Düşünme ve Zekâ
Prof. Dr. Güler Bahadır Dr.Nilüfer
Dr.Nilüfer AlçalarAlçalar
İ.Ü. İstanbul Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı
Amaç
Düşünme, problem çözme ve zekâ
konularını kavramak
Öğrenim Hedefleri:
Öğrenciler;
Düşünmeyi tanımlayabilmeli
Problem çözme aşamalarını sayabilmeli
Piaget’nin kuramını açıklayabilmeli
Zekanın tanımını yapabilmeli
Zeka kuramlarının özelliklerini söyleyebilmeli
Zeka bölümü kavramını açıklayabilmeli Zeka geriliklerini sayabilmeli
Düşünme nedir?
Düşünme
Nesneler yerine onların simgelerini (symbole)
kullanarak yapılan bir zihin işlevi ve problemlere
çözüm arama biçimidir
Düşünmenin yapı taşları
Dil
İmgeler
Kavramlar
Problem Çözme Aşamaları
Hazırlık
Kuluçka
Kavrayış ya da aydınlanma
Değerlendirme ve düzeltme
JEAN PIAGET (1896-1980)
İnsanın bilişsel gelişimi konusunda öncü
çalışmalarıyla bilinir
Kuramını kendi çocukları ve diğer çocuklarla
yaptığı titiz çalışmaları neticesinde oluşturdu
JEAN PIAGET (1896-1980)
Piaget çocuk
aklının yetişkinlerin bir minyatürü
olmadığını ve
düşünüş tarzlarının kendilerine has
olduğu fikrini
ortaya atmıştır
Piaget’nin Bilişsel Gelişim Dönemleri
Duyusal-Motor Dönem (0 ay - 24 ay)
İşlem Öncesi Dönem (2 yaş- 7 yaş)
Somut İşlemler Dönemi (7 yaş – 11yaş)
Soyut İşlemler Dönemi
Duyusal-Motor Dönem (0-2 Yaş)
Bu dönemde bebekler kendi bedenleriyle çevre arasındaki ilişkileri kurmakla meşguldürler
Göreli olarak iyi gelişmiş duyu organlarının sayesinde bunu yapabilirler
Görme, dokunma, duyma ve emme yoluyla
kendilerine ve çevreye dair izlenimler toplarlar
Duyusal-Motor Dönem (0-2 Yaş)
Piaget bu döneme duyusal-motor dönem adını koymuştur çünkü ilerideki zihinsel etkinliklerin temeli sayılan bu yaşantılarda temel araç
duyusal ve motor yaşantı ve etkinliklerdir
Bebek sayısız deneme sonucu dışsal dünya ile kendisinin birbirlerinin uzantıları olmadıklarını ve bilakis ayrık olduklarını fark eder
Duyusal-Motor Dönem (0-2 Yaş)
Yine bebekler bir nesnenin elle yer
değiştirebileceğini (nedensellik kavramı) kavrarlar
Bu dönemde edindikleri en önemli keşiflerden bir tanesi nesne devamlılığı (sürekliliği)
kavramıdır
Duyusal Motor Dönem (0-2 Yaş)
Bu, bir nesne gözden kaybolsa dahi
(annenin mutfağa gitmesi, oyuncak topun
koltuğun altına girmesi) yok olmadıklarını-
varlıklarına devam ettiklerini fark etmektir
Nesne Devamlılığı (Sürekliliği)
Resimdeki bebekte bu
kavram henüz gelişmemiştir
Bu nedenle önünde ilgi
gösterdiği oyuncakla kendisi arasına oyuncağı kapatacak bir kâğıt parçası
konduğunda, oyuncağa olan ilgisi kaybolur (başka yöne bakıyor ikinci resimde)
Nesne Devamlılığı (Sürekliliği)
Bu da bebeğin oyuncağın hala kâğıdın arkasında
gizli olduğunu
“bilmediğini” gösterir
İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş)
Bu dönemin gelişimsel görevleri:
Dil öğrenmeye ve sembollerle düşünmeye başlar
Mantık yürütebilir ancak olayları sadece bir yönleriyle düşünebilir (renkli üçgen, kare ve
dikdörtgenleri sınıflandırırken, bunları en belirgin özellikleri olan renkleri göz önünde bulundurmak gibi)
İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş)
Ben-merkezcidir, başkasının bakış açısını algılayamaz/anlayamaz
Bu ben merkezcilik o derecededir ki, telefonda işteki annesiyle konuşan bir çocuk kendisine
“anne bak, kırmızı elbisemi giydim” diyebilir ve kendisinin gördüğü şeyi annesinin de
görebileceğini zanneder
İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş)
Bu dönemde çocuklar nesnelerin en dikkat çekici özelliklerine odaklaşır diğer özellikleri gözden kaçırırlar
Çokça sorular sorarlar, her şeyin cevabını
bilmek isterler, bildiklerinden emin görünürler
ancak bildiklerini nasıl bildiklerini açıklayamazlar
Deney: (Korunum İlkesi)
Somut İşlemler Dönem (7-11 Yaş)
Bu dönemin gelişimsel görevleri:
Somut problemler çözebilir
Korunum ilkesi edinir
Önce miktarların (sayılar, uzunluk, alan) korunumu, sonra ağrılık, sonra da hacim korunumu edinir (Gelişimde ardışıklık)
Olayların, nesnelerin birden fazla yön- özelliğini hesaba katarak düşünebilir
Somut İşlemler Dönem (7-11 Yaş)
Bu dönemde sınıflama, sınıflandırma, karşılaştırma, dört işlem yapma ve
dönüştürme gibi beceriler gelişerek, çocuğun işlemleri muhakeme edişi mantıklı bir hale
gelir
Ben merkezci düşünceden uzaklaşmaya
başlar ve ikinci bir kişinin yerine kendilerini
koyabilirler
Somut İşlemler Dönem (7-11 Yaş)
Ulus, cesaret, olgu, onur, erdem, gibi terimlerde ifade edilen soyut anlamları bilmezler
Benzer şekilde, deyimler ve atasözlerindeki soyut anlatımı anlayamazlar
Somut İşlemler Dönem (7-11 Yaş)
Somut işlemler dönemi, zihinsel işlem yapma yeteneğinin henüz gelişmediği işlem öncesi düşünce ile mantık işletme yoluyla muhakeme yapabilen soyut düşünce arasında bir geçiş dönemi olarak kabul edilebilir
Soyut İşlemler Dönem (11 yaş ve sonrası)
Bu dönemde bireyin ayırt etme,
değişkenleri belirleme ve kontrol etme, hayal kurma, soyut kavramları
algılayabilme gibi becerileri gelişir
Genelleme, tümdengelim, tümevarım gibi
zihinsel işlemler yapılabilir
Soyut İşlemler Dönem (11 yaş ve sonrası)
Soyut düşünme yetisini kazanmayı Piaget
bireyin uyum sağlama çabasının bir ürünü olarak görür
Birey artık kendi düşünce süreçlerinin
farkındadır, kendi düşüncelerini eleştirir, diğer bilinen gerçekleri ölçüt alarak kendi yargılarının doğruluğunu yoklayabilir
Soyut İşlemler Dönem (11 yaş ve sonrası)
Son dönem olan bu dönemden sonra
bilişsel yapıda nitel bir gelişme ortaya
çıkmaz. Ancak, geliştirilen yaşantılara
bağlı olarak nicel gelişmeler her zaman
mümkündür
Zekâ (Intelligence) nedir?
Zekâ (Intelligence)
Soyut düşünme yeteneği
Problem çözme yeteneği
Yeni durumlara uyum
Öğrenebilme yeteneği
Yaratıcı düşünebilme
Kişinin yeni durum ve engeller karşısında
deneyimlerinden yararlanarak gerekeni
Zekâ Kuramları
Spearman (1915) “İki Faktör Kuramı”
Thurstone (1938) “7 Bileşen Kuramı”
Cattell (1971) “İki Küme Zihinsel Yetenek Kuramı”
Gardner (1983) “Çok Yönlü Zekâ Teorisi”
Zekâ Kuramları Spearman’ın
“İki Faktör Kuramı”
Kaynağından çıkan suyun birçok farklı yöne dağılması gibi, genel zekâ özel alanlardaki yeteneklere dağılır (Spearman, 1915)
Thurstone’ın
“7 Bileşen Kuramı”
Uzaysal yetenek
Algısal hız
Sayısal yetenek
Sözel yetenek
Bellek
Kelime bilgisi
Akıl yürütme
Cattell’in
“İki Küme Zihinsel Yetenek Kuramı”
1. Küme : Kristalize zekâ Mantık yürütme Sözel beceriler Sayısal beceriler 2. Küme : Akışkan zekâ
Görsel uzaysal yetenekler
Görsel ayrıntıları fark etme yeteneği
Howard Gardner’ın Çok Yönlü Zekâ
Teorisi (Multiple Intelligences Theory)
• ZEKA,içinde yaşanılan toplumda faydalı bir şeyler yapabilme kapasitesidir
• Her insanda kendine özgü bulunan yetenek ve beceriler bütünüdür;
• Kişi becerisini bulunduğu ortama, mekana, zamana göre geliştirir
• Her birey sahip olduğu zekâlarla birlikte farklı bir öğrenme, problem çözme ve iletişim kurma yöntemine sahiptir
Çok yönlü zeka kuramı
Zekanın tek bir boyutta olmadığını, aksine her bireyin farklı derecelerde, çeşitli zekalara sahip olduğunu öne sürer
“...bütün çocuklar bu zekâ türlerine çeşitli düzeylerde sahip olarak doğarlar, bu zekâ
türlerinden bazılarına daha çok eğilimleri olabilir”
Zekâ türleri çeşitli yöntemlerle geliştirilebilir
Gardner’ın
“Çok Yönlü Zekâ Teorisi” (1983)
Gardner’ın
“Çok Yönlü Zekâ Teorisi” (1983)
Dilsel zekâ (Linguistik, sözel zekâ)
Mantıksal, matematiksel zekâ
Görsel, uzaysal zekâ (Alansal, resim zekâsı)
Müziksel, ritmik zekâ
Sosyal zekâ (Kişiler arası zekâ)
İçsel zekâ (Kişinin kendine dönük zekâsı)
Bedensel, kinestetik zekâ (Beden zekâsı)
Dilsel Zekâ
Sözel iletişimi iyi
Kelime oyunlarını sever
Hafızası iyi
Espriler yapar
Duygu ve düşüncelerini iyi ifade eder
Hikâye , masal, fıkraları ayrıntılı anlatır
Sözcük dağarcığı zengindir
Mantıksal, Matematiksel Zekâ
Matematik etkinliklerini sever
Problem çözme, sorgulama yetenekleri gelişmiştir
Mantık oyunlarını, yap bozları sever
Fen’e ve deneylere ilgi duyar
Aletlerin nasıl çalıştığını sorgular
Üst düzey düşünce becerilerini
Görsel, Uzaysal Zekâ
Görsel hayal gücü iyidir
Resim çizmekten hoşlanır
Sanatsal etkinliklerden zevk alır
Yaşıtlarından daha hayalcidir
Görsel sunuşları sever
Video ve bilgisayar oyunlarını sever
Bulmacadan hoşlanır
Müziksel, Ritmik Zekâ
Müzikle ilgilidir
Bir enstrüman çalabilir
Şarkı söylemeyi sever, birçok şarkı bilir
Melodileri hatırlar
Tempo tutar
Çevresindeki seslere karşı duyarlıdır
Ritmik olarak konuşur ya da hareket eder
Sosyal, Kişiler Arası Zekâ
Birçok arkadaşı vardır
Grubun doğal lideridir
Yaşıtları ile konuşmaktan zevk alır
Arkadaşlarının sorunlarına çözüm önerilerinde bulunur
Ses, jest ve mimiklerini iyi kullanır
Başkaları için duygular taşır
İçsel, Kişinin Kendine Dönük Zekâsı
Kendini yönlendirebilir
Özgüveni yüksektir
Bağımsızlık gösterir
Birçok hobisi vardır
Kendine saygısı yüksektir
Kendi kendine çalışmayı sever
Bedensel, Kinestetik Zekâ
Bir ya da daha fazla sporda başarılıdır
Uzun süre oturduğunda kıpırdanır
Nesneleri parçalayıp, birleştirmeyi sever
Yeni şeyleri eller
Kendini tiyatrovari şekilde ifade etmeyi sever
Koşma, atlama vb. sever
Doğa,varoluşçu zeka
Doğadaki canlıların yaşamına ilgi duyar. Farklı canlı türlerinin isimlerine karşı dikkatlidir; çiçek türleri, hayvan türleri onlar için çok çekicidir
Seyahat etmeyi, belgeseller izlemeyi severken, doğa ve gezi dergilerini incelemekten hoşlanır
Doğanın insanlar üzerindeki ya da insanın doğa üzerindeki etkisi ile ilgilenir
Var mı Arttıran?
Tüm zeka alanlarına ek bir dokuzuncu zeka
alanı olarak Gardner (1999), hayatın anlamı ve hayatın başlangıcı gibi insanın var oluşu
hakkındaki sorulara karşı duyarlılık olarak
tanımladığı ‘Varoluşçu Zeka’dan (Existential Intelligence) bahseder
Zekânın Gelişimi
(Kalıtım mı? Çevre mi ?)
Zekânın Gelişimi
(Kalıtım mı, Çevre mi etkili ?)
Gizil güç olarak gelen, doğuşta potansiyel olarak var olan zekânın sınırları,
kalıtımsal olarak büyük ölçüde belirlenmiştir
Ancak, bu sınırlar içinde ulaşılan gerçek
zekâ düzeyi çevresel faktörlerce belirlenir.
Zekânın Ölçülmesi
Zekâ bölümü (IQ)
Zekâ yaşı
Doğum yaşı
Zekâ Yaşı
Z.B.= x 100 Doğum Yaşı
Zekânın Ölçülmesi
İlk zekâ testi, 1905 yılında Binet ve Simon tarafından geliştirilmiştir
Stanford-Binet zekâ ölçeği
Wechsler zekâ ölçeği (yetişkin)
Wechsler zekâ ölçeği (çocuk)
Cattell zekâ testi (2. ve 3. form)
Porteus zekâ testi
Testlerin Özellikleri
Geçerlik
Güvenirlik
Normlar
Standardizasyon
Testlerin Özellikleri
Geçerlik: Testin neyi ölçmek için hazırlanmışsa onu ölçmesi gerekir. Örneğin, kişilik testi olarak hazırlanmış bir test zekayı ölçmek amacıyla
kullanılamaz
Güvenirlik: Aynı testin ve ya eşdeğerinin aynı kişi ya da grup üzerine yeniden
uygulandığında,yaklaşık aynı değeri vermesidir
Testlerin Özellikleri
Normlar: İyi bir test standart bir gruba ya da gruplara dayanan normlara sahip
olmalıdır.Normlar bir kişinin puanının başka kişilerin puanları ile karşılaştırılmasını sağlar
Testlerin Özellikleri
Standardizasyon: Testler mesleki yeterliliği olan uzman kişilerce uygulanmalı,uygulamada belirli bir düzen,yönerge,zaman sınırlaması gibi koşullar değişmeden aynı biçimde
uygulanmalıdır.Ayrıca testin kültürel standardizasyonu yapılmalıdır
Zekada çan eğrisi
Zekâ Bölümü Dağılımı
0-24 İdio
25-49 Embesil
50-69 Debil
70-79 Düşük zekâlı
80-89 Tutuk zekâlı
90-109 Normal
110-119 İleri zekâlı
120-129 Üstün zekâlı
130-139 Çok üstün zekâlı
140 ve Dahi
Zeka Geriliği Nedir?
Zeka geriliği kişinin yaşına ve konumuna uygun işlevselliği gösterememesiyle belirlidir
Bunun yanı sıra motor gelişimi, dili kullanma yeteneği bozuk, anlama ve kavramada
yaşıtlarından geride bir düzeydedir
Zeka geriliğinin sebepleri:
1. Kalıtımsal (soyaçekim)
2. Gebelik sırasında annenin ve bebeğin karşılaştığı tehlikeler
3. Doğum sırasında çocuğun beyninin zedelenmesi, beynin oksijensiz kalması
4. Enfeksiyonlar, kafa travmaları ve zehirlenmeler)
5. Kafatasının yapı anormallikleri
Zeka geriliği tanısı
Zeka geriliği tanısı konması için, başlangıcının 18 yaşından önce olması ve ortalamanın altında zeka işlevselliğinin görülmesi, yani uygulanan zeka testinde 70 veya altında IQ nun olması gerekir.
Zeka geriliği tanısı
İletişim, kendine bakım, ev yaşamı,
toplumsal/kişiler arası beceriler, toplumun sağladığı olanakları kullanma, kendi kendini yönetip yönlendirme, okulla ilgili işlevsel
beceriler, iş, boş zamanlar, sağlık ve güvenlik alanlarından en az ikisinde o sıradaki uyum işlevinde eşzamanlı yetersizliklerin veya
bozuklukların olması gerekir
Sıklık
Araştırmalara göre, zeka geriliğinin yaygınlığı %1 olarak bildirilmektedir.
Erkeklerde kızlardan daha sık gözlenir.
Hafif derecede zeka geriliklerinin toplumda görülme oranı %2-3 iken orta ve ağır
derecedekilerin oranı % 0,3 tür.
Ayırıcı tanı
Tedavi için zeka geriliği ile karışan özel öğrenme bozuklukları ile ayrım yapılması gerekir
Özel öğrenme güçlüğü durumunda zeka normal veya normale yakın olmasına rağmen zihni
fonksiyonların bazılarındaki yetersizlik yüzünden öğrenmede zorluk ortaya çıkar. Bu durumlar
zeka geriliği değildir ve tedavileri mümkündür
Ayırıcı tanı
(devam) Çocukta zeka geriliği olmadığı halde, yaşına uygun zihinsel yeterlilik gösterememesinin
nedeni psikiyatrik rahatsızlıklar olabilir. Bunlar arasında DEHB (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu), çocukluk depresyonu, reaktif
bağlanma bozukluğu sayılabilir
Tedavi
Zeka geriliğini tedavi edecek ilaç yoktur
Fakat zeka geriliği olanlarda ergenlik çağında
görülebilecek saldırganlık, davranış bozuklukları veya psikiyatrik rahatsızlıklar için ilaç
kullanılabilir
Genelde bu çocuklarda ayrıca görülebilen bedensel hastalıklar için de tedavi gerekir
Tedavi
(devam) Zeka geriliği olan çocukların tedavisi için,
kendilerine bakabilmeleri ve ileride başkalarına bağımlı olmadan yaşamlarını sürdürmeleri için gerekli becerilerin kazandırılması, mevcut
kapasitelerinin tamamını kullanabilmeleri için
gerekli eğitimin verilmesi ve ailelerinin psikolojik danışmanlık alması gereklidir
Duygusal Zekâ
(Emotional Quotient)
Duygu - Zeka İlişkisi
Duygusal zeka konusundaki çalışmalar, zeka
seviyeleri en üst düzeyde olan bireylerin gerek iş gerekse özel yaşamlarında neden her zaman en iyi olmadıklarını araştırmakla başlamıştır
(Cooper & Sawaf, 1997)
Duygusal zekanın arkasındaki temel önerme,
‘başarının ve mutluluğun zekanın ötesinde daha başka şeylere bağlı olduğudur’
(Cherniss, 1998)
EQ+IQ= Bireysel Başarı
Önemli olan EQ ve IQ
arasında uygun dengenin sağlanabilmesi ve IQ-EQ sinerjisidir. Biri diğerinin yerine asla düşünülemez.
Her biri insanlarda farklı oranda vardır
Duygusal Zekâ
(Emotional Quotient)
Salovey ve Mayer’e (1990) göre, kişinin kendisinin ve diğerlerinin duygularını
izleme, bunlar arasında ayrım yapma ve bu bilgiyi düşünce ve eylemlerde
kullanma becerisini içeren, sosyal zekânın
bir alt kümesidir
Duygusal Zeka (EQ)
Salovey ve Mayer, duygusal zekayı dört boyutta ele aldıkları bir yetenek modeli oluşturmuşlardır.
1. Duyguları algılama ve tanımlama 2. Duyguları düşüncede kaynaştırma 3. Duyguları anlama
4. Duyguları kontrol etme
(Yılmaz, 2007)
Duygusal Zeka (EQ)
Kendi beden dilini kontrol edebilmek,
başkalarının beden diline duyarlı olmak
Empati göstermek
Uzlaşmaya dayalı ilişki kurmak
İnsanlarla olumlu ilişkiler içinde olmak
Başkalarını hesaba katmak
Yüksek duygusal enerji
Duygusal Zeka (EQ)
Çalışmaya istekli olmak
İyimserlik
Değişime istek duymak
Kendini yönlendirebilmek
Hoşgörülü olmak
Alçakgönüllü olmak
Olumsuz duygularla başa çıkma Stresle başa çıkma
Duygusal Zeka (EQ)
Bar – On (2006), duygusal zekayı kendi içinde alt boyutlara ayrılan beş bölümde inceler:
1. Kişisel EQ
Duygusal öz farkındalık, girişkenlik, benlik saygısı, kendini gerçekleştirme, bağımsızlık 2. Kişilerarası EQ
Empati, sosyal sorumluluk, kişilerarası ilişkiler
Duygusal Zeka (EQ)
3. Şartlara ve çevreye uyum EQ
Problem çözümü, gerçeklik testi, esneklik
4. Stres yönetimi EQ
Stres toleransı, dürtü kontrolü
5. Genel ruh hali EQ
Mutluluk, iyimserlik
Duygusal zeka geliştirilebilir mi?
1. Kendinizi tanıyın
2. Duygularınızı ve onları kontrol etmeyi öğrenin 3. Kendinizi, kişisel özelliklerinizi başkalarına açık
tutunuz
4. İletişim kurma becerinizi geliştiriniz 5. Problem çözücü olun
6. Eleştiriye açık olun 7. İnsanlar ile İlgilenin
