Köşe Grubu Yapan Üçgenli Kuşak

Aslında geçiş kuşağı üzerinde yer alan, fakat öğeleri kuşak üzerinde yayılmayan, tersine köşe grubu yapan geçiş biçimidir (Şekil: 3.89; Şekil:3.90). Köşelerde en az üçer adet üçgen bulunur. Üçgenler alt yapı boyunca kuşak oluşturmayıp köşelerde toplandıklarından, altyapının köşeler dışında kalan kısımları üçgenlerin bitiş seviyesine kadar duvarla aynı düzeyde yükselerek örüldüklerinden dışarıdan kasnak olarak algılanırlar. Yapıya içeriden bakıldığında ise tromp gibi görünür. Trompta olduğu gibi üçgenlerin arasında kalan bu duvarlara pencere açılması da mümkün hale gelir.

Şekil 3.97. Köşe Grubu Yapan Üçgenli Kuşak

Şekil 3.98. Köşe Grubu Yapan Üçgenli Kuşak İçten Görünüş

Anadolu Selçuklu dönemi mimarisinde en fazla kullanılan üçgenli geçiş elemanıdır. Sivas Keykavus Şifaiyesi’nin tam kare olmayan türbesinin (1220) örtüsüne geçiş, üç

adet üçgenin köşe grubu yapmasıyla sağlanmıştır. Geçiş örgüsünde malzeme tuğladır.

179

Konya’daki mescitlerde köşe grubu yapan üçgen geçiş elemanı yoğun olarak kullanılmıştır. Konya Meram’da Aksine Mescidi (13.yy), Konya Şifahane Mescidi (1221), Konya Halkabegüş Camisi, Akşehir’de Taş Medrese Mescidi gibi yapılarda geçiş, üç adet düzlem üçgenin köşe grubu oluşturmasıyla sağlanmıştır.¹⁸⁰

Bir Anadolu Selçuklu eseri olan Konya Şeyh Alaman Türbesi (1288) geçiş elemanı da yine üç üçgenin köşe grubu yapmasıyla oluşturulmuştur.¹⁸¹

3.2.2.3.Kasnaklar

İki aşamalı geçişlerin ikinci aşamasını oluştururlar. Birinci aşamayı oluşturan elemanla tek aşamada kubbenin daire tabanına geçilebilecekken, kasnak kullanılarak iki aşamada geçiş sağlanır (Şekil 3.98). Kasnak birinci aşamadaki elemanın bitiş seviyesi planına göre çokgen ya da daire planlı olabilmektedir.

Şekil 3.99. Kasnak

Karahanlı yapılarında kubbe ve tromp kuşağı dışarıdan kademeli olarak biçimlendiğinden kubbe dışarıdan üstüste bindirilmiş birkaç kasnak üzerindeymiş gibi görünür. Meşhed’de Şir Kebir kubbesi dışarıdan birbiri üzerine oturan geniş yüzeyli yüksek bir kasnak üzerindeymiş gibi görünür. Horasandaki Hazar şehrindeki Degaron

179 Kuban, D., a.g.e.,2001, s.180

180

Kuban,D., a.g.e., s.152

Camisi’nin kubbesi ise iki kademeli geniş bir kasnak içine gömülü gibi görünür. Talhatan Baba kubbesi dışarıdan kademeli olarak sekizgen ve onaltıgen kasnaklar üzerindeymiş gibi görünür. İçeriden çokgen planlı kuşak dışarıdan kubbeyi saran bir kuşak görünümündedir. Oysaki bu yapılarda dışarıdan kasnak ya da kuşak olarak algılanan mimari biçim, kubbenin ve kuşağın kendisidir. Sefid Bulan’daki Şeyh Fazıl Türbesi üç kademeli kasnak üzerindeymiş gibi görünür. Dışarıdan kubbenin kademelenerek kasnak formunda biçimlenmesi yüksek kasnağın eteğini güçlendirip sarsıntılara karşı önlem almak amacıyla yapılmış olabilir.

Artuklu yapılarında da tromplar dışarıdan vurgulanmış, dolayısıyla geçiş kuşağı kasnak görünümü almıştır. Aynı dönmedeki Anadolu Selçuklu yapılarında altyapı duvarı geçiş kuşağı boyunca devam etmiş ve dışarıdan dikdörtgen bir prizma ve üzerinde kubbe olan bir yapı olarak algılanmışlardır.

Karahanlı ve aynı dönemdeki Orta Asya yapılarında tromp kuşağı ve kubbe dışarıdan genellikle daire planlı kasnak, Büyük Selçuklu ve Artuklu yapılarında ise kubbe ile altyapı arasında bir ara çokgen grubu olarak algılandığı için kasnaklı gibi görünürken, Anadolu Selçuklu dönemi yapılarında geçiş kuşağı altyapıyı oluşturan duvarların içinde kaldığından dışarıdan algılanmaz. Bu nedenle özellikle mescitler dışarıdan dikdörtgenler prizması ve onun üzerine oturtulmuş yarım küre olarak algılanırlar. T.Okçuoğlu ise söylenenlerin aksine “Anadolu Selçuklu Mimarisinde sekizgen ve daire planlı (kuşaklı kasnak) olduğunu”söylemiş ve Konya yapılarından İnce Minareli Medrese, Karatay Medresesi, Beyhekim Mescidi ve Aksine Mescidi gibi dönemin yapılarını sekizgen kasnaklı; Tercuman Mescidi (1220 dolayları), Zenburi Mescidi (13.yy.3.çeyreği) gibi yapıları da daire planlı kasnaklara örnek vermiştir.¹⁸²

Kasnaklar kubbenin yükünü ve yanlara yaptığı basıncı karşılarlar. Bu nedenle de kasnak olmayan yapılarda kubbe eteği kalınlaştırılıp kasnak görünümü verilmiş olabilir. Özellikle yüksek olan Karahanlı kubbelerinde kubbe aşağıdan yukarı doğru incelerek hem kubbeyle altyapı arasındaki keskin geçiş yumuşatılmış, hem de kubbeye mukavemet kazandırılmıştır.

Buna benzer uygulama Roma Dönemi kubbelerinde de görülür. Roma Dönemi’ne ait bir yapının restitüsyon çiziminde (Şekil.3.3.) de görüldüğü gibi dışarıda kubbeyle altyapı arasında bir kademelenme vardır. Kubbe eteği kalınlaştırılarak mukavemeti

artırılmıştır. Benzeri bir uygulamaya Ayasofya Camisi’nde de rastlanır. Kubbe eteği belli bir seviyeye kadar kalın tutulup üzerinde pencereler açılmıştır. Bu kısım dışarıdan kasnak gibi algılanmaktadır.¹⁸³

Şekil: 3.100. Kubbe Eteğinin Kalınlaştırılması (C.Mango)

Bizans dönemi yapılarında da kasnak bittikten sonra başlayan kubbe, birkaç sıra daha duvar örülerek dışarıda kasnakla aynı formda biçimlenip daha yüksek algılanmıştır (Şekil 3.100). Orta Bizans Dönemi yapılarından Bodrum Camisi (920) ve Selanik Panagia Kilisesi yüksek çokgen kasnak görünümündedir. Kubbe de eğimli çatıyla kapatılmıştır. Vize Ayasofya Kilisesi’nin kubbesi ise silindirik kasnak üzerine oturmuştur. Geç Bizans Döneminde(1261-1453) İstanbul’da inşa edilen İmaret Camisi, Fenari İsa Camisi, Fethiye Camisi ve Kariye Camisi¹⁸⁴ gibi yapılarda içerde daire, dışarıda çokgen planlı kasnak üzerinde yer alan kubbe eteği belli bir seviyeye kadar kalınlaştırılması nedeniyle üzerine oturduğu kasnağın daha yüksek algılanmasına neden olmuştur.

3.2.3. Örtü Parçası Olan Geçiş Elemanları

Örtü parçası olan geçiş elemanları, kubbemsi tonoz parçalarının ve yıldız tonoz parçalarının geçiş ögesi olarak kullanılmasıyla ortaya çıkmıştır. A.Batur uygulamayı, “Anadolu Türk mimarlığında süslü tonozlar geleneği ile kubbe arasında ilginç bir

183

Mango, C., a.g.e., s. 93

deneyim”¹⁸⁵ olarak nitelendirmiştir. Bu tür geçiş elemanları asıl taşıyıcının kemerler olduğu altyapılarda kullanılmıştır. Altyapının bitiş seviyesine yakın bir seviyeden başlayarak hem örtü, hem de geçiş elemanı görevini görürler.