemlere) uygulanacak hukuk bakımından ülkeler arasında yeknesaklık sağlama düşüncesiyle, ülkelerin kanun yaparken veya mevcut kanunları değiştirirken yararlanmaları için bir Elektronik Ticaret Kanunu Modeli yayınladı.
Her ne kadar Model Kanun’un başlığında “elektronik ticaret” ifadesine yer verilmişse de 2. maddesinde “elektronik ticaret” değil “elektronik veri takası (değiş tokuşu)” (electronic data interchange - EDI) tanımlanmıştır.5 Model Kanun’un kılavuzundaysa bu durum, metni kaleme alanlar tarafından elektronik ticaret tanımının bilerek yapılmadığı, çünkü EDI'nın ticari hayattaki muhtelif kullanım şekillerinin genel olarak “elektronik ticaret” anlamında değerlendirilerek Komisyon'un genel bir EDI nosyonu ile hareket etmeyi kararlaştırdığı şeklinde ifade edilmektedir. Kılavuzda, Model Kanun’da yer alan EDI tanımının bilgisayardan bilgisayara verilerin standartlaştırılmış bir şekilde iletilmesi, elektronik mesajların kamuya açık ya da özel (proprietary) standartlarla iletilmesi, biçimlendirilmemiş metinlerin elektronik yollarla, örneğin İnternet üzerinden, iletilmesi şeklinde
4 UNCITRAL 2205 (XXI) sayılı ve 17 Aralık 1966 tarihli Birleşmiş Milletler kararıyla kurulmuştur. Bu komisyonun görevi, tüm halkların ve özellikle gelişmekte olan ülkelerin çıkarlarını gözeterek, uluslararası ticaretin gelişimini sağlamak için, buna ilişkin hukukların uyumlaştırılmasını yönünde çalışmalar yürütmektir.
5 Model Kanun’un taslak halinde UNCITRAL şu elektronik ticaret tanımına da yer vermişti:
“*Elektronik ticaret+ elektronik, optik veya analog yollarla üretilen, saklanan veya iletilen bilgilerin değiş tokuşu ile sürdürülen ticari faaliyetlerdir.”, HILL Richard & WALDEN Ian, “The Draft UNCITRAL Model Law for Electronic Commerce: Issues and Solutions”, 3 Computer Law 18 (1996).
6 açıklanmaktadır. Kılavuzda ayrıca “elektronik ticaret” mefhumunun belirli durumlarda teleks ve faks gibi yöntemleri de kapsayabileceği belirtilmiştir.6
2. Dünya Ticaret Örgütü'nün Tanımı
1998 yılında Dünya Ticaret Örgütü'nün (WTO) Genel Kurulu elektronik ticaretin küresel ticareti etkileyen tüm yönlerini ele alan kapsamlı bir çalışma programı başlattı. WTO’nun çalışma programı gelişmekte olan ülkelerin iktisadi, mali ve kalkınma gereksinimlerine odaklanmıştı.
Bu çalışma programının amaçları bakımından WTO'nun Genel Kurulu elektronik ticaret terimini “mal ve hizmetlerin üretim, dağıtım, pazarlama, satış ve tesliminin elektronik yollarla yapılması” şeklinde tanımladı.7
3. Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Teşkilatı'nın Tanımı
Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Teşkilatı’nın (OECD) elektronik ticaret ile ilgili çalışmalarının başlangıcı 1997'ye dayanır. OECD'nin kullandığı ilk elektronik ticaret tanımlarından biri “İnternet, intranetler ve ekstranetler gibi ağlar üzerinde İletim Kontrol Protokolü / İnternet Protokolü (Transmission Control Protocol / Internet Protocol - TCP/IP) kullanılarak gerçekleştirilen ticari faaliyet”tir.8 İnternet teknolojilerinin dahili iş süreçlerinde (intranet), tacirler arası ilişkilerde (ekstranet) ve mal, hizmet ve bilgilerin alım-satımında (İnternet) kullanılmasına atıfta bulunan
6 UNCITRAL, Guide to Enactment of the UNCITRAL Model Law on Electronic Commerce, sf. 17-18 (1999).
7 WTO, Work Programme on Electronic Commerce (1998).
8 OECD, SMEs, sf. 8.
7 bu tanım9 Avrupa Birliği tarafından belirli bir teknoloji (TCP/IP) ile sınırlı olması sebebiyle teknolojiye çok bağlı olması, bazı OECD üyesi ülkelerce de kapsamının çok geniş olması gerekçeleriyle eleştirilmiştir.10
2000 yılının Nisan ayında OECD üyesi ülkeler elektronik işlemler için, elektronik ticaret faaliyetlerinin üzerinden gerçekleştirildiği iletişim altyapısına göre geniş ve dar kapsamlı iki tanım benimsediler.11 Bu tanımlara göre bir siparişin ödemesinin ya da tesliminin yöntemi değil, siparişin verilmesindeki veya alınmasındaki yöntem, o işlemin “İnternet işlemi” mi (dar anlam) yoksa “elektronik işlem” mi (geniş anlam) olduğunu belirler.12 OECD'nin geliştirdiği bu tanımlar sonradan Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (United Nations Conference on Trade and Development – UNCTAD) tarafından da benimsenmiştir.13
a) Geniş Anlamlı Tanım
Bir elektronik işlem mal ve hizmetlerin alım-satımının, taraflarının bireyler, işletmeler, hane halkı, devletler ya da kamu veya özel organizasyonlar olup olmadığına bakmaksızın, bilgisayarlarla yönetilen ağlar üzerinden yapılmasıdır. Mal ve hizmetler bu ağlar üzerinden sipariş edilir, mal ve hizmetlerin teslimi ile
9 Ibid., sf. 8.
10 Ibid., sf. 20.
11 OECD, Defining and Measuring Electronic Commerce: A Background Paper (Nisan 2000); OECD, Defining and Measuring Electronic Commerce: A Provisional Framework and Follow-up Strategy (Nisan 2000); OECD: Report on the OECD Experts Group Meeting on Defining and Measuring E- Commerce (Kasım 2000).
12 OECD, Measuring the Information Economy, sf. 89 (2002).
13 UNCTAD, E-Commerce and Development Report, sf. 6 (2001).
8 bedellerinin ödenmesi yine bu bilgisayar ağları üzerinden sağlanabileceği gibi başka yollarla da (geleneksel ödeme araçlarıyla da) sağlanabilir.14
b) Dar Anlamlı Tanım
Bir “İnternet işlemi”, mal ve hizmetlerin alım-satımının taraflarının bireyler, işletmeler, hane halkı, devletler ya da kamu veya özel organizasyonlar olup olmadığına bakmaksızın, İnternet üzerinden yapılmasıdır. Mal ve hizmetler İnternet üzerinden sipariş edilir, mal ve hizmetlerin teslimi ile bedellerinin ödenmesi ise yine İnternet üzerinden sağlanabileceği gibi başka yollarla da (geleneksel ödeme araçlarıyla da) sağlanabilir.15
OECD sonradan, 2001 yılında, geliştirdiği kılavuzlarla elektronik ticaret tanımlarının ne şekilde yorumlanması gerektiğine açıklık getirmiştir. Bu kılavuzlara göre “elektronik işlemler” tanımı (geniş anlamlı tanım) İnternet uygulamaları, EDI, Minitel veya etkileşimli telefon sistemleri gibi herhangi bir çevrimiçi otomatikleştirilmiş işlem aracı kullanılarak verilmiş veya alınmış siparişleri kapsarken, “İnternet işlemleri” (dar anlamlı tanım) ise web siteleri, ekstranetler veya İnternet üzerinden çalışan diğer uygulamalar aracılığı ile (örneğin İnternet üzerinden EDI, İnternet üzerinden Minitel ya da nasıl erişildiğine bakılmaksızın ulaşılan Web tabanlı diğer uygulamalar gibi) otomatikleştirilmiş işlemleri kapsar.
Bununla birlikte İnternet işlemleri tanımı telefon, faks veya geleneksel e-posta yolu ile verilen ve alınan siparişleri kapsamı dışında bırakır.16
14 OECD, age, sf. 89.
15 Ibid; UNCTAD, age (2001), sf. 6.
16 OECD, age, sf. 89.
9 OECD'nin tanımları sadece (ticari) sözleşmeleri kapsarken, pazarlama ve reklam gibi elektronik olarak gerçekleştirilebilen diğer tüm ticari faaliyetler bu tanımların kapsamı dışında kalır. Her iki tanım da işlemin bir ağ üzerinden gerçekleştirilmesini şart koşmakta, siparişlerin verilmesinin ve alınmasının ağ üzerinden gerçekleşmesini aramakta, bununla birlikte ödemenin ya da teslimin ağ üzerinden yapılıp yapılmamasına bir değer atfetmemektedir.17
4. Avrupa Komisyonunun Tanımı
Avrupa Komisyonu 1997 yılında topluluğun ileri yıllardaki eylemleri için uyumlu bir politika çerçevesi oluşturmak ve uluslararası müzakereler yoluyla küresel bir uzlaşma sağlamak yolunda ortak bir Avrupa pozisyonu yaratmak için bir girişim başlattı. Bu girişimi başlatan raporda Komisyon elektronik ticareti “elektronik yollarla iş yapmak” şeklinde tanımlanmıştır.18 Rapor, elektronik ticaretin metin, ses ve video gibi verilerin elektronik olarak işlenmesi ve iletilmesi ile gerçekleştiğini, hem mal ve hizmetlerin hem de gerek eğitim ve sağlık gibi geleneksel faaliyetlerin ve gerekse sanal alışveriş merkezleri gibi yeni bazı faaliyet alanlarının elektronik ticaretin konusuna girebileceğini aktarmaktadır.19 Komisyonun bu tanımı şüphesiz ki İnternet üzerinden gerçekleştirilen ticari faaliyetleri kapsamaktadır; ancak tanımın kapsamı İnternet ile sınırlı değildir. Kısa dalga (narrowband - videotex), TV yayını (broadcast - teleshopping), ve hatta çevrimdışı yollar (örn: bir CD'ye yüklenmiş satış
17 UNCTAD, age, sf. 6-7.
18 European Commission, A European Initiative in Electronic Commerce, COM(97)157, para. 5.
(1997).
19 Ibid.
10 katalogu) ve özel-kapalı ticari ağlar (örn: bankaların ağları) gibi yollarla gerçekleştirilen ticaret de bu tanımın kapsamına girer.20
Komisyonun tanımı elektronik ticaretin kapsadığı faaliyetlere göre iki alt kategoriye ayrılmıştır: Dolaylı elektronik ticaret ve doğrudan elektronik ticaret.
a) Dolaylı Elektronik Ticaret
Komisyon “dolaylı elektronik ticareti” maddi malların elektronik olarak sipariş edilmesi olarak tanımlamıştır; bu tür elektronik ticarette mallar posta veya kargo hizmetleri gibi geleneksel yollarla teslim edilir.21
b) Doğrudan Elektronik Ticaret
Komisyon “doğrudan elektronik ticareti” bilgisayar yazılımları, eğlence amaçlı içerik, bilgi hizmetleri gibi gayrimaddi mallar ile hizmetlerin çevrimiçi sipariş, ödeme ve tesliminin yapılması olarak tanımlamıştır.22
5. Amerika Birleşik Devletleri Hazine Bakanlığı’nın Tanımı
Amerika Birleşik Devletleri'nin Hazine Bakanlığı'na bağlı Vergi Politikaları Ofisi 1996 yılında “Küresel Elektronik Ticaretin Vergi Politikası Etkilerinden Örnekler”
başlıklı bir müzakere dokümanı (discussion paper) yayınladı.23 Bu çalışmada Amerikan hazinesi elektronik ticaret terimini “mal ve hizmetlerin iki veya daha çok taraf arasında değişimini öngören işlemleri elektronik araç ve yöntemlerle
20 Ibid., para. 8.
21 Ibid, para. 7.
22 Ibid, para. 7.
23 U.S. Treasury, Selected Tax Policy Implications of Global Electronic Commerce (1996)
11 gerçekleştirme kabiliyeti” olarak tanımlamıştır.24 Her ne kadar bu çalışma İnternet üzerinden gerçekleştirilen elektronik ticaret faaliyetlerini ele almışsa da yapılan tanım özel-kapalı ağlar üzerinden gerçekleştirilen faaliyetleri de kapsar.25
6. Elektronik Ticaret Hukuk Çalışma Grubu’nun Tanımı
Türkiye’de 1997 yılında Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu’nun (BTYK) talimatıyla kurulan Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu’nun (ETKK) hukuk alanında çalışmalarını yürüten Hukuk Çalışma Grubu, 1998 yılında yayınladığı raporunda elektronik ticareti “bireyler ve kurumların, açık ağ ortamında (İnternet) ya da sınırlı sayıda kullanıcı tarafından ulaşılabilen kapalı ağ ortamlarında (intranet) yazı, ses ve görüntü şeklindeki sayısal bilgilerin işlenmesi, iletilmesi ve saklanması temeline dayanan ve bir değer yaratmayı amaçlayan ticari işlemlerinin tümü” olarak tanımlamıştır.26
7. Tanımların Değerlendirilmesi
Yukarıda aktardığımız tanımların tümü elektronik ticaretin önemli niteliklerine işaret etmektedirler. Bu tanımlar ya kullanılan iletişim altyapısına (araçlarına) göre ya da yürütülen faaliyetlere göre bir ayrım yapmaktadırlar. Tanımların birlikte değerlendirilmesinden anladığımız “elektronik” altyapılar (ekipman) ile faaliyetler arasında keskin ayrımlar yapmak zor olduğundan belirli bir tanım üzerinde uzlaşılmasının da zor olduğudur.
24 Ibid., para. 3.2.1.
25 Ibid., para. 2.3.
26 ETKK, Elektronik Ticaret Hukuk Çalışma Grubu Raporu, sf. 40 (1998).
12 Elektronik ticaret tanımı, kullanılan iletişim altyapısına göre, geniş ya da dar anlamlı olabilir. Bu çerçevede “iletişim altyapısı”nı da iki boyutta düşünmek gerekir:
Ağ ve uygulamalar. Elektronik ticaret sadece tek bir uygulamayı ya da Web, EDI, Minitel gibi olası birden çok uygulamayı içerir şekilde ve bu uygulama ya da uygulamaları İnternet gibi tek bir açık iletişim ağı ya da intranetler, özel ya da özel olmayan ama kapalı ağlar üzerinden çalışır şekilde düşünülebilir.27
Tanım kapsadığı taraflara göre de geniş ya da dar anlamlı olabilir. Elektronik ticaret tanımı iki veya da daha fazla işletme arasındaki işlemleri kapsayabilir (business-to-business – B2B); işletmeler ile tüketiciler arasındaki işlemleri kapsayabilir (business-to-consumer – B2C); hatta devletlerle işletmeler arasındaki işlemleri kapsayabilir (business-to-government – B2G). Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür.
Son olarak, elektronik ticaret tanımı içerdiği faaliyetler ya da işlem türlerine göre dar ya da geniş anlamlı olabilir. Geniş anlamda elektronik ticaret tanımı ile tasarım ve mühendislik, alım-satım, taşımacılık, pazarlama, reklamcılık, bilgi hizmetleri, muhasebe işlemleri, devlet alımları, sağlık, eğitim gibi muhtelif ekonomik faaliyet katmanları kapsanabileceği gibi tanım dar anlamda sadece elektronik perakendecilik olarak da kullanılabilir.28
27 OECD, Defining and Measuring E-commerce: A Status Report, sf. 10. Elektronik ticaret tanımının sınırlarını daha da genişletecek iletişim altyapılarından bahsetmek mümkündür. Örneğin, bir yazarın ifadesiyle “şu anda altı adet elektronik ticaret ortamı mevcuttur: telefon, faks, televizyon, elektronik ödeme ve para transfer sistemleri (örn. EFT), Elektronik Veri Değişimi (EDI) ve Internet.” PANAGARIYA Arvind, “E-commerce, WTO and Developing Countries”, Policy Issues In International Trade And Commodities Study Series No. 2, sf. 1 (2000).
28 OECD, agr, sf. 10.
13 Kanaatimizce elektronik ticaret terimi genel olarak kullanıldığında olası bütün taraflar arasında her tür bilgisayar ağı üzerinden (bu ağların açık ya da kapalı, özel ya da özel olmayan olup olmadığına bakılmaksızın) gerçekleştirilmesi mümkün olan her tür faaliyeti kapsar şekilde anlaşılmalıdır.29 Bununla birlikte, bu çalışmanın sınırlarının çizilebilmesi bakımından elektronik ticaret terimi çok daha dar bir anlamda, Abrams ve Doernberg'in tanımı ile “pazarda mal ve hizmetlerin üretim, dağıtım satım ve teslimini içeren işlemlerin gerçekleştirilmesi için bilgisayar ağlarının kullanılması”30 olarak anlaşılacaktır. Çalışmamızda bu noktadan sonra ayrıca vurgulanmadığı sürece elektronik ticaret terimi bu anlamda kullanılacaktır.
B. Elektronik Ticaret'in Gelişimi
1. Küreselleşme ve Teknolojideki Gelişmeler
Günümüzde ekonomik, toplumsal, politik veya kültürle ilgili konular üzerinde durulurken belki de en çok kullanılan kavram küreselleşme kavramıdır. Bu kavram, farklı ülkeler arasındaki ekonomik bütünleşme düzeyinin yükselişine ve politik, toplumsal ve kültürel alanlarda kimi değerlerin dünya geneline yayılışına işaret etmektedir. Başka bir ifadeyle, küreselleşme dünya üzerindeki farklı ülkelerin ekonomilerinin, toplumlarının ve kültürlerinin tüm dünyayı saran iletişim, ulaşım ve ticaret kanalları üzerinden birbirleriyle eklemlenmesidir.
Öte yandan, uluslararası ekonomik bütünleşmenin dünya ölçeğinde mevcudiyetinden söz edilse de ülkelerin gerçekte, küresel düzeyde olmaktan çok
29 Doğal olarak telefon, faks ve televizyon gibi iletişim araçları, bilgisayar ağları ile birlikte kullanılmadıkları sürece bu tanımın dışında kalırlar.
30 ABRAMS & DOERNBERG, agm, sf. 1573.
14 bölgesel bloklar düzeyinde bütünleştiği gözden kaçırılmamalıdır. Örneğin, dünyanın önde gelen ülkeleri üç ekonomik blok (bunlara İngilizce’de kısaca TRIAD da denilmektedir) içinde bütünleşmiş durumdadır. Bunlar Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması (NAFTA) bölgesi, Avrupa Birliği ve Japonya’nın başı çektiği Asya- Pasifik bölgesidir. Bu temel bloklara ek olarak çok sayıda görece küçük bloklaşmalar da mevcuttur.31 Örneğin Basra Körfezi ülkelerince oluşturulan Körfez İşbirliği Konseyi de bunlardan bir tanesidir. Ayrıca, geçmişte bugünkü ölçülere erişilmemiş olmakla birlikte, örneğin Thompson ve Hirst32 gibi bazı yazarlar bu tür bir küreselleşme sürecinin ilk kez ortaya çıkmadığını, 19 yüzyıl sonunda da uluslararası ekonomik bütünleşme düzeyinin son derece yüksek olduğunu ileri sürmektedir. Bu görüşlerin ciddi kanıtları bulunmakla birlikte şimdiki şekliyle küreselleşmenin 19.
yüzyılın sonundaki biçiminden çok farklı olduğu, sadece uluslararası ekonomik bütünleşmeden ibaret olmadığı, bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmelerin de etkisiyle kültürel ve ideolojik yönlerinin de önem kazandığı belirtilmelidir.
Teknolojik gelişmelere bağlı olarak ulaşım ve iletişim tekniklerinde ortaya çıkan yenilikler, uluslararası ticareti ve uluslararası finansal hareketleri büyük oranda kolaylaştırmıştır. Bunların ve uluslararası finansal piyasaların serbestleştirilmesinin (deregülasyon) bir sonucu olarak, uluslararası finansal bütünleşme sermaye hareketlerini şaşırtıcı ölçülerde kolaylaştırmış ve küreselleşme denilen olgunun özellikle son yirmi yılda ciddi bir ivme kazanmasına yol açmıştır.
31 UNCTAD, World Investment Report 2007 – Transnational Corporations, Extractive Industries and Development (2007).
32 HIRST Paul & THOMPSON Grahame, Küreselleşme Sorgulanıyor (1999).
15 Uluslararası ticaret hacmindeki artış, finansal yenilikler ve çok uluslu şirketlerin organizasyon biçimlerindeki gelişmeler ülkelerin ekonomik ve finansal yapılarında önemli etkiler yapmaya başlamıştır. Değişen şartlar karşısında ülkeler ticaret ve sermaye piyasalarını daha da serbestleştirmişlerdir. Bu değişimler Dünya Ticaret Örgütü (WTO), Dünya Bankası, Uluslararası Para Fonu (IMF) gibi uluslararası kuruluşların ulusal hükümetler üzerindeki etkileri neticesinde küreselleşme sürecinin önü alınmaz bir boyuta erişmesini mümkün kılmıştır.
Bu noktada, küreselleşme sürecinde en önemli rolü üstlenen çok uluslu şirketlere ve bunların ekonomik faaliyetlerine değinilmesi gerekir. Bu şirketler, en sıradan olanlarından en karmaşıklarına kadar binlerce mal ya da hizmeti dünyanın pek çok ülkesinde aynı anda üretme ve satma kapasitesine sahiplerdir. Popüler kültürün üretiminde ve dünya çapında yaygınlaşmasında kilit rolü oynayanlar da yine bu şirketlerdir. Bazıları birkaç ülkenin milli gelirini içine alabilecek kadar büyük bazıları ise çok küçük ölçeklidir. Bu şirketler bazı yönleriyle ‘ulusal şirketlerden’ farklı olmamakla birlikte eş zamanlı olarak farklı ülkelerde faaliyette bulunma kapasitesini içlerinde barındırmaktadırlar. Öte yandan, özellikle son yıllarda neredeyse tüm ülkelerin devletleri, çok uluslu şirketlerin kendi ülkelerinde yatırım yapmaları için büyük çaba sarf etmektedirler. Onların bu girişimleri önemli ölçüde yukarıda anılan uluslararası kuruluşlar tarafından yönlendirilmektedir.33 Ayrıca elektronik ticaretin de uluslararası düzlemde bu tür şirketlerin faaliyetleri arasında olduğuna işaret etmekte fayda vardır.
33 Bu tasnifi ilk yapan İngiliz akademisyen John Dunning’dir. Bkz.: DUNNING John, Multinational Enterprises and the Global Economy (1993)
16 2. Türkiye’de İnternet ve Elektronik Ticaretin Gelişimi
Türkiye’de İnternet’e ilk bağlantı Nisan 1993’te Ortadoğu Teknik Üniversitesi’nde gerçekleşmiştir. İlerleyen yıllarda, sırasıyla, Ege, Bilkent, Boğaziçi, İstanbul Teknik Üniversitesi gibi üniversiteler İnternet’e erişim sahibi olmuşlardır.
1996’da İnternet’e erişim hizmeti sunan Turnet kurulmuş, 1999’da bunun yerini TTNET almıştır.34 Bugün TTNET dışındaki ticari kuruluşlar da İnternet erişim hizmeti sunmaktadırlar. 2000 yılında Türkiye’deki İnternet kullanıcısı sayısı 1.785.000 olarak tahmin edilmekteydi. 2007 için bu sayının 16.000.000 kişiye ulaştığı düşünülmektedir.35 2010 yılında ülkedeki İnternet kullanıcılarının sayısı 35.000.000 olarak telaffuz edilmektedir.36 Kanaatimizce bu verilerin doğruluğuna şüphe ile yaklaşılmalıdır. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre 2005 yılı itibariyle ülkedeki hanelerin %8,66’sının İnternet erişimine sahip olduğu görülmektedir. Bu oran 2010 yılında %41,6’ya yükselmiştir.37 İnternet kullanıcılarının nüfus içindeki dağılımı incelendiğinde genç nüfus ile yaşlı nüfus arasında bir uçurum bulunduğu tespiti yapılabilir.
34 Bkz.: “http://www.meb.gov.tr/belirligunler/internet_haftasi_2005/turkiyede_internet.htm”.
Mustafa Akgül, tarihçeyi 1986’dan başlatır. AKGÜL Mustafa, “Türkiye İnternetinin ve İnternet Üst Kurulunun Kısa Tarihi”.
35 MESTÇİ Aytaç, Türkiye İnternet Raporu, sf. 1 (2007).
36 Hepsiburada.com 2010 Raporu.
37 TÜİK, Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Araştırması.
17 Şekil 1 Yaş grupları itibariyle İnternet kullanımı38
İnternet’in Türkiye’de akademik ağlar dışında da kullanılmaya başlanmasıyla elektronik ticaret de gelişmeye başlamıştır. Ulaşılabilen en sağlıklı veriler Bankalararası Kart Merkezi’ne (BKM) aittir. Buna göre, Türkiye’de kredi kartı kullanılarak gerçekleştirilen elektronik ticaret hacminde hızlı bir artış gözlenmektedir. Örneğin 2003 yılında yurtiçi ve yurtdışından alınan kredi kartlarıyla toplam 3.534.678 adet39 elektronik ticaret işlemi yapılmışken bu sayı 2005 yılında 18.286.776 adede, 2010 yılında ise 91.923.281 adede yükselmiştir.40 İşlem tutarı açısından bakıldığında ise 2003’te kredi kartlarıyla gerçekleştirilen toplam elektronik ticaret işlem tutarı 262.435.000 TL41 iken, bu rakam 2005’te 1.388,39 milyon TL’ye ve 2010’da 15.225,1 milyon TL’ye yükselmiştir.42
38 DPT, Bilgi Toplumu İstatistikleri 2010, sf. 6.
39 Bkz.: “http://www.bkm.com.tr/donemsel-bilgiler-2003-2004.aspx”.
40 Bkz.: “http://www.bkm.com.tr/istatistik/sanal_pos_ile_yapilan_eticaret_islemleri.asp”
41 Bkz.: “http://www.bkm.com.tr/donemsel-bilgiler-2003-2004.aspx”.
42 Bkz.: “http://www.bkm.com.tr/istatistik/sanal_pos_ile_yapilan_eticaret_islemleri.asp”.
18 2009 yılında yapılan bir anket sonuçlarına göre Türkiye’de İnternet üzerinden en çok sipariş edilen mal elektronik araçlardır. Kırsal bölgelerde yaşayan İnternet kullanıcılarının kentli kullanıcılara oranla daha fazla tercih ettiği mal veya hizmet türleri elektronik araçlar, ev eşyası, bilgisayar ve diğer ek donanım, bilgisayar ve video oyunları yazılımları ile telekomünikasyon hizmetleriyken, buralarda yaşayanlar İnternet üzerinden sinema, tiyatro vb. bileti, ilaç, hisse senedi, finansal hizmet, sigorta alımına hiç talep göstermemişlerdir.43
Bireylerin İnternet üzerinden alışveriş yapmaya ihtiyaç duymaması ülkemizde hala yüksek denebilecek oranlardadır. Bunun nedeni olarak gizlilik ya da güvenlik kaygılarının önemli oranda olduğu söylenebilir. Bir diğer neden de ürünü yerinde görerek almayı tercih etmek alışkanlığıdır.44
Şekil 2 Türkiye’de İnternet üzerinden alışveriş yapmama nedenleri45
43 DPT,agr, sf. 15.
44 Ibid., sf. 16.
45 Ibid, sf. 17.
19 İnternet kullanımının ülkemizde hızla yaygınlaşmasına ve elektronik ticaret alanındaki tüm gelişmelere rağmen 2010 yılı itibariyle Türkiye’de İnternet üzerinden alışveriş yapan bireylerin nüfusa oranı %15 civarındadır.46
Türkiye’de elektronik ticaretin gelişimi işletmeler arası ticaret bakımından ele alındığında ulaşılabildiğimiz veriler sadece 2007-2008 yıllarına aittir. Buna göre, 2007 yılında İnternet erişimine sahip işletmelerin %15,4’ü İnternet üzerinden sipariş vermiş, %9,4’ü ise İnternet üzerinden sipariş almıştır. Benzer şekilde, 2008 yılında bilgisayar kullanan işletmelerin bilgisayar ağları üzerinden ürün/hizmet siparişi alma ve verme oranları sırasıyla %10,1 ve %16,2 olarak gerçekleşmiştir.47
İnternet üzerinden sipariş alan işletmeler, İnternet’i en çok yeni pazarlara girmek ve satış potansiyelini artırmak için kullanmaktadırlar. İşletmelerin İnternet üzerinden sipariş verdikleri tedarikçilerin büyük bölümü yurtiçinde bulunmaktadır.48
Şekil 3 İşletmelerin elektronik ticaretten sağladıkları faydalar, 200849
46 Bkz.: “http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=6308&tb_id=20”.
47 DPT, agr, sf. 36.
48 Ibid, sf. 38.
49 Ibid.
20 Şekil 4 İşletmelerin elektronik ticaret yaptıkları tedarikçilerin konumları, 200850
Son olarak, Türkiye’de işletmelerin elektronik ticaret yapmalarının önündeki en büyük engel bir yandan müşterilerin İnternet üzerinden alışveriş yapmaya hazır olmamaları, diğer yandan da işletmelerin ticaretini yaptıkları mal ve hizmetlerin elektronik ticarete uygun olmamalarıdır.51
Şekil 5 İşletmelerin elektronik ticaretini engelleyen faktörler, 200852
50 Ibid, sf. 39.
51 Ibid.
52 Ibid.
21 3. Türkiye'de Elektronik Ticaretle İlgili Kurul ve Kuruluşlar
2000’li yılların başlarında İnternet ve elektronik ticaret olguları Türk kamuoyunun da dikkatini çekmiş, bunlara ilişkin teknik ve hukuki alt yapının oluşturulması amacıyla çalışmalar başlatılmıştır. Bu çerçevede şu kuruluşlar zikredilebilir:
a) Bilim Teknoloji Yüksek Kurulu (BTYK)
1983 yılında, “Türk bilim politikasının yürütülmesi, uzun vadeli bilim ve teknoloji politikalarının tespitinde hükümete yardımcı olunması, hedeflerin saptanması, plan ve programların hazırlanması, kamu kuruluşlarının görevlendirilmesi, özel kuruluşlarla işbirliği sağlanması, gerekli yasa ve mevzuatın hazırlanması, araştırıcı insan gücünün yetiştirilmesinin sağlanması, araştırma merkezlerinin kurulması için tedbirler alınması, araştırma alanlarının tespit edilmesi ve koordinasyonunun sağlanması” amaçlarıyla Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu (BTYK) kurulmuştur.53
BTYK, Başbakan’ın başkanlığında, ilgili Devlet, Milli Savunma, Maliye, Milli Eğitim, Sağlık, Tarım ve Köyişleri, Çevre ve Orman, Sanayi ve Ticaret, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanları ile YÖK Başkanı, Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarı, Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarları, TÜBİTAK Başkanı ile bir yardımcısı, TAEK Başkanı, TRT Genel Müdürü, TOBB Başkanı ve YÖK’ün belirlediği bir üniversitenin seçeceği bir üyeden oluşur. İlgili kurum ve kuruluş temsilcileri de BTYK toplantılarına davet edilirler.54
53 4 Ekim 1983 tarih ve 77 sayılı Kanun Hükmünde Kararname.
54 Bkz.: “http://www.tubitak.gov.tr/sid/470/pid/468/index.htm”
22 1983 ile 2004 yılları arasında sadece dokuz kez toplanan BTYK, bu tarihten sonra yılda iki kez düzenli toplanmaya başlamıştır.55 Bu kurul, bilim ve teknoloji politikalarının belirlenip yürütülmesi konusunda ülkemizin en üst düzeydeki koordinasyon organıdır.
b) Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu
Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu (ETTK), BTYK’nın Ağustos 1997’de aldığı bir kararla, ülkemizde “elektronik ticaret ağı” tesis edilmesi ve elektronik ticaretin yaygınlaştırılması amacıyla kurulmuştur.56 Kurulun koordinatörlüğünü Dış Ticaret Müsteşarlığı, Sekretaryasını ise TÜBİTAK yürütmüştür. İlk toplantısını Şubat 1998’de gerçekleştiren kurul bünyesinde hukuk, teknik ve finans çalışma grupları oluşturulmuştur. Bu kurulların yürüttükleri çalışmalar neticesinde hazırlanan raporlar Haziran 1998’de BTYK’ya sunulmuştur. ETKK’nın devamı olarak 2000 yılında Dış Ticaret Müsteşarlığı bünyesinde Elektronik Ticaret Genel Koordinatörlüğü kurulmuştur. 57
Elektronik Ticaret Genel Koordinatörlüğü, 2001 yılında, kamusal hizmetlerin elektronik ortamdan sunulması amacıyla sürdürülen “e-Türkiye” çalışmalarını yürüten on üç çalışma grubundan biri olmuş ve e-Ticaret Çalışma Grubu adı altında bünyesinde kurduğu sekiz uygulama grubu ile e-ticaret konusundaki
55 Ibid.
56 ETKK, Adalet Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, Ulaştırma Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı gibi bakanlıklar; Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Hazine Müsteşarlığı, Gümrük Müsteşarlığı, Türkiye İstatistik Kurumu, Merkez Bankası, Rekabet Kurumu, Sermaye Piyasası, Kurulu, Bankalar Birliği, Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK), Türk Patent Enstitüsü, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği gibi kurum ve kuruluş temsilcilerinden oluşmuştur.
57 Bkz.: “http://www.e-ticaret.gov.tr/etk/tarihce.htm”.
23 koordinasyonunu sürdürmüştür. Bu kapsamda, e-Ticaret Çalışma Grubu 2002 yılı içerisinde, eAvrupa+ Eylem Planı, e-Türkiye Girişimi I. Ara Raporu ve e-Türkiye Girişimi Eylem Planı çalışmalarına katılmıştır. Dış Ticaret Müsteşarlığının e-Ticaret Çalışma Grubu, diğer kurum ve kuruluşlarla birlikte işbirliği halinde faaliyetlerini sürdürmüş; bunların sonucunda Kasım 2009’da kamunun görüşüne sunulan
“Elektronik Ticaretin Düzenlenmesi Hakkında Kanun Tasarı Taslağı” hazırlanmıştır.58 c) İnternet Üst Kurulu
1996 yılında Türkiye’de İnternet’in ticari uygulamalarının başlamasıyla beraber ortaya çıkan sorunlar “ilgili herkesin katıldığı ve sorunlara çözüm bulacak bir üst kurul fikri”ni beraberinde getirmiştir.59 Bu çerçevede 1998 yılında Ulaştırma Bakanlığı tarafından, “ülkemizde İnternet hizmet ve uygulamalarının altyapıdan başlayarak kısa, orta ve uzun vadeli hedeflerini belirlemek, bu hedeflere erişmek için gerekli ulusal stratejik kararların alınması ve uygulanması; bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmelerin ortaya çıkardığı yeni konuların ve bunların ülkemizde uygulanabilirliği ile ilgili olarak oluşturulacak politikaların tespiti; İnternet üzerinde yapılan yayınlar ve hizmetlerle ilgili olarak toplumu bilgilendirmek ve bilgi toplumu olma yolunda sağlıklı yöntemlerin tespiti süreçlerinde Ulaştırma Bakanlığına önerilerde bulunmak”60 üzere İnternet Üst Kurulu kurulmuştur.61 Kurul kamu kurum ve kuruluşlarının, İnternet altyapı sağlayıcılarının ve sivil toplum kuruluşlarının
58 Bkz.: “http://www.e-ticaret.gov.tr/tarihce.htm”
59 AKGÜL, agm.
60 Bkz.: “http://kurul.ubak.gov.tr/netkrl/ik_calisma_ilkeleri”.
61 AKGÜL, agm.
24 temsilcilerinden oluşur.62 Üye yapısı incelendiğinde kurul üyelerinin çoğunun özel sektör temsilcilerinden oluştuğu görülmektedir.
d) Kamu Net Üst Kurulu
1998 yılında Başbakanlık Personel ve Prensipler Genel Müdürlüğü’nün bir genelgesi ile “kamu bilgisayar ağları konusunda yapılan faaliyetlerin değerlendirilmesi, koordinasyonu, izlenmesi ve finansmanı konusunda karşılaşılan darboğazların aşılması amacıyla” Kamu Net Üst Kurulu kurulmuştur.63 Kurul Başbakanlık Müsteşarı'nın başkanlığında, Hazine, Dış Ticaret, Devlet Planlama Teşkilatı müsteşarları ile İçişleri Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı ve Ulaştırma Bakanlığı müsteşarlarından oluşur.64 Genelgede kurulun görevleri şu şekilde sayılmıştır:
a. Kamu bilişim personeli politikalarının oluşturulması.
b. İnsan gücü planlaması ve hizmetiçi eğitimin sağlanması.
c. Ulusal ağın oluşturulması.
62 Kurul şu üyelerden oluşur: Kamu Kurum ve Kuruluşları: Devlet Bakanlığı (Kadın ve Aileden Sorumlu), Adalet Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Ulaştırma Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Devlet Planlama Teşkilatı, Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu, Radyo ve Televizyon Üst Kurulu, Türksat A.Ş., Üniversiteler (Akademisyen), TÜBİTAK; İnternet Altyapı Sağlayıcılar: Türk Telekomünikasyon A.Ş., TTNET A.Ş., GSM Şirketleri; Sivil Toplum Kuruluşları: İnternet Servis Sağlayıcıları Temsilcisi, Türkiye Bilişim Derneği – TBD, Türkiye Bilişim Vakfı – TBV, Tüm Telekomünikasyon İş Adamları Derneği – TÜTED, Mobil İletişim Sistemleri ve Araçları İşadamları Derneği – MOBİSAD, Telekomünikasyon ve Enerji Hiz. Tüketici Hakları ve Sektörel Arş. Derneği(TEDER), Bilgi Teknolojileri Derneği, İnternet ve Hukuk Platformu, Bilgi Güvenliği Derneği, IBC Danışmanlık LTD Şirketi, Yazılım Sanayicileri Derneği (YASAD), Mobil Servis Sağlayıcı İş Adamları Derneği (MOBİLSAD), İnternet Medyası Temsilcisi, Bilişim Sanayicileri Derneği.
63 19/03/1998 tarih ve B.02.0.PPG.0.12-320-04993 sayılı Genelge, (Bkz.: “http://kamunet.inet- tr.org.tr/kamu genelge.htm”)
64 Kamu Net Üst Kurulu’nun işleyişinde bazı sorunlar olduğu yönünde bkz.: AKGÜL Mustafa,
“KamuNet Dokümanları”.
25 d. Kamu ile kamuoyu arasında saydamlığı temel alan sağlıklı iletişim sağlanması.
e. Kamu yönetiminde bilişim hizmetlerinin etkinliğinin sağlanması.
f. Kamu bilişim projelerinin koordinasyonunun ve izlenmesinin sağlanması.
e) İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (İGEME)
Ülkemizin ihracatını geliştirmek ve sağlıklı bir yapıya kavuşturmak, bunun için araştırma ve çalışmalar yapmak ve ilgili kurumlar arasında koordinasyonu sağlamak amaçlarıyla 1960 yılında 118 Sayılı Kanunla Sanayi ve Ticaret Bakanlığı bünyesinde
“İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi” (İGEME) kurulmuştur. İGEME, 2001 yılından bu yana Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı’na bağlı olarak faaliyetini sürdürmektedir.65
Elektronik ticaretin sınır aşan boyutu, İGEME’nin de elektronik ticaret yoluyla gerçekleştirilen ihracatlar bakımından çalışmalar yürütmesini gerekmektedir. Bu çerçevede 2006/6 sayılı Pazar Araştırması ve Pazarlama Desteği Hakkında Tebliğ kapsamında İGEME, “Elektronik Ticaret (E-Ticaret) Sitelerine Üyelik Giderleri Desteği” adı altında Türkiye’de sınai veya ticari faaliyette bulunan şirketler, yazılım şirketleri ve sektörel dış ticaret şirketlerinin ürünlerinin yurt dışına yönelik olarak elektronik ortamda pazarlanabilmesi amacıyla Dış Ticaret Müsteşarlığı’nca uygun görülen ve nihai tüketiciye yönelik olmayan e-ticaret sitelerine üye olabilmek için yaptıkları giderlerin belirli bir bölümünü karşılamaktadır.66
65 Bkz.: “http://www.igeme.org.tr/igeme/section-igeme-index.cfm”.
66 Bkz.: “http://www.igeme.org.tr/fa/section-fa-etic.cfm?sec=etic”.
26 İGEME gerek işletmeler arasında (B2B) ve gerekse işletmelerle tüketiciler arasında (B2C) elektronik ticaret konularında ihracatçılara eğitim sağlamakta ve yayın yapmaktadır.67
C. Elektronik Ticaretin Şekilleri (Tasnifler)
1. Doğrudan – Dolaylı Elektronik Ticaret
Elektronik ticaretin konusuna giren malların maddi ya da gayrimaddi (dijital) olmasına göre bir tasnife tâbi tutulduğunu; gayrimaddi mal ve hizmetleri konu alanın “doğrudan”, maddi malları konu alanın ise “dolaylı” elektronik ticaret olarak tanımlandığını ifade etmiştik.
2. İşletmelerle Tüketiciler Arasında Elektronik Ticaret (B2C)
İngilizce’de “Business to Consumer” ya da “Business to Customer” (B2C) şeklinde ifade edilen, işletmelerin tüketicilere, maddi ya da gayrimaddi her türlü mal ve hizmeti elektronik ticaret aracılığıyla sunma faaliyetidir. B2C dendiğinde akla gelen çoğu kez elektronik ticaret ile perakendeciliktir. Çiçekten yemeğe, elektronik aletlerden otomobile, müzik albümlerinden bilgisayar programlarına kadar akla gelebilecek hemen her türlü mal bu tür ticarete konu olabilir. B2C malların yanı sıra bankacılık, turizm, gayrimenkul, sağlık ve hukuk gibi pek çok alana yayılan hizmetleri de içerir.68
67 Bkz.: “http://www.igeme.org.tr/bilkay/section-bk-etic.cfm”.
68 Bkz.: “http://en.wikipedia.org/wiki/B2C”.
27 3. İşletmeler Arasında Elektronik Ticaret (B2B)
“Business to business” (B2B), üreticiler, toptancılar, perakendeciler gibi ticari işletmeler arasında gerçekleşen elektronik ticareti ifade etmek için kullanılır. Genel kanının aksine işletmeler arasında gerçekleşen elektronik ticaret hacmi, işletmelerle tüketiciler arasında gerçekleşenden çok daha fazladır. Bunun temel nedeni, tedarik sürecinde ham maddelerin temininden tamamlanmış mamulün satışına kadar süreçte pek çok işlemin gerçeklemesidir. Oysa işletmelerle tüketiciler arasındaki ticarette genelde tek işlem olur.69
4. İşletmeler İle Devletler Arasında Elektronik Ticaret (B2G)
B2B’den türetilmiş olan “Business to Government” (B2G) işletmeler ile devlet organları arasında elektronik olarak gerçekleşen ticari faaliyeti ifade eder.70 Bu kapsamda kamu ihalelerinin internette yayınlanması ve firmaların elektronik ortamda teklif vermeleri düşünülmelidir.71
5. Devletl İle Vatandaşlar Arasında Elektronik Ticaret (G2C)
“Government to Citizens” (G2C) tasnifi esasen elektronik ticarete ilişkin değildir. Devletler ile vatandaşlar arasındaki iletişimin elektronik kanallarla sağlanmasını ifade eden72 bu tasnife ülkemizde devlet hizmetlerinin tek bir çatı
69 Bkz.: “http://en.wikipedia.org/wiki/Business-to-business”.
70 Bkz.: “http://en.wikipedia.org/wiki/Business-to-government”.
71 Vergi ve gümrük işlemlerinin elektronik ortamda gerçekleştirilmesini de B2G kapsamında düşünenler vardır. Bkz.: KAYA Ömer, Tüketim Vergileri Boyutuyla Elektronik Ticaret, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, sf. 5-6 (2007). Kanaatimizce bu tür faaliyetler “ticari” olmamaları nedeniyle B2G olarak değil, “Government to Business” (G2B) kapsamında değerlendirilmelidirler. Bkz.:
“http://en.wikipedia.org/wiki/Government-to-business”.
72 Bkz.: “http://en.wikipedia.org/wiki/Government-to-citizen”.
