T.C.
ERCİYES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTİSÜ
14.15. YÜZYIL BURSA CAMİ VE MESCİTLERİNDE KUBBEYE GEÇİŞ ELEMANLARI
Tezi Hazırlayan Ayşe ÖZCAN
Tez Danışmanı
Doç. Dr. Yıldıray ÖZBEK
Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi
KAYSERİ – 2008
T.C.
ERCİYES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTİSÜ
14.15. YÜZYIL BURSA CAMİ VE MESCİTLERİNDE KUBBEYE GEÇİŞ ELEMANLARI
Tezi Hazırlayan Ayşe ÖZCAN
Tez Danışmanı
Doç. Dr. Yıldıray ÖZBEK
Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi
KAYSERİ – 2008
ÖNSÖZ
Osmanlı mimarisine duyduğum ilgi ve danışman hocamın tavsiyesi üzerine Yüksek Lisans tezi olarak “14-15. Yüzyıl Bursa Cami ve Mescitlerinde Kubbeye Geçiş Elemanları” başlıklı konuyu seçtim.
Çalışmalarım sırasında benden bilgi ve birikimlerini esirgemeyen değerli hocam Dç. Dr.
Yıldıray Özbek’e, Bizans Mimarisi alanındaki bilgilerinden yararlandığım Yrd. Dç. Dr.
Nilay Karakaya’ya, geçiş elemanları konusundaki bilgilerini benimle paylaşan Ankara Üniversitesi DTCF Öğretim Görevlisi Doç. Dr. Mehmet Tunçel’e, manevi desteklerinden dolayı Prof. Dr. Kerim Türkmen’e, desteklerinden dolayı Arş. Görv.
Sultan Topçu’ya teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca Vakıflar Genel Müdürlüğü’nde görevli teknik elemanlara, Bursa ve Kütahya Vakıflar Bölge Müdürlüğü çalışanlarına yardımlarından dolayı teşekkür ederim.
Ayşe ÖZCAN
14-15. YÜZYIL BURSA CAMİ VE MESCİTLERİNDE KUBBEYE GEÇİŞ ELEMANLARI
Ayşe ÖZCAN
ÖZET
Bursa Osmanlılar tarafından 1326’da fethedildiğinden itibaren Edirne’nin başkent oluşuna kadar 42 yıl süreyle Osmanlı’ya başkentlik yapmıştır. Alındığı ilk yıllardan itibaren yoğun bir yapılaşmanın olduğu kentte, göçerlerle yerli ustalar birlikte çalışmışlardır.
Çalışmamızda 1300-1453 yılları arasında Osmanlılar tarafından Bursa’da inşa edilen 19 adet cami ve mescit belirlenmiş ve bu yapılara ait mekanlarda kullanılan kubbeye geçiş elemanları incelenmiştir.
İncelediğimiz yapılara ait mekanlarda kullanılan geçiş elemanlarında bir çeşitliğin olduğu görülmüş ve bu çeşitliliği belirleyen etmenlerin neler olduğu üzerinde durulmaya çalışılmıştır.
Osmanlılar inşa ettikleri ilk yapılardan itibaren geçiş elemanları da dahil olmak üzere Anadolu Selçuklu geleneğini devam ettirmekle birlikte daha da geliştirerek yapılarında kullanmışlardır. Ancak kendilerinden önce kullanılmamış olan prizmatik üçgenli kuşak ve türevlerinin Batı Anadolu’daki ilk yapılardan itibaren ortaya çıkması bugün de merak konusudur.
Araştırmalarımız sırasında moloztaş ve tuğlanın bölgesel malzeme olması nedeniyle tercih edilmiş olduğu ve ustanın kökeni ne olursa olsun, malzeme koşullarına bağlı kalacağından ortaya koydukları eserlerde benzerliklerin olmasının kaçınılmaz olduğu sonucuna varılmıştır.
Osmanlılar yerli malzeme ve yapım tekniklerine bağlı olarak eserler vermiş olsalar bile, ilk yapılardan itibaren yerli geleneklerle Türk-İslam mimarisini yorumlayıp kendilerine özgü bir üslup ortaya koymuşlardır.
Anahtar Kelimeler: Tromp, Pandantif, Mukarnas, Osmanlı
CROSS BEAMS OF DOMES OF MOSQUES AND SMALL MOSQUES IN BURSA AT THE CENTURIES 14 AND15.
Ayşe ÖZCAN ABSTRACT
When Bursa was conquered by Ottomans, it had been a Bitinya City. It has been the capital city for Ottomans for 42 years from the date, 1326, being conquered till Edirne has been capital. From the early years after it was conquered, resident masters and immigrants have been worked together in the city which has been structured intensively.
In this study we determined 19 mosques and small mosques built in Bursa between the period from 1300 to1453 by Ottomans and examined the cross beams of domes in these constructions.
After examination of cross beams used in these constructions, it has seen that there is one kindness of cross beams and we tried to emphasize on the factors which are affecting designation of kindness of cross beams.
As of first buildings, Ottomans had continued the style of Seljuk Empire including cross beams and improved them. Exertion of triangular cinctures which had not been seen in Western Anatolia before first buildings is subjected to be learned.
During our studies we concluded that rubble stones and bricks are local materials and the building styles are dependent of the materials, the similarities between the buildings are unavoidable in spite of wherever the origin of masters.
However Ottomans has built their buildings depending of local materials and structuring techniques, from the first buildings, they synthesized with Anatolian Seljuks’
convention and they established their own styles.
Key Words: Trompes, Pendantive, Stalactit, Ottoman
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil: 3.1. Tonoz (İ.A. Kolay) ... 17
Şekil: 3.2. Kubbenin dışarıdan kademelenerek şekillenmesi (İ.Çeşmeli)... 19
Şekil: 3.3.Altyapıyla Kubbenin Dışarıdan Kademeli Birleşmesi (İ.A.Kolay) ... 19
Şekil: 3.4.Kubbe Detayı (İ.A.Kolay) ... 19
Şekil: 3.5. Trompta Yük Aktarma Şeması ... 21
Şekil: 3.6. Pandantifte Yük Aktarma Şeması ... 21
Şekil: 3.7. Köşe Üçgeninde Yük Aktarma Şeması ... 22
Şekil: 3.8 Düzlem Üçgenli Kuşakta Yük Aktarma Şeması... 22
Şekil: 3.9 Prizmatik Üçgenli Kuşakta Yük Aktarma Şeması... 22
Şekil: 3.10 Duvar Örgüsü İçinden Başlayan Köşe Üçgeni ... 24
Şekil: 3.11 Kemerler Arasında Yer Alan Köşe Üçgeni ... 24
Şekil: 3.12 Yapı İçinden Köşe Üçgeni (İ.A.Kolay)... 24
Şekil 3.13 Köşe Üçgeni Örgü Detayı... 25
Şekil: 3.14 Kasnaklı Köşe Üçgeni ... 25
Şekil: 3.15 Kasnaklı Köşe Üçgeni İçten Görünüş ... 25
Şekil: 3.16. Zemin Seviyesi Planı... 26
Şekil: 3.17. Köşe Üçgeni Başlangıç Seviyesi Planı... 26
Şekil: 3.18. Köşe Üçgeni Bitiş Seviyesi Planı... 27
Şekil 3.19. Kasnak Başlangıç Seviyesi Planı ... 27
Şekil: 3.20. Kasnak Bitiş Seviyesi Planı ... 27
Şekil: 3.21.Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 28
Şekil: 3.22 Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 28
Şekil: 3.23 Roma Dönemi Pandantif Kalıntısı (İ.A.Kolay) ... 29
Şekil 3.24 Pandantif (İ.A.Kolay) ... 30
Şekil: 3.25 Kemerler Arasında Pandantif... 31
Şekil: 3.26. Duvar Örgüsü İçinde Pandantif ... 31
Şekil: 3.27. Kasnaklı Pandantif Mekan İçinden Görünüm ... 31
Şekil: 3.28. Duvar Örgüsü İçinde Pandantif Detayı ... 32
Şekil: 3.29. Kasnaklı Pandantif ... 32
Şekil 3.30. Kubbe Yarıçapıyla Aynı Yarıçapa Sahip Olan Pandantif ... 32
Şekil 3.31. Kubbe Yarıçapından Farklı Yarıçapa Sahip Pandantif ... 33
Şekil: 3.32. Zemin Seviyesi Planı... 34
Şekil: 3.33. Pandantif Başlangıç Seviyesi Planı... 34
Şekil: 3.34. Pandantif Bitiş Seviyesi Planı... 34
Şekil: 3.35. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 35
Şekil: 3.36. Kubbe Planı... 35
Şekil: 3.37. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 35
Şekil: 3.38. Moloztaş Duvar İçinde Moloztaş Örgü Pandantif (İ.A.Kolay) ... 36
Şekil: 3.39. Moloztaş Duvar Örgüsü İçinde Kesmetaş Pandantif (İ.A.Kolay... 36
Şekil: 3.40. Kesmetaş Duvar Örgüsü İçinde Kesmetaş Pandantif (İ.A.Kolay)... 37
Şekil: 3.41. Bitiş Seviyesinde Çokgen Plan Oluşturan Pandantif (İ.A.Kolay) ... 38
Şekil: 3.42. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 38
Şekil: 3.43. Üçgen Yüzeyli Pandantif (İ.A.Kolay) ... 39
Şekil: 3.44. Tromplu Kuşak ... 40
Şekil: 3.45. Servistan Sarayı (İ.Çeşmeli) ... 41
Şekil: 3.46. Firuzabad Sarayı (İ.Çeşmeli) ... 41
Şekil: 3.47. Hoca Rushani Türbesi (İ.Çeşmeli) ... 43
Şekil: 3.48. Şaburgan Ata Türbesi (İ.Çeşmeli)... 43
Şekil: 3.49. Sarlı Tam Türbesi (İ.Çeşmeli) ... 43
Şekil: 3.50. Hoca Meşhed Cami ve Türbesi Kesiti (İ.Çeşmeli) ... 44
Şekil: 3.51. İshak Ata Türbesi (İ.Çeşmeli)... 44
Şekil: 3.52. İsfahan Mescidi Cuması (D.Kuban)... 44
Şekil: 3.53. Anadolu Selçuklu Dönemi’nde Tromplu Kuşak Kullanımı Plan ... 46
Şekil: 3.54. Anadolu Selçuklu Dönemi’nde Tromplu KuşakKullanımı Kesit ... 46
Şekil: 3.55. Sekiz Destekli Şemalarda Tromplu Kuşak Kullanımı ... 47
Şekil: 3.56 Tromplu Kuşakla Kubbe Arasında Duvar Parçası... 48
Şekil: 3.57. Tromplu Kuşakta Kemer Aralarının Üçgenle Doldurulması (İ.A.Kolay) ... 49
Şekil: 3.58. Yarım Kubbe Tromp (İ.A.Kolay) ... 49
Şekil: 3.59. Ayrıtlı Tromp (İ.A.Kolay) ... 49
Şekil: 3.60. Zemin Seviyesi Planı... 50
Şekil: 3.61.Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 50
Şekil: 3.62. Geçiş Kuşağı Planı ... 51
Şekil: 3.63. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 51
Şekil: 3.64. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 51
Şekil: 3.65. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 52
Şekil: 3.66. Zemin Seviyesi Planı... 52
Şekil: 3.67. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 53
Şekil: 3.68. Geçiş Kuşağı Planı ... 53
Şekil: 3.69. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 53
Şekil: 3.70. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 54
Şekil: 3.71. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 54
Şekil:3.72. Zemin Seviyesi Planı... 55
Şekil:3.73. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 55
Şekil: 3.74. Yarım Kubbe Tromp Kuşağı Bitiş Seviyesi Planı ... 56
Şekil: 3.75. Kubbe Başlangıç Planı ... 56
Şekil: 3.76. Kubbe Planı... 56
Şekil: 3.77. Altyapı İle Kubbe Arasında Tromp Kuşağı... 57
Şekil: 3.78. Tromp Kuşağının Duvarlarla Yükseltilmesi... 57
Şekil 3.79. Altyapının Yan Duvarından Kesit... 59
Şekil: 3.80. Üçgenli Geçiş Kuşağı ... 59
Şekil: 3.81. Üçgenli Geçiş Kuşağı... 60
Şekil: 3.82. Üçgenli Kuşak Dış Duvarının Biçimlenişi ... 61
Şekil: 3.84. Üçgenli Kuşak Zemin Seviyesi Planı... 61
Şekil: 3.83. Üçgenli Kuşak Dış Duvarının Dışarıdan Yükseltilmesi... 61
Şekil: 3.85. Üçgenli Kuşak Başlangıç Seviyesi Planı... 62
Şekil: 3.86. Üçgenli Kuşak Bitiş Seviyesi Planı... 62
Şekil: 3.87. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 62
Şekil: 3.88. Üçgenli Kuşağın Köşelerinin Kapatılması ... 63
Şekil: 3.89. Kubbe Planı... 63
Şekil: 3.90. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 63
Şekil: 3.91. Anadolu Selçuklu Dönemi Üçgenli Kuşak Planı (D.Kuban) ... 64
Şekil: 3.92. Anadolu Selçuklu Dönemi Üçgenli Kuşak Kesit (D.Kuban) ... 64
Şekil: 3.93. Basit Üçgenli Kuşak... 65
Şekil: 3.94. Basit Üçgenli Kuşak... 66
Şekil: 3.95. Bileşik Üçgenli Kuşak... 66
Şekil: 3.96. Bileşik Üçgenli Kuşak... 66
Şekil 3.97. Köşe Grubu Yapan Üçgenli Kuşak ... 67
Şekil 3.98. Köşe Grubu Yapan Üçgenli Kuşak İçten Görünüş ... 67
Şekil 3.99. Kasnak ... 68
Şekil: 3.100. Kubbe Eteğinin Kalınlaştırılması (C.Mango)... 70
Şekil: 3.101. Kubbemsi Tonoz Uygulaması... 71
Şekil: 3.102. Kubbemsi Tonoz Zemin Seviyesi Planı ... 72
Şekil: 3.103. Kubbemsi Tonoz Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı... 72
Şekil: 3.104. Kubbemsi Tonoz Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Plan... 72
Şekil: 3.105. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 73
Şekil: 3.106. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 73
Şekil: 3.107. Yıldız Tonoz Uygulaması... 74
Şekil: 3.108. Yıldız Tonoz Zemin Seviyesi Planı ... 75
Şekil: 3.109. Yıldız Tonoz Başlangıç Seviyesi Planı ... 75
Şekil: 3.110. Yıldız Tonoz Bitiş Seviyesi Planı ... 75
Şekil: 3.111. Kubbe Başlangıç Seviyesi planı... 76
Şekil: 3.112. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 76
Şekil 4.1. Alaaddin Camisi Plan(E.H.Ayverdi)... 77
Şekil 4.2. Alaaddin Camisi Kesit(E.H.Ayverdi) ... 78
Şekil: 4.3. Zemin Seviyesi Planı... 79
Şekil: 4.4. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 79
Şekil: 4.5. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı... 80
Şekil: 4.6. Kubbe Başlangıç Seviyesi ... 80
Şekil: 4.7. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 80
Şekil: 4.8. Orhan Camisi Plan (E.H.Ayverdi) ... 82
Şekil: 4.9. Orhan Camisi Kesit (E.H.Ayverdi) ... 83
Şekil: 4.10. Zemin Seviyesi... 84
Şekil: 4.11. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 84
Şekil: 4.12. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 84
Şekil: 4.13. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 85
Şekil: 4.14. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 85
Şekil: 4.15. Zemin Seviyesi Planı... 86
Şekil: 4.16. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 86
Şekil: 4.17. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 86
Şekil: 4.18. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 86
Şekil: 4.19. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 87
Şekil: 4.20. Zemin Seviyesi Planı... 88
Şekil: 4.21. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 89
Şekil: 4.22. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 89
Şekil: 4.23. Kasnak Başlangıç Seviyesi Planı ... 89
Şekil: 4.24. Kasnak Bitiş Seviyesi Planı ... 90
Şekil: 4.25. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 90
Şekil: 4.26. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 90
Şekil: 4.27. Zemin Seviyesi Planı... 91
Şekil: 4.28. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 91
Şekil: 4.29. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 92
Şekil: 4.30. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 92
Şekil: 4.31. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 93
Şekil: 4.32. Zemin Seviyesi Planı... 94
Şekil: 4.33. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 94
Şekil: 4.34. Geçiş Kuşağı Planı ... 94
Şekil: 4.35. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 94
Şekil: 4.36. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 95
Şekil: 4.37. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 95
Şekil: 4.38. Hüdavendigar Camisi Zemin Planı (E.H.Ayverdi) ... 97
Şekil: 4.39. Hüdavendigar Camisi 1. Kat Planı (E.H.Ayverdi)... 98
Şekil: 4.40. Hüdavendigar Camisi Kesit (E.H.Ayverdi)... 99
Şekil: 4.41. Zemin Seviyesi Planı... 100
Şekil: 4.42. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 100
Şekil: 4.43. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 100
Şekil: 4.44. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 101
Şekil: 4.45. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 101
Şekil: 4.46. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 101
Şekil: 4.47. Zemin Seviyesi Planı... 102
Şekil: 4.48. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 102
Şekil: 4.49. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 103
Şekil: 4.50. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 103
Şekil: 4.51. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 103
Şekil: 4.52. Zemin Seviyesi Planı... 104
Şekil: 4.53. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 104
Şekil: 4.54. Geçiş Kuşağı Planı ... 105
Şekil: 4.55. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 105
Şekil: 4.56. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 105
Şekil: 4.57 Zemin Seviyesi Planı... 106
Şekil: 4.58. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 106
Şekil: 4.59. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 106
Şekil: 4.60. Kasnak Başlangıç Seviyesi Planı ... 107
Şekil: 4.61. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 107
Şekil: 4.62. Kavaklı Camisi Planı... 108
Şekil: 4.63. Kavaklı Camisi Kesiti ... 108
Şekil: 4.64. Zemin Seviyesi Planı... 109
Şekil: 4.65. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi ... 109
Şekil: 4.66. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi... 109
Şekil: 4.67. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 110
Şekil: 4.68. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 110
Şekil: 4.69. Demirtaş Paşa Camisi Planı (E.H.Ayverdi)... 111
Şekil: 4.70. Demirtaş Paşa Camisi Kesiti (E.H.Ayverdi) ... 111
Şekil: 4.71. Zemin Seviyesi Planı... 112
Şekil: 4.72. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 112
Şekil: 4.73. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 113
Şekil: 4.74. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 113
Şekil: 4.75. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 113
Şekil: 4.76. Zemin Seviyesi Planı... 114
Şekil: 4.77. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 114
Şekil: 4.78. Geçiş elemanı Bitiş Seviyesi Planı... 115
Şekil: 4.79. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 115
Şekil: 4.80. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 115
Şekil: 4.81. Zemin Seviyesi Planı... 116
Şekil: 4.82. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 116
Şekil: 4.83. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 116
Şekil: 4.84. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 117
Şekil: 4.85. Kubbe Başlangıç Seviyesi ... 117
Şekil: 4.86. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 118
Şekil: 4.87. Ulu Camii Planı (E.H.Ayverdi)... 118
Şekil: 4.88. Ulu Camii Kesit (E.H.Ayverdi) ... 119
Şekil: 4.89. Zemin Seviyesi Planı... 120
Şekil: 4.90. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 120
Şekil: 4.91. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 120
Şekil: 4.92. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 120
Şekil: 4.93. Kubbe Planı... 120
Şekil 4.94. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 121
Şekil 4.95. Yıldırım Camisi Kesit (E.H.Ayverdi) ... 121
Şekil 4.96. Yıldırım Camisi Kesit (E.H.Ayverdi) ... 123
Şekil 4.97. Zemin Seviyesi Planı... 124
Şekil 4.98. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 125
Şekil 4.99. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 125
Şekil 4.100. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı... 125
Şekil 4.101. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 126
Şekil 4.102. Zemin Seviyesi Planı... 126
Şekil 4.103. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 127
Şekil 4.104. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 127
Şekil 4.105. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı... 127
Şekil 4.106. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 128
Şekil 4.107. Zemin Seviyesi Planı... 129
Şekil 4.108. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 129
Şekil 4.109. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 129
Şekil 4.110. Kuşak Üzerindeki Duvar Parçasının Bitiş Seviyesi Planı ... 129
Şekil 4.111. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı... 130
Şekil 4.112. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 130
Şekil 4.113.Zemin Seviyesi Planı... 131
Şekil 4.114.Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 131
Şekil 4.115.Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 132
Şekil 4.116. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı... 132
Şekil 4.117. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 133
Şekil 4.118. Zemin Seviyesi Planı... 133
Şekil 4.119Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 133
Şekil 4.120. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 134
Şekil 4.121. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı... 134
Şekil 4.122. Kubbe Planı... 135
Şekil 4.123. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 135
Şekil 4.124. Şeker Hoca Mescit Planı... 136
Şekil 4.125. Şeker Hoca Mescidi Kesit... 136
Şekil 4.126. Zemin Seviyesi Planı... 136
Şekil 4.127.Geçiş Elemanı başlangıç Seviyesi Planı... 136
Şekil 4.128.Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 137
Şekil 4.129. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı... 137
Şekil 4.130. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 137
Şekil 4.131.Yeşil Cami Plan (E.H.Ayverdi) ... 138
Şekil. 4.132.Yeşil Cami Kesit (E.H.Ayverdi) ... 139
Şekil 4.133 Zemin Seviyesi Planı... 140
Şekil 4.134.Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 140
Şekil 4.135.Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 140
Şekil 4.136.Kubbe Başlangıç Planı... 141
Şekil 4.137. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 141
Şekil 4.138. Zemin Seviyesi Planı... 142
Şekil 4.139. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 142
Şekil 4.140. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 142
Şekil 4.141. Kasnak Başlangıç Seviyesi Planı ... 143
Şekil 4.142. Kasnak Bitiş seviyesi Planı... 143
Şekil 4.143. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı... 143
Şekil 4.144. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 144
Şekil 4.145. Zemin Seviyesi Planı... 144
Şekil 4.146. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 145
Şekil 4.147. Kuşak Planı ... 145
Şekil 4.148. Kuşak Bitiş Seviyesi Planı... 145
Şekil 4.150. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 145
Şekil 4.149. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı... 145
Şekil 4.151. Zemin Seviyesi Planı... 146
Şekil 4.152. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 147
Şekil 4.153. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 147
Şekil 4.154. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı... 147
Şekil 4.155. Kubbe Planı... 148
Şekil 4.156. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 148
Şekil 4.157. Hoca Ali Camisi Planı (E.H.Ayverdi) ... 149
Şekil: 4.158. Hoca Ali Camisi Kesit... 149
Şekil: 4.159. Zemin Seviyesi Planı... 150
Şekil: 2.160. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 150
Şekil: 4.161. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 150
Şekil: 4.162. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 151
Şekil: 4.163. Kubbe Planı... 151
Şekil: 4.164. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 151
Şekil: 4.165. Aynalı Cami Plan (E.H.Ayverdi) ... 152
Şekil: 4.166. Aynalı Cami Kesit (A.Batur) ... 152
Şekil:4.167.Zemin Seviyesi Planı... 153
Şekil:4.168.Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 154
Şekil:4.169.Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 154
Şekil: 3.170.Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 154
Şekil:4.171. Kubbe Planı... 155
Şekil:4.172. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 155
Şekil: 4.173. Zemin Seviyesi Planı... 156
Şekil: 5.174. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 156
Şekil: 4.175. Geçiş Elemanı. Bitiş Seviyesi Planı ... 156
Şekil:4.176. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 157
Şekil: 6.177. Kubbe Planı... 157
Şekil:4.178. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 157
Şekil:4.179. İmareti İsa Bey Camisi Planı ... 158
Şekil:4.180. İmareti İsa Bey Camisi Kesiti... 158
Şekil:4.181.Zemin Seviyesi Planı... 159
Şekil:4.182. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 159
Şekil:4.183. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 159
Şekil:4.184. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 160
Şekil:4.185. Kubbe Planı... 160
Şekil:4.186. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 160
Şekil:4.187.Muradiye Camisi Planı (E.H. Ayverdi)... 162
Şekil: 7.188.Muradiye Camisi Kesit (E.H.Ayverdi)... 163
Şekil:4.189. Zemin Seviyesi Planı... 164
Şekil: 8.190.Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 164
Şekil:4.191.Geçiş Elemanı Bitiş seviyesi Planı... 164
Şekil:4.192. Kasnak Başlangıç Seviyesi Planı ... 165
Şekil:4.193. Kasnak Bitiş Seviyesi Planı ... 165
Şekil:4.194. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 165
Şekil:4.195. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 165
Şekil:4.196. Zemin Seviyesi Planı... 167
Şekil:4.197. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 167
Şekil:4.198. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 168
Şekil:4.199. Kasnak Başlangıç Seviyesi Planı ... 168
Şekil:4.200. Kasnak Bitiş Seviyesi Planı ... 168
Şekil:4.201. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 169
Şekil:4.202. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 169
Şekil:4.203. Zemin Seviyesi Planı... 170
Şekil:4.204.Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 170
Şekil:4.205.Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 170
Şekil:4.206. Kasnak Başlangıç Seviyesi Planı ... 171
Şekil:4.207. Kasnak Bitiş Seviyesi Planı ... 171
Şekil:4.208.Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 171
Şekil:4.209. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 173
Şekil:4.210.Zemin Seviyesi Planı... 173
Şekil:4.211.Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 173
Şekil:4.212.Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 174
Şekil:4.213. Kasnak Başlangıç Seviyesi Planı ... 174
Şekil:4.214. Kasnak Bitiş Seviyesi Planı ... 174
Şekil:4.215. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 174
Şekil:4.216. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 175
Şekil:4.217. Nalbantoğlu Camisi Plan (E.H.Ayverdi)... 176
Şekil:4.218. Nalbantoğlu Camisi Kesit... 177
Şekil: 9.219.Zemin Seviyesi Planı... 177
Şekil:4.220. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 177
Şekil: 4.221.Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 177
Şekil:4.222. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 177
Şekil:4.223. Kubbe Planı... 178
Şekil:4.224. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 178
Şekil:4.225. Selçuk Hatun Camisi Plan ... 179
Şekil:4.226. Selçuk Hatun Camisi Kesit ... 179
Şekil:4.227. Zemin Seviyesi Planı... 180
Şekil:4.228. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 180
Şekil:4.229. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 180
Şekil:4.230. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 181
Şekil:4.231. Kubbe Planı... 181
Şekil:4.232. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 181
Şekil:4.233. Şerafettin Paşa Camisi Plan ... 182
Şekil:4.234. Şerafettin Paşa Camisi Kesit ... 182
Şekil:4.235. Zemin Seviyesi Planı ... 183
Şekil:4.236. Geçiş Elemanı Başlangıç Planı ... 183
Şekil:4.237.Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 183
Şekil:4.238. Kuşak Planı ... 183
Şekil:4.239. Kubbe Planı... 184
Şekil:4.240. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 184
Şekil: 10.241.Veled-i Yaniç Mescidi Planı (E.H.Ayverdi)... 185
Şekil: 4.242. Veled-i Yaniç Mescidi Kesiti... 185
Şekil:4.243. Zemin Seviyesi Planı... 186
Şekil:4.244. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 186
Şekil:4.245. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 186
Şekil:4.246. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 186
Şekil:4.247. Kubbe Planı... 187
Şekil:4.248. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 187
Şekil:4.249. Yiğit Köhne Camisi Planı (E.H.Ayverdi)... 188
Şekil:4.250. Yiğit Köhne Camisi Kesit... 188
Şekil:4.251. Zemin Seviyesi Planı... 189
Şekil:4.252. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 189
Şekil:4.253. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 189
Şekil:4.254. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 189
Şekil:4.255. Kubbe Planı... 190
Şekil:4.256. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 190
Şekil:4.257. Zeyniler Camisi Plan ... 191
Şekil:4.258. Zeyniler Camisi Kesit... 191
Şekil:4.259. Zemin Seviyesi Planı... 192
Şekil:4.260. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ... 192
Şekil: 11.261. Geçiş Kuşağı Planı ... 193
Şekil:4.262. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ... 193
Şekil: 4.263. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ... 193
Şekil:4.264. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ... 193
Şekil:5.1.Digaron Camisi Mukarnas Bingi (İ.Çeşmeli)... 204
Şekil:5.2. Kubbe Eteğinin Kalınlaştırılarak Biçimlenmesi ... 206
Şekil: 5.3.Üst üste İki Sıra Prizmatik Üçgenli Kuşak Uygulaması ... 211
Şekil: 5.4. Kemalli Asılhanbey Camisi (E.H. Ayverdi) ………213
Şekil: 5.5. Behram Kale Hüdavendigar Camisi (E.H. Ayverdi) ... 213
Şekil: 5.6. Üçgenli Kuşakta Köşelerin Kademelenerek Kapatılması. ... 214
Şekil: 5.7. Pustinpuş Baba Zaviyesi (E.H. Ayverdi) ... 215
Şekil: 5.8. Gebze Orhan Camisi (E.H. Ayverdi) ... 216
Şekil: 5.9. Kubbenin Eğimli Çatıyla Kapatılması ... 217
Şekil: 5.10. Kubbenin Eğimli Çatıyla Kapatılması-Çanakçı Mescidi (İ.A.Kolay) ... 217
Şekil: 5.11. Kütahya İshak Fakih Camisi (A.Kızıltan)……… 218
Şekil: 5.12.Tire Hüsamettin Camisi (İ.A.Kolay)... 218
Şekil: 5.13. İznik Hacı Özbek Camisi (E.H. Ayverdi) ... 219 Şekil:5.14. İznik Yeşil Cami (E.H. Ayverdi) ... 219 Şekil: 5.15. Pandantif Üzerinde Kubbenin Dışarıdan Çokgen Biçimlenişi ... 220 Şekil: 5.16. Tire Karahasan Camisi (İ.A.Kolay) ... 220 Şekil: 5.17. Tire Üçlalalı Camisi (İ.A.Kolay) ... 221 Şekil: 5.18. Çevre Duvarının Çift Kasnak Gibi Biçimlenişi ... 222 Şekil: 5.19.Çevre Duvarının Birinci Kademe Bitiş Planı ... 222
FOTOĞRAFLAR LİSTESİ
Fotg. 1. Alaaddin Camisi Geçiş Kuşağı Fotg. 2. Orhan Camisi Görünüş
Fotg. 3. Orhan Camisi Son Cemaat Yeri Orta Bölüm Geçiş Kuşağı Fotg. 4. Orhan Camisi Son Cemaat Yeri Yan Bölümler Geçiş Elemanı Fotg. 5. Orhan Camisi Giriş Bölümü Geçiş Elemanı
Fotg. 6. Orhan Camisi Kubbeli Sofa Geçiş Elemanı Fotg. 7. Orhan Camisi Yan Eyvanlar Geçiş Elemanı Fotg. 8. Orhan Camisi Mescit Bölümü Geçiş Kuşağı
Fotg. 9. Hüdavendigar Camisi Kubbeli Sofa Geçiş Elemanı
Fotg. 10. Hüdavendigar Camisi Üst Kat Revak Yan Kubbeler Geçiş Elemanı Fotg. 11. Kavaklı Camisi Geçiş Kuşağı
Fotg. 12. Kavaklı Camisi Görünüş
Fotg. 13. Demirtaş Paşa Camisi Kubbeli Sofa Geçiş Elemanı Fotg. 14. Ulucami Görünüş
Fotg. 15.Ulucami Geçiş Elemanı Fotg. 16. Yıldırım Camisi Görünüş
Fotg. 17. Yıldırım Camisi Son Cemaat Yeri Orta Bölüm Geçiş Elemanı Fotg. 18. Yıldırım Camisi Kubbeli Sofa Geçiş Kuşağı
Fotg. 19.Yıldırım Camisi Yan Eyvanlar Geçiş Elemanı Fotg. 20. Yıldırım Camisi Mescit Bölümü Geçiş Kuşağı Fotg. 21. Şeker Hoca Mescidi Geçiş Elemanı
Fotg. 22.Yeşil Cami Kubbeli Sofa Geçiş Kuşağı Fotg. 23.Yeşil Cami Yan Eyvanlar Geçiş Elemanı
Fotg. 24.Yeşil Cami Tabhane Bölümleri Geçiş Kuşağı Fotg. 25.Yeşil Cami Mescit Bölümü Geçiş Kuşağı Fotg. 26. Hoca Ali Camisi Geçiş Kuşağı
Fotg. 27. Hoca Ali Camisi Görünüş
Fotg. 28. Aynalı-Hoca Tayip- Camisi Giriş Kubbesi Geçiş Kuşağı
Fotg. 29. Aynalı-Hoca Tayip- Camisi Mescit Bölümü Kubbesi Geçiş Kuşağı Fotg. 30. İmareti İsa Bey Mescidi Geçiş Kuşağı
Fotg. 31. Muradiye Camisi Son Cemaat Yeri Orta Bölüm Fotg. 32. Muradiye Camisi Son Cemaat Yeri Orta Bölümler Fotg. 33. Muradiye Camisi Yan Eyvanlar Geçiş Elemanı Fotg. 34. Muradiye Camisi Yan Eyvanlar Geçiş Elemanı Fotg. 35. Muradiye Camisi Kubbeli Sofa Geçiş Elemanı Fotg. 36. Muradiye Camisi Mescit Bölümü Geçiş Elemanı Fotg. 37. Muradiye Camisi Mescit Bölümü Kubbesi Fotg. 38. Nalbantoğlu Camisi Geçiş Kuşağı
Fotg. 39. Selçuk Hatun Mescidi Geçiş Kuşağı Fotg. 40. Şerafettin Paşa Mescidi Geçiş Kuşağı Fotg. 41. Veled-i Yaniç Mescidi Geçiş Kuşağı
Fotg. 42. Yiğit Köhne Camisi Son Cemaat yeri Mukarnaslı Kubbesi Fotg. 43. Yiğit Köhne Camisi Geçiş Kuşağı
Fotg. 44. Zeyniler Camisi Geçiş Kuşağı Fotg. 45. Zeyniler Camisi Görünüş
1.GİRİŞ 1.1.KONUNUN TANIMI VE AMACI
Bu yüksek lisans tezinin konusu, 14-15 yy. Bursa cami ve mescitlerinde kubbeye geçiş elemanlarını içermektedir.
Kubbe ile örtülü mekanların kübik altyapıyla kubbe bağlantısını sağlayan en önemli öğeler geçiş elemanlarıdır. Tezde hem ibadet mekanlarının hem de son cemaat yerlerinin üst örtü birimi olan kubbelere geçiş elemanları incelenecektir. Ağırlıklı olarak hangi geçiş elemanlarının kullanıldığı belirlenecek, kubbe genişlikleri, taşıyıcılar bakımından tercih edilen bir geçiş elemanının olup olmadığı araştırılacaktır. Ayrıca Erken Osmanlı dönemi yapılarının çoğunda, duvar örgüsünde karşılaştığımız ve almaşık olarak adlandırılan Bizanslı geleneklerin geçiş elemanları için de söz konusu olup olmadığı sorgulanacaktır.
1.2.KONUNUN SINIRLANDIRILMASI
Araştırmamızın kapsamı, daha kesin verilere ulaşılması amacıyla dönem, bölge ve yapı türü çerçevesinde sınırlandırılmıştır.
Araştırmamız zaman olarak Erken Osmanlı Dönemi (1300-1453) yapılarıyla sınırlı tutulmuştur. Bu dönemde Osmanlı Devleti Batı Anadolu’da ilk mimari eserlerini vermeye başlamıştır.
Çalışmamızın coğrafi sınırlarını Bursa şehrinin merkezi oluşturmaktadır. Erken Osmanlı Döneminde Bursa’da medrese, cami, mescit, han, hamam, türbe gibi çeşitli yapı tipleri ortaya çıkmıştır. 1300-1453 yılları arasında Osmanlılar tarafından Bursa’da inşa edilen bütün kubbeli yapıların incelenmesi düşünülmüş, fakat tespit edilen yapıların ve bu yapılara ait kubbeli mekanların çokluğu nedeniyle yapı tipi olarak sınırlandırılmış ve belirli sayıda tutulmuştur. Bu çerçevede çalışmamızda cami ve mescitler ele alınacaktır.
1.3.YÖNTEM
Çalışmamızın kapsamı belirlendikten sonra, öncelikle Osmanlı mimarlığı ile ilgili yayınlar taranmıştır. İlgili dönemde Osmanlılar ve çağdaşı beylikler tarafından yapılan yapılar incelenmiştir.
Ayrıca çeşitli kaynaklardan Erken Osmanlı Döneminde inşa edilmiş diğer yapı türlerinde kullanılan geçiş elemanları ve listemize almadığımız cami ve mescitler de taranmıştır. Bu yapıların geçiş elemanlarıyla listemize aldığımız yapıların geçiş elemanları arasında mukayeseler yapılmıştır. İstanbul’un fethinden önce ve sonra Bursa ve İstanbul’da inşa edilmiş olan yapıların geçiş elemanları araştırılmıştır.
Bütün geçiş elemanları için aynı ölçülerde kare bir zemin planı belirlenmiş; zemin seviyesi, geçiş elemanı başlangıç seviyesi, bitiş seviyesi, kubbe başlangıç seviyesi, bitiş seviyesi ve çatı planları çizilmiştir. Bunların yanında geçiş elemanlarının kübik gövde ve kubbe arasındaki konumunu gösteren persfektifler ve detaylar verilmiştir.
Katalogumuz için beş tanesi zaviyeli, bir tanesi iki mekanlı, on bir tanesi de tek mekanlı olmak üzere toplam on dokuz adet yapı belirlenmiştir. Yapılar katalog bölümünde kronolojik sıralamaya göre ele alınmıştır. Belirlediğimiz on dokuz adet yapı, Bursa’ya gidilip yerinde kontrol edilmiş ve fotoğraflanmıştır. Ele aldığımız yapılardan plan ve kesitleri mevcut olanlar E.H.Ayverdi’nin Osmanlı Mimarisi 1. ve 2. ciltlerinden elde edilmiş; olmayanların ölçüsü yerinde alınarak çizilmiş ve çalışmamızda kullanılmıştır.
Ayrıca yapıların ölçüleri dikkate alınarak bütün kubbeli mekanların zemin planı, geçiş elemanı başlangıç seviyesi planı, geçiş elemanı bitiş seviyesi planı, kubbe başlangıç seviyesi planı, kubbe bitiş seviyesi planı (çatı planı) çizilmiş, karşılaştırma yapılmıştır.
Kubbe ve geçiş elemanlarının yapımıyla ilgili olarak kaynaklardaki teorik bilgilerin yanı sıra, Vakıflar Genel Müdürlüğündeki teknik elemanlar ve bazı öğretim üyeleriyle görüş alışverişinde bulunulmuştur.
1.4. KONUYLA İLGİLİ KAYNAKLAR
Tez çalışmamız için yapılan kaynak toplama çalışmaları sırasında yararlanılan yayınlar üç ana grupta toplanmıştır. Bunlar dışında yararlanılan kaynaklar da ayrıca belirtilmiştir.
1.4.1. Geçiş Öğeleriyle İlgili (Tromp, Pandantif, Üçgen Elemanlar) Kaynaklar;
Kubbeye geçiş elemanları üzerine yapılan ve hala önemini koruyan çalışma Rosintal’in kitabıdır. Araştırmacı mimarlık tarihi içinde kubbeye geçiş elemanlarının tarihsel gelişimini incelemektedir. Kitapta, Osmanlı Mimarlığına ait geçiş elemanı kullanımıyla ilgili yeterli bilgi bulunmamaktadır.1
İ. A. Kolay’ın Batı Anadolu 14. Yüzyıl Beylikler Mimarisinde Yapım Teknikleri,2 başlıklı yayını, Batı Anadolu’da Osmanlı Beyliği ile çağdaş beyliklerde kullanılan geçiş elemanları ve inşa teknikleriyle ilgili bilgi verir. Ayrıca kitapta yörede Türk öncesi yapılarda kullanılan geçiş elemanları ve yapım tekniklerine de değinilmiştir. Doğan Kuban’ın Mimarlık Kavramları3 isimli kitabından genel anlamda geçiş elemanlarının yapım teknikleri hakkında bilgi edinilmiştir.
Ayrıca geçiş elemanlarıyla ilgili bugüne kadar üç adet akademik çalışma yapılmıştır.
Bunlardan ilki, Afife Batur’un 1980 yılında hazırlamış olduğu ve yayınlanmamış
“Osmanlı Camilerinde Eğrisel Örtüler ve Geçiş Öğeleri”4 başlıklı doçentlik çalışmasıdır. Çalışmada A. Batur, Osmanlı mimarlığında eğrisel örtü ve kubbeye geçiş elemanlarını inceler. Geçiş elemanlarını strüktürel açıdan ele alıp tanıtır. Konu erken dönem ve klasik dönemdeki Osmanlı yapılarını içine alır. Bizim çalışmamızda incelediğimiz, yedi adet yapıyı5 da tezin içinde bulmak mümkündür. İkinci akademik çalışma ise Tarkan Okçuoğlu’nun “Anadolu Selçuklu Mescitlerinde Kubbeye Geçiş Alanının Değerlendirilmesi”6 başlıklı yüksek lisans tezidir. Tezde Konya ve Akşehir’deki Selçuklu mescitlerinin geçiş elemanları üzerinde durulmuş ve geçiş elemanları hakkında bilgi verilmiştir. Ancak strüktürel değerlendirme yapılmamıştır.
1 Rosintal, J., Pendantifs, Trompes et Stalactites, Paris, 1928
2 Aktuğ Kolay, İ., Batı Anadolu 14. Yüzyıl Beylikler Mimarisinde Yapım Teknikleri, İstanbul, 1999
3 Kuban, D.,Mimarlık Kavramları, İstanbul, 1989
4 Batur, A. Osmanlı Camilerinde Eğrisel Örtüler ve Geçiş Öğeleri (Basılmamış Doçentlik Tezi), İTÜ, İstanbul, 1980
5 Alaaddin Camisi, Orhan Camisi, Hüdavendigar Camisi, Yıldırım Camisi Yeşil Cami, Muradiye Camisi, Yiğit Köhne Camisi, Veled-i Yaniç Camisi.
6 Okçuoğlu, T., Anadolu Selçuklu Mescitlerinde Örtüye Geçiş Alanının Değerlendirilmesi (Yüksek Lisans Tezi), İst. Ünv., İstanbul, 1995
Yapılan çalışmaların üçüncüsü ise Özand Gönülal’ın “Erken Osmanlı Döneminde İnşa Edilen Çok İşlevli Camilerde Kubbeye Geçiş Elemanları”7 başlıklı doktora tezidir.
Tezde mimarlık tarihi boyunca kullanılmış olan geçiş elemanlarına önemli bir yer verilmiştir. Ancak geçiş elemanlarının yapım teknikleri konusunda yeterli veriler bulunmamaktadır. Çalışmada konuyla ilgili Erken Osmanlı Döneminde Anadolu’nun çeşitli yerlerinde inşa edilen zaviyeli yapıların geçiş elemanları da incelenmiştir. Geçiş elemanları daha çok görsel açıdan ele alınmış, strüktürel değerlendirilmesi yetersiz kalmıştır. Konuyla ilgili incelenen yapıların kubbeli mekanların geçiş elemanlarını da içine alan plan çizimleri yapılmış, ancak çizimler yüzeysel kalmıştır. Çalışmada konumuz dahilinde incelediğimiz beş adet zaviyeli cami8bulunmaktadır.
Anadolu’da kullanılan örtü sistemleriyle ilgili yayınlar da çalışmamızda yararlanılan kaynaklar arasında önemli yer tutar. Bunlardan O. C. Tuncer’in “Anadolu Selçuklu Yapılarında Açıklıkların Örtülmesi ve Sorunları”9 başlıklı makalesi ile Nermin Şaman’ın “Anadolu Selçuklu Dönemi Yapılarında Örtü Sistemi”10 başlıklı yüksek lisans tezi konumuz bakımından önemlidirler.
1.4.2. Osmanlı Mimarlık Tarihiyle ilgili kaynaklar
Osmanlı mimarisini ele alan kaynakların başında E. Hakkı Ayverdi’nin “Osmanlı Mimarisinin İlk Devri”11 ve “Osmanlı Mimarisinde Çelebi Mehmet ve II. Sultan Murad Devri”12 başlıklı kitaplarla, Doğan Kuban’ın “Osmanlı Mimarisi”13 kitaplarından yararlanılmıştır. E.H. Ayverdi’nin kitaplarında dönemle ilgili birçok yapının tasviri, detaylı çizimleri, ölçüleri ve geçirmiş oldukları onarımlarla ilgili bilgiler yer almaktadır.
Bu kaynak eserlerin tamamında yapıların mimari planları verilmiş, tanımlar yapılmıştır.
Kubbeye geçiş elemanları hakkında detaylı bilgi verilmemiştir.
7 Gönülal, Ö., Erken Osmanlı Döneminde İnşa Edilen Çok İşlevli Camilerde Kubbeye Geçiş Elemanları (Doktora Tezi),Ankara, 1997
8 Orhan Camisi, Hüdavendigar Camisi, Yeşil Cami, Yıldırım Camisi, Muradiye Camisi.
9 Tuncer, O.C., “Anadolu Selçuklu Yapılarında Açıklıkların Örtülmesi ve Sorunları”,Bedrettin Cömert’e Armağan, Hacettepe Ünv. Sosyal ve İdari Bilimler Fak. Beşeri Bilimler Dergisi Özel Sayı, Ankara, 1980, s.341-361
10 Şaman, N., Anadolu Selçuklu Dönemi yapılarında Örtü Sistemi, (Hacettepe Ünv. Sosyal Bilimler Ens. Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1985
11 Ayverdi, E.H. Osmanlı Mimarisinin ilk Devri Ertuğrul, Osman, Orhan Gaziler, Hüdavendigar ve Yıldırım Beyazıt 630-805 (1230-1402), İstanbul, 1966
12 Ayverdi, E.H. Osmanlı Mimarisinde Çelebi Mehmed ve II. Sultan Murad Devri, 806-855 (1403- 1451), İstanbul, 1972
13 Kuban, O., Osmanlı Mimarisi, İstanbul, 2007
1.4.3. Osmanlı ve Bizans Mimari İlişkileriyle İlgili Kaynaklar
Konuyla ilgili başta A. Batur’un “Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Üzerine”14 başlıklı makalesi gelir. Dönem ve bölgenin sosyal yapısı ve nüfusunun doğru değerlendirilmesi açısından en önemli kaynaklar ise Nevra Necipoğlu’nun “Türklerin ve Bizanslıların Anadolu’da Birliktelikleri (11. ve 12.Yüzyıllar)”15 ve I.B. Steinher’in, ,
“Bitinya’da Gayrimüslim Nüfus (14. Yüzyılın ikinci Yarısı-15. Yüzyılın İlk Yarısı)”16 başlıklı makaleleri ile Robert Ousterhout’un “Ethnıcıdentıty And Cultural Approprıatıon In Early Ottoman Archıtecture”17 başlıklı çalışması önemlidir. Bunlardan başka İ.H. Uzunçarşılı’nın “XIV. Yüzyıl Başından XV. Yüzyıl Ortalarına Kadar Osmanlı-Bizans Münasebetleri”18 başlıklı çalışmasıyla, Ahmet Erzen’in “Osmanlı Mimarisinde Cephe Biçim Düzenleri ve Bizans Etkileşiminin Niteliği”19 başlıklı doktora tezinden yararlanılmıştır.
Anadolu’da ve İstanbul’da Bizans dönemine ait yapılar hakkında Semavi Eyice’nin
“Son Dönem Bizans Mimarisi”20 ve C. Mango’nun “Bizans Mimarisi”21 isimli kitabından yararlanılmıştır.
Çalışmamızda yukarıda sayılanlardan başka, Osmanlı Tarihini konu alan yayınlar taranmıştır. Bunlardan en önemlileri, İ.H. Uzunçarşılı’nın “Osmanlı Tarihi”,22 Halil İnalcık’ın “Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi”23 ve Yılmaz Öztuna’nın “Büyük Osmanlı Tarihi”24başlıklı yayınından yaralanılmıştır.
Erken Dönem sonrası inşa edilen yapılarda kullanılan geçiş elemanlarıyla karşılaştırma yapmak için de Mimar Sinan dönemi yapılarında kullanılan geçiş elemanları
14 Batur, A., “Erken Osmanlı Yapıklarında Almaşık Duvar Üzerine, Anadolu Sanatı Araştırmaları 2, İstanbul, 1970, s.135-227
15 Necipoğlu, N., “Türklerin ve Bizanslıların Anadolu’da Birliktelikleri, (11. ve 12. yüzyıllar)”, Cogito, S.29, İstanbul, 2001, s. 74-91
16 Steinher, I.B., “Bitinya’da Gayrimüslim Nüfus (14. Yüzyılın İkinci Yarısı-15. Yüzyılın İlk Yarısı)”Osmanlı Beyliği(1300-1389), İstanbul, 2000, s.8-23
17Ousterhout, R., “Etnıcıdentıty and Cultural Approprıatıon İn Early Ottoman Archıtecture”, Muqarnas, S.12, Leiden, 1995, s.48-59
18Uzunçarşılı, İ.H., “XIV. Yüzyıl Başından XV. Yüzyıl Ortalarına Kadar Osmanlı-Bizans Münasebetleri”,Osmanlı Tarihi, C.1, TTK, Ankara, 1995, s.129-153
19 Erzen, A., Osmanlı Mimarisinde Cephe Biçim Düzenleri Ve Bizans Etkileşiminin Niteliği, (İTÜ Mimarlık Fakültesi Doktora Tezi), İstanbul, 1986
20 Eyice, S., Son Devir Bizans Mimarisi, İstanbul, 1980
21 Mango, C., Bizans Mimarisi, Ankara, 2006
22 Uzunçarşılı, İ.H., Osmanlı Tarihi, C.1, TTK, Ankara, 1995
23 İnalcık, H., Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1300-1600), C.1, İstanbul, 2001
24 Öztuna, Y. Büyük Osmanlı Tarihi, C.1, İstanbul, 1994
incelenmiş, bunun için de Doğan Kuban’ın “Sinan’ın Sanatı ve Selimiye”25 başlıklı kitabından yararlanılmıştır. Kitapta Mimar Sinan’ın önemli yapılarının detaylı anlatımlarına ve çizimlerine yer verilmiştir.
Yukarıda adı geçen kaynakların yanı sıra konuyla ilgili başka kaynaklar26 da taranmış ve çalışmamızda yararlanılmıştır.
25 Kuban, D., Sinan’ın Sanatı ve Selimiye, İstanbul, 1998
26 Bu yayınlardan bazıları için bkz. Uluengin, F., Uluengin, B., Uluengin, M.B., “Geçiş Elemanları”, Osmanlı Anıt Mimarisinde Klasik Yapı Detayları, YEM Yayınları, İstanbul, 2001;Yetkin, S.K., İslam Mimarisi, Ankara, 1959;Arel, A., “Menteşe Beyliği Devrinde Peçin Şehri”, Anadolu Sanatı Araştırmaları I, İstanbul, 1968; Yenişehirlioğlu, F., “Tuzla’da Hüdavendigar Camii”, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, Ankara, 1987;Ünsal, B., Mimari Tarihi, İstanbul, 1973; Aslanapa, O., Türk Sanatı, İstanbul, 1984; Çeşmeli,İ.,Orta Asya Ve Karahanlı Dönemi Mimarisi, İstanbul, 2007; Eyice, S., Karaman-Karadağ Binbir Kilise,İstanbul, 1971
BÖLÜM II 2. ERKEN OSMANLI DÖNEMİ
2.1. ERKEN DÖNEM OSMANLI TARİHİ
Anadolu Selçuklu Devleti’nin hakimiyetinin zayıflamasıyla bağımsızlığını elde eden Türkmen Beylikleri merkezle olan ilişkilerini keserek kendi bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Kurulan her beylik kendisini kanıtlama isteğiyle hareket etmiş ve bu düşünceyle topraklarını genişletmeye çalışmıştır. Yerleştikleri kuzey-batı sınır bölgesinin Türk-Bizans sınırının önemli bir bölümünü oluşturması nedeniyle diğer beylikler arasındaki önemi artan Osmanlı bu dönemde politik bir güç olarak ortaya çıkmış ve Ertuğrul Gazi’nin oğlu Osman Gazi bu devletin kurucusu olmuştur.
Osman Gazi zamanında (1281-1326) devletin belli başlı şehirleri Söğüt ve Eskişehir’di.27 Ayrıca Karacahisar (1288), İnegöl, Bilecik ve Yenişehir de ele geçirilmiştir. 1302’deki Koyunhisar Savaşı’ndan sonra Osman Gazi Bizans’ı İstanbul’a kadar çekilmeye zorlamıştır.28 Ölümünden sonra oğlu Orhan Gazi (1324-1362) komutasında Bizans’ın büyük yerleşim yerleri ele geçirilmiş ve Bursa 1326’da alınıp başkent yapılmıştır.29 Ardından 1331’de İznik, 1337’de de İzmit alınmıştır.30 Orhan Gazi’nin ölümünden sonra yerine geçen oğlu Murat Hüdavendigar zamanında (1362- 1389)31 Osmanlı güçlenmiş ve Bizans emirleri Osmanlı tebası haline gelmiştir.32 Bursa, İznik ve İzmit’in ele geçirilmesinden sonra Trakya’ya açılmak için Karesi Beyliği’nden bazı toprakları alınmıştır. Böylece denize ulaşmışlar ve Karesi Beyliği donanmasından yararlanarak Gelibolu’yu fethetmişlerdir. Aynı tarihlerde Balkanlarda Bulgarlarla Arnavutlar arasında yaşanan karışıklığı fırsat bilen Osmanlılar, bu bölgedeki
27 Öztuna, Y., a.g.e., s.38,41
28 Uzunçarşılı, İ.H., a.g.e., s.109
29 İnalcık, H., a.g.e., s.19
30 Öztuna, Y., a.g.e., s. 47, 50
31 İnalcık, H., a.g.e., s.19
32 Ousterhout, R., a.g.m., s.53
fetih hareketlerini kolaylıkla gerçekleştirmişler, Edirne (1363), Çorlu, Keşan, Dimetoka, Babaeski, Lüleburgaz, Edirne ve Gümülcine ele geçirilmiştir.33
Edirne’nin fethedilmesinden sonra inşaatına başlanan Edirne Sarayı’nın 1366 yılında bitmesi üzerine, başkent Edirne’ye taşınmıştır.34 Edirne’nin başkent olması Bursa’yı ikinci plana düşürmüştür.
1389 yılında 1. Murat’ın ölümüyle yerine geçen oğlu Yıldırım Beyazıt zamanında ilk iş olarak Bosna fethedilmiştir. 1390 yılında Saruhan, Aydın, Germiyan ve Menteşe Beylikleri ve daha sonra da Hamitoğlu Beyliği’nin Antalya bölümü ele geçirilmiştir.35 Yıldırım Beyazıt zamanında (1389-1402)36, 1391 yılında İstanbul ilk defa olarak kuşatılmış fakat başarılı olunamamıştır. 1392 yılında Candaroğulları Beyliği Osmanlı egemenliğine alınmıştır. 1393 yılında Bulgar toprakları Osmanlı toprağına katılmıştır, 1394’te Selanik’in ilk fethi tamamlanmış, 1395 yılında da İstanbul ikinci kez kuşatılmıştır37. 1396 yılında Haçlı Ordusuyla Niğbolu Savaşı gerçekleşmiş ve Osmanlı bu savaşta galip gelmiştir.38 Zaferden sonra “Güzelhisar” denilen yerde Anadolu Hisarını inşa ettiren Beyazıt, İstanbul’u üçüncü kez kuşatmıştır. Ancak imparatorla barış imzalayıp kuşatmayı kaldırmıştır.39
1400 yılında İstanbul’u dördüncü kez kuşatan Yıldırım Beyazıt, Timur’un Sivas’ı işgal etmesi üzerine kuşatmayı kaldırarak,40 Timur’la savaşmak üzere Anadolu’ya geçmiş, ancak 1402 yılında Ankara yakınlarında yaptığı savaş sonrasında esir düşmüştür.41 1402-1413 yılları arası, Osmanlı tarihinde “Fetret Devri” olarak anılmaktadır. Bu dönemde Yıldırım Beyazıt’ın dört oğlu arasında süren taht kavgaları sonrasında 1413 yılında Çelebi Mehmet tahtı ele geçirmiştir.42 Çelebi Mehmet 1421 yılına kadar tahtta kalmış, Samsun (1419) ve İzmir alınmış, Ege sahilleri elde edilmiş ve bazı Ege Adaları hakimiyet altına alınmıştır.43
33 Uzunçarşılı, İ.H., a.g.e., s.157-177
34 Danişmend, İ.H., İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi,İstanbul, 1971, s.49
35 Uzunçarşılı, İ.H., a.g.e., s.260-268
36 İnalcık, H., a.g.e., s. 48
37 Uzunçarşılı, İ.H., a.g.e., s.269-274
38 İnalcık, H., a.g.e., s. 48
39 Uzunçarşılı, İ.H., a.g.e., s.291-292
40 Öztuna, Y., a.g.e., s.126
41 İnalcık, H., a.g.e., s. 48
42 Öztuna, Y.,a.g.e.., s.137-150
43 İnalcık, H., a.g.e., s. 48
Çelebi Mehmet’in ölümünden sonra büyük oğlu 2. Murat Amasya’dan gelerek tahta geçmiştir. 1430 yılında Selanik, 1431 yılında Yanya alınmıştır. 1437 yılında Macaristan’a sefer düzenlemiş, 1439’da Semendire’yi işgal etmiş 44 ve Rumeli’de istikrarı sağlamıştır.
Macarlarla Segedin Barışı’nın imzalanmasından sonra, 2. Murat tahttan çekilip yerine henüz çocuk olan oğlu Sultan 2. Mehmet’i geçirip (1444), kendisi Manisa’ya çekilir.
Macarlar bu durumu fırsat bilip, Segedin Barışı’nı bozarlar ve Osmanlı’ya savaş açarlar.
2. Murat bunun üzerine ikinci kez tahta çıkar ve 1446 yılında Varna’yı ele geçirir.45 2. Murat zamanında Anadolu’nun birliğini sağlamak amacıyla Batı Anadolu Beyliklerine son verilmiştir.46
Böylece sınırları genişleyen Osmanlı Beyliği içinde yeni kentler oluşmuştur. İnşa edilen külliyelerin etrafında oluşan mahalleler şehirlerin gelişmesini sağlarken, ayrıca mahallelerde inşa edilen ortak kullanım yapılarında da artış olmuştur. Bu da kentlerde nüfus artışının gerçekleştiğini göstermektedir.47
2. Murat’ın ölümü üzerine yerine oğlu 2. Mehmet 1451’de ikinci kez sultan olur. İdaresi zamanında (1451-1481),48 1453 yılında İstanbul’u fethedip Bizans İmparatorluğu’na son vermiştir.49 Böylece küçük bir beylik olarak Söğüt’te kurulan Osmanlı Devleti bir imparatorluk olarak tarih sahnesindeki yerini almıştır.
2.2. ERKEN OSMANLI DÖNEMİ’NDE BURSA
Bursa, Osmanlılar tarafından (1326) fethedildiğinde yaklaşık olarak 1500 yıl önce kurulmuş bir kent idi. İlk olarak tarih sahnesine bir Bitinya kenti olarak çıkar. Kurucusu Kral Prusias’tır. İznik’in Hıristiyanlığın Anadolu’da yayılmaya başlamasından itibaren daima önemli bir dini merkez olması, Bursa ve çevresinin önemini artırmıştır. Doğu Roma’nın 1453’teki yıkılışına kadar da hiç önemini yitirmemiştir. Doğu ve Batı arasındaki ticaret yollarının bu bölgeden geçmesi yanında, bölgede bulunan kaplıcalar
44 Uzunçarşılı, İ.H., a.g.e.,s.398
45 Uzunçarşılı, İ.H., a.g.e.,s.430-435
46 Uzunçarşılı, İ.H., a.g.e.,s.399-401
47 Yenişehirlioğlu, F., “XIV-XV. YY. Mimari Örneklere Göre Bursa Kenti’nin Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Gelişişmi”,IX. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1989, TTK Yayınları, s.1347
48 İnalcık, H., a.g.e., s.20
49 Uzunçarşılı, İ.H., a.g.e., s.490
daha da önem kazanmış ve bu nedenle de Uludağ’ın çeşitli yerlerine manastırlar kurulmuştur.50 Bunların yanında başta İznik olmak üzere çok sayıda kilisenin yapıldığını kaynaklardan öğrenmekteyiz.51
Bursa, 1326’daki fetihten, Edirne’nin başkent oluşuna kadar 42 yıl süreyle Osmanlıya başkentlik yapmıştır. Batı Anadolu’nun egemenlik altına alınmasıyla tekrar odak haline gelmiş; 14. yüzyılın sonunda Balat, Ayasuluk ve Antalya gibi limanlar ele geçirilerek, bunları Bursa’ya bağlayan bir yol şebekesi kurulmuştur.52
Kentsel düzenin kurulduğu, biçimlendiği bir Osmanlı kenti olarak belirginleşen Bursa, politik başkent olmasa bile, Osmanlının özellikle uluslar arası ticaret ve üretim boyutlarında ipek başkenti ve Anadolu’nun da kültür başkentidir.53
Bu dönem Bursa’sı dış dünya ile kültürel ve ekonomik bağlantısı olan bir kentti. Bursa bir yandan Tokat üzerinden Tebriz’e açılmış, Konya üzerinden de Şam-Halep kültür ve ticaret bölgesiyle de ilişki içinde olmuştur.54
İlk Osmanlı kenti diyebileceğimiz Bursa’da günümüze ulaşan yapılar göz önüne alındığında Bizans Dönemi’ne ait Kaleiçi’nin Osmanlılar tarafından ilk yerleşim yeri olarak kullanıldığı görülmektedir.55
Osmanlıların on iki yıllık bir ablukadan sonra, barışçı bir biçimde teslim aldıkları şehir, kale içinde oldukça küçük bir yerleşmedir.56 Fetihten hemen sonra hisarın kuzeydoğu köşesinde bulunan Haghia Elias Manastırı’nın bir binası Cuma namazı kılınabilmesi için camiye dönüştürülmüş, başka bir binası da medrese yapılmıştır.57
Orhan Gazi 1340’larda, Hisar’ın doğusundaki “At Pazarı” denilen boş alana birkaç yapıdan oluşan İmaret’ini ve Bey Hanı’nı yaptırır.58 Osmanlı Bursası’nın yapısal çerçevesini Orhan Gazi’yi izleyen dört sultan yaptırdıkları külliyelerle çizmişlerdir.59 1.
Murat (1365-1366), 1.Beyazıt (1400), 1.Mehmet (1420) ve 2.Murat (1440) kendi
50 Yenal, E., “Osmanlı Başkenti, Osmanlı Kenti Bursa”, Bir Masaldı Bursa, İstanbul, 1996, s.15
51 Eyice, S., “İznik’te Bir Bizans Kilisesi”, Belleten, C.XIII, S.49, Ankara, 1949; Erzen, A., a.g.t., s.16
52 İnalcık, H., a.g.e., s.269-276
53 İnalcık, H., a.g.e., s.274
54 Oğuzoğlu, Y., Osmanlı Döneminde Bursa”, Bursa, Kültür Bakanlığı Yayınları,Ankara, 1996, s.42
55 Yenişehirlioğlu, F., a.g.m., s.1346
56 Yenal, E., a.g.e., s.24
57 Mehmed Neşri, Kitab-ı Cihan-ı Nüma, Neşri Tarihi, (Çev. F.R. Unat-M.a. Köymen) I., Ankara, 1987, TTK Yayınları, s.89
58 Mehmed Neşri, a.g.e., s.92
59 Yenal, E., a.g.e., s.,27
külliyelerini yaptırmışlardır. Çelebi Mehmet zamanında, 1419’da inşa edilen külliye çevresindeki mahalleye adını vermiştir. 2. Murat tarafından 1426 yılında yaptırılan külliye ise Muradiye Mahallesi’nin oluşmasını sağlamıştır.60 Ayrıca 1. Beyazıt ve 1.
Mehmet’in, Orhan Gazi’nin külliyesinin yanına yaptırdıkları hanlarla 1. Beyazıt’ın yaptırdığı Ulucami, kent merkezinin oluşmasına katkı sağlamıştır.61
Sultanlardan başka hanedan üyelerinin, üst düzey yöneticilerin yaptırdıkları külliyeler mahalle merkezlerinin oluşmasını sağlamıştır.62İnşa edilen külliyelerin etrafında oluşan mahalleler şehrin gelişmesini sağlarken, ayrıca mahallelerde inşa edilen ortak kullanım yapılarında da artış olmuştur.63 Böylece Bursa 15. yy. ortalarında Osmanlıların en büyük ticaret merkezi haline gelmiştir.64
Kentte “Hoca” adı verilen büyük tüccarların (Şeker Hoca, Hoca Ali), değişik meslek sahiplerinin (Nalbantoğlu, Ekmekçi Hamza, Kasap Hüseyin), esnaf loncalarının üst düzey yöneticilerinin (Yiğit Köhne, Yiğit Cedid) kendi adlarına yaptırdıkları mescitlerin bulunduğu mahalleler bu isimlerle anılmışlardır. Ayrıca, kentsel ögelerin ve kentsel etkinliklerin (Tuz Pazarı, At Pazarı, Tavuk Pazarı), kentsel üretimin yoğunlaştığı kent kesimleri, değişik dönemlerde ülkenin değişik bölgelerinden gelenlerin yerleştikleri bölgeler (Veled-i Konyalı, Sivasi)65 ve etnik göçler nedeniyle yerleşenlerin bulunduğu bölgeler(Bulgarlı, tatarlar)66 mahalle adlarının verilmesinde etkili olmuşlardır.67
Ayrıca, XV. yüzyılda köle ve cariyelerin de Bursa’da büyük oranda yer aldıkları, bunların %90’ının dinlerini değiştirip Müslüman oldukları ve 1492 tarihli belgelerde özgürlüklerine kavuşan Azadlı’ların kent nüfusunun % 15’ini oluşturduğu görülüyor. 68 Bursa değişik yapıdaki yerleşik nüfusuyla ve ticaret amacıyla gelen değişik uluslardan konukları ile Erken Osmanlı Dönemi’nde kozmopolit niteliği ile belirginleşen bir kent görünümü kazanmıştır.
60 Yenişehirlioğlu, F., a.g.m., s.1347
61 Yenal, E., a.g.e., s.,27
62 Yenal, E., a.g.e., s.28
63 Yenişehirlioğlu, F., a.g.m, s.1347
64 Yenal, E., a.g.e., s.27
65 Fetihten sonra Kayseri, Konya, Niğde, Aydın, Karaman, Sivas vb. gibi Anadolu’nun değişik yörelerinden gelen Müslüman halk Bursa’ya yerleşmiştir. Bkz. Evliya Çelebi (Derviş Muhammed Zılli), Seyahatname Cilt I-II, Üçdal Yayını, İstanbul, 1976, s.366
66Osmanlı öncesi Bursa’da bulunmayan Ermenilerin 1. Beyazıt zamanında, Karadeniz yöresinden gelen Rumların 1. Mehmet zamanında, ipek ticareti yapan Türk kökenli İran-Azerbaycanlılların 15. ve 16.
yy.da Bursa’ya yerleştirildikleri sanılıyor. Yenal, E., a.g.e., s. 32
67 Yenal, E., a.g.e., s.29
68 Yenal, E., a.g.e, s. 32
2.3.OSMANLI-BİZANS İLİŞKİLERİNİN MİMARİYE YANSIMASI
Bursa’nın da içinde bulunduğu Bitinya’nın fethi gazilere büyük kolaylık sağlamış ve yeni iş alanları açmıştır. Karaman, Orta ve Doğu Anadolu’daki politik dengesizlik ve kararsızlığın da etkisiyle bu bölgelerin halkı göç ederek Osmanlı Beyliği sınırları içine yerleşmiş ve Doğu’dan gelen Türkmenlerle nüfusu sürekli artmıştır.69 Bu nüfusun Bizans kentlerinin Türkleşmesi, yeni kentlerin kurulması ve göçebelerin kentli olmasına büyük katkısı olmuştur.
Kuruluş döneminde, Yenişehir dışında Osmanlı şehirlerinin neredeyse tamamı (Bursa, Orhaneli, İznik, Mudanya, Gemlik) Bizans’tan devralınmıştı. İznik başta olmak üzere fethedilen yerlerdeki Hıristiyan halkın evlerinde kaldıkları belirtilmiştir. Hatta başka yerlerdeki gayrimüslimlerin bile Orhan Gazi ve 1. Murat tarafından Bursa’ya yerleştirildiği bilinmektedir.70
14. yüzyıl Bitinya’sı hakkında bilgi vermesi açısından İrene-Beldıceanu-Steınherr’in yaptığı çalışma oldukça önemlidir. Vakfiyeler, tapu tahrir defterleri gibi orijinal kaynaklar ve diğer arşiv kaynaklarından hareketle hazırladığı çalışmada, 14-15. yüzyıl Bitinyasında müslim ve gayrimüslimlerin bir arada yaşadıklarını ve gayrimüslimlerin çoğunun Türk isimler aldığını, hatta bazılarının yalnızca Türk dervişlerine verilen
“abdal, avdal” gibi isimlerle anıldığını söylemiştir.71
Etkileşimin mimari alandaki niteliği bakımından cevaplanması gereken sorulardan biri de Osmanlılar Bitinya’ya geldiğinde mevcut Bizans yapılarının durumudur. Bursa ve çevresindeki (özellikle İznik) Bizans yapıları araştırılmış fakat günümüze örtüsü sağlam bir örneğin ulaşmadığı görülmüştür.72 Osmanlı bölgeye geldiğinde bu yapıların ne
69 Kaplanoğlu, Bursa’nın ilk devir ulemasının hemen tümünün Türkistan-Horasanlı olması nedeniyle, Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminde Bursa ve civarındaki fethedilen kentlere göçebelerin değil de daha çok Horasanlı Oğuz kentlerinden göçüp gelen şehirli Türk unsurların yerleştiğini söylemiştir. Ayrıca Tebrizli sanatkarların da Bursa’ya geldiklerini ifade etmiştir. Bkz. Kaplanoğlu, R., “Payitaht Bursa’da Gayrimüslimler”, Payitaht Bursa’da Kültür ve Sanat, (Sempozyum Kitabı), Bursa, 2006, s.163
701334 yılında, Bursa’da esir düşen Selanikli Rahip Palamas’ın, Bursa’nın düşmesinden sekiz yıl sonra rastladığı dindaşlarından oluşan cemaatin varlığı, Bursa’da yerli Rumların kaldığının kesin olarak delilidir. Bkz. Kaplanoğlu, R., a.g.m., s.164
71 Steinher, I.B., a.g.m., s.15
72 İznik- Hg. Sophia (Orhan Camisi): yapının inşa tarihi olarak 11.yy esas alınmaktadır. 5-6 yy. 1065 sonrası, 1330 sonrasında orta nefte yapılan değişiklikle üç ayrı döneme tarihlendirilmektedir. Bazilikal planlı olan yapı, örtüsü dışında ayaktadır. Bkz. Erzen, A., a.g.t., s.16
İznik-Koimesis Kilisesi: Yapı 9.yüzyıla ait kubbeli bir bazilikadır. Temel düzeyine kadar yıkılmıştır.
O. Wolf 1898, T. Schmit 1912 yılında kiliseyi gezmiş ve araştırmacılar bunların verdiği bilgi, fotoğraf ve çizimlerden faydalanmışlardır. Tarihlendirme de bu verilere göre yapılmıştır. Bkz. Erzen, A., a.g.t., s.16
