Tromplu Kuşaklar

Tromp, dörtgen mekandan kubbenin daire planına geçmek için kullanılan bir elemandır. Bir köşe kemeri ve arkasına örülen küçük bir kubbemsi tonoz parçasından ibarettir. Rosintal tarafından “bir bina köşesine bindirmeli olarak örülen tonoz parçası” olarak tanımlanan¹²⁹ tromp, O. C. Tunçer tarafından “bir köşe kemeri ve arkasına yerleştirilen küre dilimi”¹³⁰ve E.H.Ayverdi tarafından da “tonozlu köşe alikası”¹³¹ olarak tanımlanıp, biçimi, geometrisi ve strüktürel kurgusu bakımından diğer geçiş elemanlarından ayrılır. Altyapıyı oluşturan ve birbirini dik kesen duvarların üzerinde, köşeye eşit uzaklıkta iki nokta tespit edilir ve bu noktalar arasına kemer atılır. Bu kemer ile köşe noktası arası çeyrek kubbe biçiminde örülerek tromp tamamlanır. Yan duvarların kemer ayakları arasındaki bölümleri üzerine de yine tromp kemeri yüksekliği kadar birer kemer örülerek kubbenin oturacağı sekizgen kuşak oluşturulur (Şekil: 3.42). Şekilde de görüldüğü gibi sekizgenin her yüzünde bir kemer bulunur.

Şekil: 3.44. Tromplu Kuşak

Tromp ilk olarak İran ve Türkistan’da ortaya çıkmıştır. En erken örneklerine M.S. 1. yy.da Türkmenistan’da Part şehri Nisa’da yapılan kazılarda rastlanmıştır.¹³² İran’da

129 Rosintal, J., Pendantifs, Trompes et Stalactites, Paris, 1928, s.13

130 Tuncer, O.C., a.g.m., s.348

131

Ayverdi, E.H. a.g.e, 1989, s.82,140, 147

bulunan Neiser’deki ateşgedede (2.yy) birkaç kemerin peşpeşe kullanılmasından oluşan yarım kubbe tromp bulunur.¹³³ Daha sonraki yıllarda inşa edilmiş Firuzabad Sarayı (224-238) ve Servistan Sarayı’nda (420-438) kullanılan tromplar da geliştirilerek kullanılmışlardır. Firuzabad Sarayı’nda (Şekil 3.44) avlunun önünde paralel sıralanan üç kare mekanda tromplu kubbe bulunur. Burada tromplar doğrudan kubbenin içinde yer almaktadır ve kesik koniye benzemektedirler. Geçiş ögesi duvarların birleştiği yere doğru gittikçe sivrilen bir dizi kemerden oluşur. Servistan Sarayı’nda ise tromplar kubbeden bağımsız, kuşak içinde yer alırlar (Şekil: 3.43). Görüldüğü gibi tromplar önceleri kubbeye bağlıyken, sonraları sekizgen kuşak oluşturarak biçimlenmişlerdir.

Şekil: 3.45. Servistan Sarayı (İ.Çeşmeli)

Şekil: 3.46. Firuzabad Sarayı (İ.Çeşmeli)

Türklerde ise Doğu Türkistan İdikut şehrinde Uygur Türklerine ait İran ateşgedeleri biçiminde yapılmış Maniheist tapınak kalıntılarında kayaya oyulmuş derin nişler

halinde tromplar görülmüştür.¹³⁴ M. Cezar, “Oğuzların yerleştikleri Baba Ata Şehri Kalesinde 6-7. yüzyıllara tarihlenen bir binanın rekonstrüksiyonunda tromplu kubbeli mekanların bulunduğunu” söylemiştir.¹³⁵

İslam mimarisinin ilk dönemlerinde en çok kullanılan geçiş elemanı olan tromp, ilk olarak Kayravan Camisi’nde (670) karşımıza çıkar. Yapının trompları istiridye şeklindedir.¹³⁶ Fatımi mimarisinin ilk dini tesisi olan Kahire’deki El-Ezher Camisi’nin (970-972) mihrap önü kubbesi ve son cemaat yerinin orta bölümünde bulunan kubbesine geçiş, gemi teknesi biçiminde kırık kemerli köşe tromplarıyla sağlanmıştır.¹³⁷ Diğer Fatımi yapıları El-Hakim (990-1103)¹³⁸ ve El-Cuyuşi (1085)¹³⁹ camilerinde de köşelerden kubbe yuvarlağına geçiş tromplarla sağlanmıştır.

Özkent Nasr Bin Ali Türbesi (1012)’nde ve Samanoğlu İsmail Türbesi’nde (907), basık sivri kemerli,¹⁴⁰Gaznelilere ait Sengbest’teki Aslan Cazip Türbesi’nde (997-1028) ise tekne biçiminde tromp uygulaması görülmektedir.¹⁴¹

Karahanlıların erken yapılarından Meşhed’deki Şir Kebir (10.yy) adlı yapının kubbesine tromplarla geçilmiştir.¹⁴² Tromplarda ana kemerden uzaklaştıkça küçülen kemerler bulunur. Tim’deki Arap Ata Türbesi’nde (978) ve Horasan’da Hazar Şehri’nde bulunan Diggaran Camisi’nde (11.yy) iç içe kemerlerle bölünmüş tromplar kullanılmıştır. Merv yakınlarındaki Talhatan Baba Camisi’nin (11.yy.sonu-12.yy.başı) basık kubbesine geçiş tromplarla sağlanmıştır. Tromplu kuşağın bitiş seviyesi planı başlangıç seviyesi planıyla aynıdır. Sekizgen planlı kuşağın köşeleriyle kubbe arasındaki uyumsuzluk, Hoca Ruşhani Türbesi’nde¹⁴³ kuşak üstüne yerleştirilen alçak bir duvar parçasının içindeki uzun ince bir mukarnas dizisiyle (Şekil: 3.45), Hoca Meşhed Türbesi’nde¹⁴⁴kubbenin sekizgen köşelerine rastlayan kısımlarında kademeli, basamaklı üçgenlerle daireye çevrilmiştir (Şekil: 3.48). Kırgızistan’daki Şeyh Fazıl Türbesi’nd (11-12.yy) ve Şaburgan Ata’da da tromp kuşağı bitiş seviyesinde sekizgen plan ortaya çıkmış, ve

134 Aslanapa, O., a.g.e., 1984, s.12

135

Cezar, M., Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul, 1975, s.85

136

Yetkin, S.K., İslam Mimarisi, Ankara, 1959, s.22

137

Yetkin, S.K., a.g.e., s.113,114

138 Yetkin, S.K., a.g.e., s.115

139 Yetkin, S.K., a.g.e., s.115, 121

140

Turan, A., Dünya Sanat Tarihi, İstanbul, 2004, s.262

141 Aslanapa, O., a.g.e., 1984, s.29, 32, 34, 46, 47

142 Çeşmeli, İ. a g.t., 2005, s.207,208

143 Çeşmeli, İ., a.g.e., s.163

144

Türbenin sivri kemerli tromplarının tuğlaların zigzaglı örülmesiyle yapılmıştır. Bkz.Çeşmeli, İ.,a.g.e., s.144

kubbenin daire planı kuşağın üzerine doğrudan oturmuştur (Şekil 3.46). Kubbe ve kuşak arasında köşelerdeki boşluklar çıplak gözle görülmektedir. İshak Ata Türbesi’nde¹⁴⁵ sekizgen kuşak içerisinde kemerlerin arası üçgenli konsollarla doldurulmuş ve tromp kuşağı bitişinde sekizgen yerine onaltıgen plan çıkmıştır (Şekil: 3.49). Kubbe kuşak üzerindeki dairesel kuşak içinde yuvarlatılarak yapılmıştır.

Şekil: 3.47.Hoca Rushani Türbesi (İ.Çeşmeli)

Şekil: 3.48.Şaburgan Ata Türbesi (İ.Çeşmeli)

Şekil: 3.49. Sarlı Tam Türbesi (İ.Çeşmeli)

Şekil: 3.50. Hoca Meşhed Cami ve Türbesi Kesiti (İ.Çeşmeli)

Şekil: 3.51. İshak Ata Türbesi (İ.Çeşmeli)

Karahanlılarla aynı dönemde Orta Asya’da yapılmış yapılardan (11-12yy.), Özbekistan’da İmam Main, Sultan Mir Haydar ve Sarlı Tam Türbeleri sivri kemerli tromplarla kubbeye geçiş sağlanmıştır (Şekil: 3.47). Bu yapılarda da tromp kuşağı bitiş seviyesi sekizgen planlı olup, kubbe üzerindeki alçak bir duvar parçasının üzerine oturmuştur. Yapılarda tromplar dışarıdan algılanır.

Şekil: 3.52. İsfahan Mescidi Cuması (D.Kuban)

Büyük Selçuklu eserlerinden İsfahan Mescid-i Cuması’nda (112)¹⁴⁶ kubbeye geçiş tromplarla sağlanmıştır. Camide büyük bir sivri kemer içine alınmış ortada küçük bir sivri kemer ve onun iki yanına dayanmış çeyrek kubbelerden oluşan üç dilimli tromplar bulunur. Büyük trompların iki yanında yer alan küçük tromplarla sekizgen kuşağın planı onaltıgene dönüşmüştür. Küçük ve büyük tromplar arası üçgenlerle doldurulmuştur. Bu durumuyla daha sonraki büyük Selçuklu yapılarına örnek olmuştur (Şekil: 3.52). Gülpayegan Mescidi Cuması’nda (1105-1118)^, Künbed-i Haki’de (1072-1092), Zevvare Mescid-i Cuması’nda (1072-1092), 1158-1160 tarihinde son şeklini alan Ardistan Mescid-i Cuması’nda buna benzer tromp kurgusu kullanılmıştır.¹⁴⁷ Anadolu’da 12. yy. başlarına tarihlenen Siirt Ulu Camisi’nde (12.yy.başı) Kazvin Mescidi Cuması’nda (1113 ya da 1119) ise düz tromp kullanılmıştır.¹⁴⁸ Büyük Selçuklu yapılarında tromplar dışarıdan algılanır.

Anadolu-Türk mimarisinde trompun erken örnekleri Artuklular Dönemi’ne tarihlenen Mardin Emineddin Külliyesi’nin (1122-1123) hamam kubbesinde, Silvan (Meyyafarkin) Ulu Camisi (1031)¹⁴⁹, Mardin Ulu Camisi (12.yy), Kızıltepe (Dunayasır) Ulu Camisi (12. yy.sonu), mihrap önü kubbelerine geçişte,¹⁵⁰tromp kullanılmıştır.

146 Yetkin, S.K., İslam Mimarisi, Ankara, 1959, s.141,142

147 Uygulamaya O. Aslanapa “yonca biçiminde tromplar”, S.K.Yetkin ise “içi kavsaralarla dolu tromp” olarak bahsetmiştir. Bkz. Aslanapa,O., a.g.e., 1984, s.61, 62, 64 ; Yetkin, S.K., Türk Mimarisi, Ankara, 1970, s.25

148 Aslanapa, O., a.g.e., 1984,s.67, 103,104

149 Caminin 13.50m. çapındaki kubbesi ve trompları tamamen taştan olup, tromplar mukarnaslıdır. Bkz. Altun, A., Anadolu’da Artuklu Devri Mimarisi’nin Gelişmesi, İstanbul, 1978, s. 47

Silvan ulu camisinde de büyük Selçuklu camilerindeki tromp kuruluşunun aynısıdır.¹⁵¹ Artuklu yapılarında da tromplar dışarıya yansımıştır.

Danişmentli eserlerinden Kayseri Ulu Cami (12.y.) ve Kayseri Kölük Camisi (12.yy.) mihrap önü kubbelerinde görülmüştür.¹⁵²

Anadolu Selçuklu mimarisinde trompun kullanıldığı örneklere, Malatya Ulu Camisi,¹⁵³Niğde Alaeddin Camisi,¹⁵⁴ Konya Taş Mescit¹⁵⁵, Akşehir Ferruhşah Mescidi¹⁵⁶ ve Konya Hacı Hasan Mescidi¹⁵⁷ gibi yapılar eklenebilir. Döneme ait medreselere baktığımızda ise, Tokat Yağıbasan Medresesi’nin (1157) kubbesine, Isparta Ertokuş Medresesi’nin (1224) kubbesine,¹⁵⁸geçişler tromplarla sağlanmıştır. Anadolu Selçuklu mimarisinde tromplar altyapının içinde kalmıştır (Şekil). Dışarıdan algılanmazlar.

Şekil: 3.53. Anadolu Selçuklu Dönemi’nde Tromp Kullanımı, Plan

Şekil: 3.54. Anadolu Selçuklu Dönemi’nde Tromp Kullanımı, Kesit

151

Tamamen taştan inşa edilmiş olan yapının i3.50m. çapındaki kubbesi de taştandır. Mukarnas dolgulu Büyük tromp kemerlerinin iki yanındaki küçük tromplarla kuşak bitiş seviyesi planı onlatıgene dönüşmüştür.

152 Kuban, D., Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, İstanbul, 2001, s.132, 133

153

Kuban, D., a.g.e., 2001, s.127

154 Aslanapa, O., Türk Sanatı, İstanbul, 1999, s.122

155 Karpuz, H., Anadolu Selçuklu Mimarisi, Konya, 2004, s., 46.47

156 Kuban, D., a.g.e., 2001, s.151

157

Karpuz, H., a.g.e., s.48

Anadolu Selçuklu mescitlerinde yoğun olarak kullanılan trompun kubbeye geçiş elemanlarını inceleyen Tarkan Okçuoğlu, Konya ve Akşehir’de incelediği on dokuz adet tromplu mescidin on üçünün üçlü tromp kuruluşunda olduğunu belirmiş ve uygulamanın çokgenin kenar sayısını artırarak kubbenin daire planına geçişi kolaylaştırdığını söylemiştir.¹⁵⁹ Üçlü tromp kuruluşunda büyük tromp kemerinin üst noktasının iki yanına küçük tromplar yerleştirilmiştir. Bu trompların kare altyapının çokgen sayısını artırıp böylelikle kubbenin daire tabanına geçişi kolaylaştırdığını söylemiştir. Ancak buradaki küçük tromplar yüksekliği artırıp kuşağa fazladan yük getirecekleri gibi işçilik süresinin de uzamasına neden olurlar. Üstelik tromp kemerlerinin arasının üçgenlerle doldurulması gibi daha uygun çözümler varken üçlü tromp kuruluşunun dekoratif nedenlerle yapıldığı düşünülebilir.

Roma ve Bizans döneminde fazla tercih edilmeyen tromp kullanımın bilinen ilk örneği Suriye’deki Rusafa’daki (Sergiopolis) Aziz Sergios Bazilikası’nın (434) yan odalarını örten kubbelerine geçişte görülmektedir. Anadolu Hıristiyan sanatında kullanıldığını gösteren ilk örnek ise Konya yakınlarında bulunan Alahan Manastırı Doğu Kilisesi’dir (5-6. yy.)¹⁶⁰

Bizans mimarisinde Dalphni Manastır Kilisesi, Yunanistan’da Hosios Lukas Kilisesi, Sakız Adasında Nea Moni Manastırı (11-12.yy.) gibi sekiz destekli yapılarda tromp kullanılmıştır. Tromp kemerleri kuşaktaki diğer kemerlerden daha geniştir. Trompların içinde ise dini sahneler resmedilmiştir. Kuşağı oluşturan diğer kemerler ise altyapı kemerlerinin devamıdır. Bu kemerler altyapıyla birlikte sonlanmamış, kuşak bitiş seviyesine kadar devam etmiştir (Şekil:3.55).

159

Okçuoğlu, T., a.g.t., s.16

Şekil: 3.55. Sekiz Destekli Şemalarda Tromplu Kuşak Kullanımı

Ermeni mimarisinde ise Oghjabed’deki kilise (4.5.yy) ile vaftizhanede (5.6.yy) tromp kullanılmıştır.¹⁶¹ Kesme taş kullanılarak örülen tromplar, yarım kubbe tromp uygulamasına benzemektedir. Vagarşapat’taki Azize Gayane Kilisesi (630-636), Bagavan’daki Aziz İoannes Kilisesi (631-639) ve Anadolu’daki Hah Meryemana Kilisesi’yle (6.yy) Mren’deki kilisede (639-640) kullanılan tromplar serbest destekler üzerinde yer alırlar.¹⁶² Bunlardan Meryemana Kilisesinde kullanılan tromp kemerleri atnalı biçimindedir. Yapıların tamamında kuşak bitiş seviyesinde sekizgen plan ortaya çıkmıştır.

Görüldüğü gibi tromp dörtgen mekan örtülmesi konusunda tek başına yeterli bir geçiş elemanı değildir. Karahanlılarda tromplu kuşak bitiş seviyesi başlangıç seviyesindeki gibi sekizgen olmuş, kubbe ya bu sekizgenin üzerine doğrudan oturmuş, ya sekizgen üzerindeki ince duvar parçasının bitiş seviyesindeki daire plan üzerine oturmuş (Şekil: 3.56) ya da kubbe eteği sekizgen köşelere uydurulmuştur. Son örneklerine doğru tromp kemerleri arasındaki boşlukların arası üçgenlerle doldurularak kuşak bitiminde düzgün olmayan onaltıgen plana dönüştüğü görülmüştür.. Anadolu’da da Malatya Ulu Camisi ve Mardin Kızıltepe Ulu Camisi’nde (Şekil 3.57)¹⁶³ olduğu gibi üçgenlerle ya da Silvan Ulucamisi’ndeki gibi küçük tromplarla doldurulmuştur.¹⁶⁴ Bunların yanında Bizans mimarisinde kuşağı oluşturan kemerlerin arası pandantiflerle doldurulup kuşak bitiş seviyesinde daire plan elde edilirken; Ermeni mimarisinde kubbe, kuşak bitiş seviyesinde ortaya çıkan sekizgen plan üzerine doğrudan oturmuştur.

161 Gönülal, Ö., a.g.t., s.197-215 162 Mango, C., a.g.e., s.154, 155, 163 163 Kuban, D., a.g.e., 2001, s.87 164 Kuban, D., a.g.e., 2001, s.87

Şekil: 3.56. Tromplu Kuşakla Kubbe Arasında Duvar Parçası

Şekil: 3.57. Tromplu Kuşakta Kemer Aralarının Üçgenle Doldurulması (İ.A.Kolay)

Diğer geçiş elemanlarından farklı olarak trompta ortaya çıkan sekizgen plan, geçiş elemanı bitiş seviyesinde değil, başlangıç seviyesindedir. Trompu oluşturan kemer ayaklarının izdüşümü alındığında bu durum açıkça görülebilir.

Trompun Anadolu mimarisinde yarım kubbe tromp (Şekil: 3.58)ve ayrıtlı tromp (Şekil: 3.59) olarak iki uygulamasına rastlanmıştır.

Şekil: 3.59. Ayrıtlı Tromp (İ.A.Kolay)

Yarım kubbe tromp uygulamasında, duvar köşesine 45 açı yapan bir tromp kemeri ve bu kemere paralel, duvar köşesinden uzaklaştıkça büyüyen bir dizi üst üste kemer örgüsü trompu meydana getirmektedir. Açıklık kullanılan malzeme boyutuyla kemer örülemeyecek kadar küçüldüğünde, eğrisel bir yüzey elde edecek şekilde boşluk gelişigüzel doldurulur.¹⁶⁵

Aşağıdaki şekillerde yarım kubbe trompun yapım aşamaları verilmiştir.

Şekil: 3.60. Zemin Seviyesi Planı

Şekil: 3.61.Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı

Şekil: 3.62. Geçiş Kuşağı Planı

Şekil: 3.64. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı

Şekil: 3.65. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı

Ayrıtlı tromp, Anadolu Selçuklu mimarisinde en çok kullanılan geçiş elemanıdır. Burada trompun içi bir manastır tonozunun çapraz olarak ikiye kesilmesinden elde edilen bir görünümdedir. Ayrıtlı trompun eteği daire planlı olmayıp dörtgen yapının köşelerini değiştirmemektedir.¹⁶⁶

Aşağıdaki şekillerde bitiş seviyesinde daire plan oluşturan ayrıtlı tromp yapım aşamaları verilmiştir.

166

Şekil: 3.66. Zemin Seviyesi Planı

Şekil: 3.67. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı

Şekil: 3.69. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı

Şekil: 3.70. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı

Sekiz destekli Bizans Dönemi yapılarında tromplu kuşak bitiş seviyesinde daire plan ortaya çıkarken, mekanın zemin planı (Şekil:3.72) ve kuşak başlangıç seviyesi planı (Şekil:3.73) diğerlerinden farklıdır.

Şekil:3.72. Zemin Seviyesi Planı

Şekil:3.73. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı

Kemerlerin arasının üçgenlerle doldurulduğu durumlarda ise geçiş elemanı bitiş seviyesinde onaltıgen plan ortaya çıkar (Şekil: 3.74). Kubbe bu planın üzerine oturur (Şekil: 3.75).

Şekil: 3.74. Yarım Kubbe Tromp Kuşağı Bitiş Seviyesi Planı

Şekil: 3.75. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı

Trompun yüksekliği kemer ayakları arasındaki mesafeye, seçilen kemer biçimine ve üzengi noktasının başlangıç seviyesine bağlıdır. Altyapının yüksekliğinin yetersiz olduğu durumlarda tromp baş kemeri yüksek tutularak geçiş kuşağının yüksekliğinin artması sağlanabilir veya tromp yapımı bittikten (Şekil: 3.77) sonra istenilen yükseklik sağlanamazsa üzerine duvar örülerek kuşağa yükseklik verilebilir (Şekil: 3.78). Asıl taşıyıcıların kemerler olması, tromp içinin değişik biçimlerde dekorasyonuna ve kemerler arasında pencere açılmasına imkan vermiştir.

Şekil: 3.77. Kübik Gövde İle Kubbe Arasında Tromp Kuşağı

3.2.2.2.Üçgenli Kuşak

Üçgenli kuşağın, “düzlem üçgenli kuşak, prizmatik üçgenli kuşak ve köşe grubu yapan üçgenli kuşak” olmak üzere üç değişik, uygulaması vardır.