S E V ‹ Y E L E R ‹ N D E M E Y D A N A G E L E N D E ⁄ ‹ fi ‹ K L ‹ K L E R ‹ N Y A fi, C‹NS‹YET VE KATARAKT OLGUNLU⁄U ‹LE ‹L‹fiK‹S‹*
THE RELATION B E T W E E N THE CHANGES IN AQUEOUS I M M U N G L O B U L I N G LEVELS AND AGE, GENDER AND THE MATURITY OF CATARACT
Kataraktl› hastalarda, hümör aköz immünglobülin G (IgG) seviyelerinde meydana gelen de¤iflikliklerin yafl, cinsiyet ve katarakt olgunlu¤u ile olan iliflkisi araflt›r›ld›. Hiçbir sistemik ve katarakt d›fl›nda oküler patolojisi olmayan immatür veya matür katarakt tan›s›yla fakoemülsifikasyon cerrahisi uygulanan 24 olgu çal›flmaya dâhil edildi. Tüm hastalardan fakoemülsifikasyon cerrahisi s›ras›nda ön kamaradan hümör aköz örnekleri al›nd›. Al›nan örneklerdeki IgG konsantrasyonlar› radial immünodifüzyon yöntemi ile ölçüldü. Elde edilen sonuçlar›n yafl, cinsiyet ve katarakt olgunlu¤u ile olan iliflkisi de¤erlendirildi. Tüm hastalarda ortalama IgG konsantrasyonu 5.99±2.68 mg/100 ml olarak bulundu. Altm›fl yafl üzeri olanlarda 6.15±2.57 mg/100 ml, kad›nlarda 6.24±2.56 mg/100 ml ve matür kataraktlarda 6.82±2.61 mg/100 ml olarak bulundu. Altm›fl yafl›n alt›ndakilerde 5.76±2.95 mg/100 ml, erkeklerde 5.74±2.88 mg/100 ml ve immatür kataraktl› olgularda ise 5.00±2.52 mg/100 ml olarak bulundu. Yafl, cinsiyet ve katarakt olgun- lu¤u yönünden gruplar aras›nda istatistiksel anlamda fark görülmedi (p>0.05). Kataraktl› hastalarda hümör aközde IgG de¤erleri bireyler aras›nda farkl›l›k göstermekle birlikte, ortalama IgG de¤erleri ile yafl, cinsiyet ve katarakt olgunlu¤u aras›nda istatistiksel olarak anlaml› bir fark gözükmemektedir.
Anahtar Sözcükler: Katarakt; hümör aköz; immünglobülin G.
To evaluate the relations between the changes in aqueous humor immunoglobulin G (IgG) levels and age, gender and maturity of cataract. Twenty-four patients who underwent phacoemulsification surgery for mature or immature cataract were included in this study. There were no systemic or ocular pathologies except cataract. Aqueous spec- imens from anterior chambers were obtained during phacoemulsification surgery in all patients. IgG concentrations in the specimens were measured by radial immunodiffusion method. The relation between IgG concentrations and age, gender and the maturity of cataract was evaluated. The mean IgG level was found to be 5.99±2.68 mg/100 mL in all patients. The mean IgG level was found to be 6.15±2.57 mg/100 mL in patients over 60 years, 6.24±2.56 mg/100 mL in females and 6.82±2.61 mg/100 mL in patients with mature cataract, respectively. However, the mean IgG level was 5.76±2.95 mg/100 mL in patients under 60 years, 5.74±2.88 mg/100 mL in male and 5.00±2.52 mg/100 mL in patients with immature cataract. There was no statistically significant difference between IgG levels and age, gender and the maturity of cataract (p>0.05). Although the IgG levels in aqueous humor differ between individuals, no statistically significant difference has been observed between mean IgG values and age, gender and the maturity of cataract.
Key Words:Cataract; humor aqueous; immunoglobulin G.
Ekrem KURNAZ, An›l KUBALO⁄LU, Serhun TACER, Arif KOYTAK, Yasin YILMAZ, Erol COfiKUN, Yusuf ÖZERTÜRK
Dr. Lütfi K›rdar Kartal E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi, 2. Göz Klini¤i
*37. TOD Ulusal Oftalmoloji Kongresi’nde poster olarak sunulmufltur (4-8 Ekim 2003, ‹stanbul).
Baflvuru tarihi: 12.9.2005 Kabul tarihi: 16.2.2006
‹letiflim: Dr. Ekrem Kurnaz. Atatürk Cad. No: 52 / 46, 34865 Maltepe, ‹stanbul.
Tel: +90 - 216 - 441 39 00 / 1944 e-posta: [email protected]
8 2
Otoimmün hastal›klarda göz tutulumu s›k oldu¤un- dan, oküler dokulardaki ve hümör aközdeki im- münglobülinler yo¤un olarak araflt›rma konusu ol- mufltur. Kadavradan al›nan hümör aköz h›zla de¤ifli- me u¤rad›¤›ndan bunlarda yap›lan immünglobülin- ler ile ilgili çal›flmalar›n güvenilirli¤i tart›flmal›d›r.
Bu nedenle aközün canl›lardan al›nmas›n›n daha do¤ru sonuçlar verece¤i kabul edilmektedir.[1,2] Bu- nunla birlikte canl›lardan hümör aköz al›nmas›ndaki zorluklar nedeniyle hümör aközdeki immünglobü- linler ile ilgili s›n›rl› say›da çal›flma vard›r.[3]
‹mmünglobülinler hafif ve a¤›r polipeptid zincirler- den oluflan glikoproteinlerdir. Vücutta eksternal ve internal sekresyonlarda bulunurlar. Eksternal sek- resyonlarda bask›n olarak bulunan immünglobülin IgA’d›r. IgG ve IgM ise daha az miktarlarda bulu- nur.[4]Hümör aköz gibi internal sekresyonlar da im- münglobülin içerirler, ancak içerikleri farkl›d›r. Nor- mal flartlarda hümör aközde IgG konsantrasyonu 3 mg/100 ml ve IgG nin IgA ya oran› 5:1’dir.[5] Ön segment inflamasyonlar›nda aközün protein içeri¤i- nin art›fl› ile birlikte özellikle IgG seviyelerinde art›fl olmaktad›r. Hümör aközün protein içeri¤inin lokal inflamatuvar reaksiyon olmamas› nedeniyle senil kataraktlarda de¤iflmedi¤i ayr›ca bildirilmifltir.[6]
Bu çal›flmada katarakt ameliyat› olan hastalarda yafl, cinsiyet ve katarakt olgunlu¤u ile hümör aköz IgG konsantrasyonu aras›ndaki iliflki araflt›r›ld›.
HASTALAR VE YÖNTEM
Ocak 2003 ile Mart 2003 tarihleri aras›nda Kartal E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi II. Göz Klini¤inde katarakt teflhisi ile fakoemülsifikasyon cerrahisi ya- p›lan 24 hastan›n 24 gözü çal›flmaya dâhil edildi.
Daha önce göz ameliyat› geçirmifl, glokom, psödo- eksfoliasyon, geçirilmifl üveit ve oküler infeksiyon gibi oküler patolojileri olanlar; allerji, diabet, hiper- tansiyon, kollajen doku hastal›¤› gibi sistemik hasta- l›¤› olanlar; ameliyat esnas›nda topikal veya siste- mik ilaç kullananlar çal›flmaya dâhil edilmedi. Ayr›- ca hümör aköz al›nmas› esnas›nda irise travma yap›- lan iki olgu ve yeterli miktarda hümör aköz al›nama- yan iki olgu da çal›flmaya dahil edilmedi.
Tüm hastalar ameliyat öncesi çal›flma konusunda sözlü olarak bilgilendirildi. Ameliyat öncesi tüm hastalarda oküler ve sistemik anamnez al›nd›ktan sonra detayl› göz muayeneleri yap›ld›. Hastalar›n görme keskinlikleri Snellen efleli ile ölçüldü. Biyo-
mikroskopik muayenede katarakt›n olgunlu¤u de-
¤erlendirildi. Göz içi bas›nçlar› aplanasyon tono- metrisi ile ölçüldü. ‹mmatür katarakt› olan uygun ol- gularda funduslar de¤erlendirildi.
Tüm hastalarda retrobulber anestezi sonras› katarakt ameliyat› haz›rl›¤› yap›ld›. ‹lk yan girifl olarak ucuna 27 G kanül tak›lm›fl PPD enjektörü ile ön kamaradan hümör aköz örne¤i al›nd›. Bu s›rada ön kamara kayb›
ve iris temas› olmamas›na özen gösterildi. Bu aflama- dan sonra ön kamaraya viskoelastik verilerek rutin fa- k oe m ü l s i f i k a s y o n cerrahisine devam edildi. Hastalar- dan al›nan hümör aköz örne¤in miktar› 150 ile 200 µl aras›nda de¤iflmekteydi. Al›nan örnekler so¤uk zin- cirde laboratuvara ulaflt›r›ld› ve IgG konsantrasyonla- r› radial immünodifüzyon yöntemiyle ( Da d e -Be h r i n g BN Pr oSp e c, Dade Behring, A l m a n y a ) ö l ç ü l d ü . Hastalar yafllar›na (60 yafl üstü-60 yafl alt›), cinsiyet- lerine (kad›n-erkek) ve kataraktlar›n olgunlu¤una gö- re (matür-immatür) gruplara ayr›ld›. Korteksin tümü- nün beyaz hale geldi¤i, fundus detaylar› seçilemey e n ve görmeleri en fazla el hareketi düzeyinde olan has- talar matür kataraktl› hastalar; korteksi aç›k zonlarla birbirinden ayr›lm›fl da¤›n›k opasitelerle birlikte, a r- ka ayd›nlatmada k›rm›z› fundus reflesi al›nabilen ve görmeleri en az 0.1 ve daha iyi olan hastalar imma- tür kataraktl› hastalar olarak de¤erlendirildi.
Çal›flmada elde edilen bulgular de¤erlendirilirken, is- tatistiksel analizler için ‘SPSS (Statis t ical Package for Social Sciences) for Windows 11 . 5’program› kul- l a n › l d › . Çal›flma verilerini de¤erlendirirken tan›mla- y›c› istatistiksel yöntemlerin (ortalama, standart sap- ma) yan›s›ra, niceliksel verilerin karfl›laflt›r›lmas›nda iki ortalama ve iki efl aras›ndaki fark için Student t testi kullan›ld›. Niteliksel verilerin karfl›laflt›r›lmas›n- da ise Ki-Kare testi kullan›ld›. Sonuçlar %95’lik gü- ven aral›¤›nda, anlaml›l›k p<0.05 düzeyinde de¤er- l e n d i r i l d i .
B U L G U L A R
Çal›flmaya dâhil edilen 24 hastan›n 24 gözünden al›- nan hümör aköz örneklerinde IgG konsantrasyonla- r› de¤erlendirildi (Tablo I). Al›nan örneklerdeki IgG konsantrasyonlar› 1.27 ile 10.12 mg/100 ml aras›n- da de¤iflmekte olup ortalama 5.99±2.68 mg/100 ml olarak bulundu.
Hastalar›n 14’ü 60 yafl›n üstünde ve 10’u 60 yafl›n alt›nda olmak üzere ortalama yafl› 63.33±11.52 (36-
80) idi. Altm›fl yafl›n üstündeki 14 hastadan al›nan örneklerde ortalama IgG konsantrasyonu 6.15±2.57 mg/100 ml olarak ölçüldü. Altm›fl yafl›n alt›ndaki 10 hastadan al›nan örneklerdeki ortalama IgG konsan- trasyonu ise 5.76±2.95 mg/100 ml olarak bulundu.
Yafllar›na göre her iki grup karfl›laflt›r›ld›g›nda grup- lar aras›nda IgG seviyeleri bak›m›ndan istatistiksel olarak anlaml› bir fark saptanmad› (p=0.73) (Tablo II).
Hastalar›n 12’si erkek, 12’si kad›nd›. Kad›n hasta- lardan al›nan örneklerdeki ortalama IgG konsantras- yonu 6.24±2.56 mg/100 ml olarak bulundu. Erkek hastalardan al›nan örneklerdeki ortalama IgG kon- santrasyonu ise 5.74±2.88 mg/100 ml olarak ölçül- dü. Her iki cins IgG seviyeleri yönünden karfl›laflt›- r›ld›¤›nda cinsler aras›nda istatistiksel olarak anlam- l› bir fark görülmedi (p=0.66) (Tablo III).
Matür kataraktl› hastalar›n oluflturdu¤u grupta orta- lama IgG konsantrasyonu 6.82±2.61 mg/100 ml ola- rak ölçüldü. ‹mmatür kataraktl› grupta ise bu de¤er 5.00±2.52 mg/100 ml olarak ölçüldü. Her iki grup ortalama IgG seviyeleri yönünden karfl›laflt›r›ld›¤›n-
da bu grupta da istatistiksel olarak anlaml› fark sap- tanmad› (p=0.10) (Tablo IV).
T A R T I fi M A
Hümör aközün protein konsantrasyonu plazman›n protein konsantrasyonunun %1’inden azd›r ve içeri-
¤inde alfa 2-makroglobulin (820KD) d›fl›nda daha küçük proteinler içermez. Hümör aközün fiziksel ve kimyasal içeri¤i kan-aköz bariyeri taraf›ndan belir- lenir. Bu bariyerin y›k›ld›¤› durumlarda hümör akö- zün total protein konsantrasyonunda art›fllar olmak- tad›r.[7]
Tripathi ve ark.[1] çal›flmalar›nda cerrahi uygulanan 25 senil kataraktl› hastada ortalama protein de¤erle- rini 5.6 mg/100 ml ve postmortem örneklerde ise to- tal protein de¤erlerini 12.4 mg/100 ml olarak bul- mufllard›r. Postmortem ald›klar› hümör aköz örnek- lerindeki protein miktar›n›n canl› hastalardan ald›k- lar› örneklerden farkl› olmas›n›n kan-aköz bariyeri- nin y›k›lmas› veya Schlemm kanal›na kan›n reflüsü ile aç›klanabilece¤ini ifade etmifllerdir. Yine Bito ve ark.[2] hümör aközde ölümden hemen sonra pH ve çeflitli iyonlar ile ilgili de¤iflikliklerin bafllad›¤›n›
bildirmifllerdir. Çal›flmam›zda IgG sonuçlar›n›n gü- venirlili¤i aç›s›ndan hümör aköz örnekleri katarakt- l› hastalar›n ameliyatlar› s›ras›nda al›narak radiyal immünodiffüzyon yöntemi ile de¤erlendirilmifltir.
8 4
Tablo I. Olgularda saptanan IgG de¤erleri
Olgu Yafl Cinsiyet Katarakt tipi IgG düzeyi*
1 48 Erkek ‹mmatür 4.52
2 51 Erkek ‹mmatür 4.02
3 77 Erkek Matür 8.14
4 59 Kad›n Matür 2.06
5 72 Kad›n ‹mmatür 6.49
6 57 Kad›n Matür 7.29
7 78 Kad›n Matür 4.74
8 51 Kad›n ‹mmatür 1.27
9 70 Erkek ‹mmatür 4.11
10 35 Kad›n ‹mmatür 7.90
11 61 Kad›n Matür 8.74
12 72 Kad›n Matür 5.57
13 70 Erkek ‹mmatür 9.72
14 52 Kad›n Matür 10.12
15 68 Kad›n Matür 7.02
16 70 Kad›n Matür 7.51
17 52 Erkek ‹mmatür 4.91
18 80 Erkek Matür 9.45
19 68 Erkek ‹mmatür 4.58
20 70 Erkek Matür 6.65
21 59 Erkek Matür 9.36
22 53 Kad›n ‹mmatür 6.13
23 72 Erkek Matür 2.06
24 75 Erkek ‹mmatür 1.33
*: mg/100 ml.
Tablo II. Yafla göre ortalama IgG de¤erleri
Yafl grubu Ortalama IgG* SD
<59 5.76 2.95
≥60 6.15 2.57
p=0.73; *: mg/100 ml.
Tablo III. Cinsiyete göre ortalama IgG de¤erleri
Cinsiyet Ortalama IgG* SD
Erkek 5.74 2.88
Kad›n 6.24 2.56
p=0.66; *: mg/100 ml.
Tablo IV. Katarakt tipine göre ortalama IgG de¤erleri
Katarakt tipi Ortalama IgG* SD
‹mmatür 5.00 2.52
Matür 6.82 2.61
p=0.10; *: mg/100 ml.
Fielder ve ark.[8] çal›flmalar›nda katarakt ekstraksi- yonu yap›lan 79 hastadan al›nan hümör aköz örnek- lerinde IgG de¤erlerini radial immünodifüzyon yön- temi ile ölçmüfller ve ortalama IgG de¤erlerini 2.3 mg/100 ml olarak bulmufllard›r. Allansmith ve ark.[9]
ise yedi olguda ortalama IgG de¤erini 7.14 mg/100 ml olarak saptam›fllard›r. Audain ve ark.[10]da befl se- nil kataraktl› hastadan ald›klar› örneklerde IgG sevi- yelerini 5 ile 8.5 mg/100 ml aras›nda de¤iflti¤ini bil- dirmifllerdir. Schmut ve Zirm[11] yapt›klar› bir çal›fl- mada ortalama IgG de¤erlerini 13.6 mg/100 ml ola- rak bulmufllard›r. Bizim çal›flmam›zda hümör akö- zün ortalama IgG de¤eri 5.99±2.68 mg/100 ml ola- rak bulunmuflur. Bu sonuç literatürde belirtilen ça- l›flmalardaki sonuçlarla uyumludur.
Sen ve ark.[3] yafllar› 35 ile 85 aras›nda de¤iflmekte olan 44 hastay› kapsayan çal›flmalar›nda, hümör aközde sadece IgG saptam›fllar ve ortalama IgG de-
¤erini de 7.0 mg/100 ml olarak bulmufllard›r. Ayn›
çal›flmada erkek hastalar›n ortalama IgG de¤erleri 6.5±4.6 mg/100 ml ve kad›n hastalar›n ortalama IgG de¤erleri 7.6±4.2 mg/100 ml olarak bildirilmifl ve aradaki fark da istatistiksel olarak anlaml› bulunma- m›flt›r. Benzer flekilde Zirm ve Schmut[12]yaflla bir- likte immünoglobulin konsantrasyonlar›n›n artt›¤›n›
fakat cinsiyete ba¤l› bir fark saptamad›klar›n› bildir- mifllerdir. Kataraktl› gözlerde IgG seviyeleri ile yafl gruplar› aras›ndaki iliflki de¤erlendirilmifl ve ortala- ma IgG de¤erleri bak›m›ndan farkl› yafl gruplar› ara- s›nda istatistiksel olarak anlaml› bir fark bulunma- m›flt›r. Çal›flmam›zda da erkek ve kad›n hastalar›n ortalama IgG de¤erleri ile yafl gruplar›n›n ortalama IgG de¤erleri bak›m›ndan aralar›nda istatistiksel olarak anlaml› bir fark saptanmam›flt›r (p>0.05).
Yine Sen ve ark.[3]bu çal›flmalar›nda kataraktlar› se- nil de¤iflikliklere göre (bafllang›ç, immatür ve matür kataraktlar) üç gruba ay›rm›fllar ve IgG de¤erleri ba- k›m›ndan gruplar aras›nda istatistiksel olarak anlam- l› fark bulunmad›¤›n› belirtmifllerdir. Benzer flekilde çal›flmam›zda immatür kataraktl› gruptaki ortalama IgG konsantrasyonu 6.2±1.8mg/100 ml ve matür ka- taraktl› grupta ise bu de¤er 6.6±3.6 mg/100 ml ola- rak saptanm›flt›r. Her iki grup aras›ndaki bu fark is- tatistiksel olarak anlaml› bulunmam›flt›r (p>0.05).
‹nflamasyonda ön segmentte IgG seviyeleri artmak- ta ve IgA ile IgM ölçülebilir seviyelere ulaflmakta- d›r. ‹nflamasyonlu gözlerde kompleman (C2, C3, C7) ve IgG de¤erlerinin orant›l› bir flekilde artt›¤›
bildirilmifltir.[13] Mathis ve ark.[14] kandida endoftal- mitisi olan alt› gözde yapt›klar› çal›flmada anti-kan- didyal antikorlar›n, IgG ve albümin de¤erlerinin se- nil katarakttan oluflan kontrol grubundakilere göre anlaml› bir flekilde yüksek oldu¤unu göstermifller- dir. Yine Norn ve ark.[15]300 hastadan oluflan endo- jen üveitli olgular›n›n %24’ünde IgG’yi, %17’sinde IgA’y› ve %10’unda da IgM’yi artm›fl olarak bul- mufllard›r. Bloch-Michel ve ark.[16]da herpetik üveit- li hastalarda ortalama IgG de¤erlerini 122±1.7 µg/ml ve senil kataraktl› kontrol grubunda ortalama IgG de¤erlerini 28±6.7 µg/ml olarak bulmufllard›r (p<0.01).
Aközün al›n›m› s›ras›nda irise yap›lan travma ve aközün h›zl› ya da çok yavafl aspirasyonu kan-aköz bariyerini bozarak aközdeki protein seviyesini etki- leyebilmektedir. Tripathi ve ark.[1]aköz al›n›m› s›ra- s›nda iris temas› olan bir olgular›nda total protein miktar›nda art›fl saptam›fllard›r. Stur ve ark.[17]da to- pikal timolol malaet kullan›m›n›n aköz proteinlerini art›rd›¤›n› bildirmifllerdir. Tripathi ve ark.[1]ise beta- bloker alan dört olgunun hiçbirinde aköz protein konsantrasyonunda art›fl saptayamam›fllard›r. Çal›fl- mam›za dâhil edilen hiçbir olguda aköz protein de¤erlerini etkileyebilecek sistemik ve oküler hasta- l›k yoktu ve hiçbir olgumuz topikal olarak ilaç kul- lanm›yordu. Hümör aköz al›n›m› s›ras›nda iris tema- s› olan iki olgu da kan-aköz bariyerini etkileyebile- ce¤i nedeniyle çal›flmaya dâhil edilmedi.
Sonuç olarak; kataraktl› hastalarda hümör aközde IgG de¤erleri bireyler aras›nda farkl›l›k göstermekle birlikte, ortalama IgG de¤erleri ile yafl, cinsiyet ve katarakt olgunlu¤u aras›nda istatistiksel olarak an- laml› bir fark›n olmad›¤› kanaatine var›lm›flt›r. An- cak daha sa¤l›kl› sonuçlar için daha genifl serilere ih- tiyaç vard›r.
K A Y N A K L A R
1. Tripathi RC, Millard CB, Tripathi BJ. Protein composi- tion of human aqueous humor: SDS-PAGE analysis of s u rgical and post-mortem samples. Exp Eye Res 1989;48(1):117-30.
2. Bito L, Davson H. Steady-state concentrations of potas- sium in the ocular fluids. Exp Eye Res 1964;76:283-97.
3. Sen DK, Sarin GS, Saha K. Immunoglobulins in human aqueous humour. Br J Ophthalmol 1977;61(3):216-7.
4. McClellan BH, Whitney CR, Newman LP, Allansmith MR. Immunoglobulins in tears. Am J Ophthalmol 1973;76(1):89-101.
5. Garg A. Aqueous humor dynamics. In: Agarwal S,
8 6
Apple DJ, Agarwal A, Buratto L, Alio JL, Pandey S, edi- tors. Textbook of ophthalmology. Vol. 1, New Delhi:
Jaypee Brothers MP; 2002. p. 55-65.
6. Hartmann CH, Mordelet-Dambrine M, Santais MC, Hamard H, Guillaumat L, Parrot JL. Albrecht Von Graefes Arch Klin Exp Ophthalmol 1978;207(4):281- 80.
7. Tripathi RC, Borisuth NS, Tripathi BJ, Gotsis SS.
Quantitative and qualitative analyses of transferrin in aqueous humor from patients with primary and second- ary glaucomas. Invest Ophthalmol Vis Sci 1992;33(10):2866-73.
8. Fielder AR, Rahi AH. Immunoglobulins of normal aque- ous humour. Trans Ophthalmol Soc U K 1979;99(1):120-5.
9. Allansmith MR, Whitney CR, McClellan BH, Newman LP. Immunoglobulins in the human eye. Location, type, and amount. Arch Ophthalmol 1973;89(1):36-45.
10. Audain V P, Ghose T, Landrigan PL, Quigley JH.
Immunoglobulins in aqueous humor and iris from endogenous uveitis and cataract patients. Can J Ophthalmol 1974;9(1):134-7.
11. Schmut O, Zirm M. Comparative examinations on the normal distribution of immune globulins in human serum and aqueous humor (author’s transl). [Article in
German] Klin Monatsbl Augenheilkd. 1974;164(3):368- 71. [Abstract]
12. Zirm M, Schmut O. Immunglobulin concentration in human aqueous humor related to age and sex (author's transl). [Article in German] Albrecht Von Graefes Arch Klin Exp Ophthalmol 1973;188(3):239-43. [Abstract]
13. Mondino BJ, Rao H. Complement levels in normal and inflamed aqueous humor. Invest Ophthalmol Vis Sci 1983;24(3):380-4.
14. Mathis A, Malecaze F, Bessieres MH, Arne JL, Seguela J P, Bec P. Immunological analysis of the aqueous humour in candida endophthalmitis. II: Clinical study.
Br J Ophthalmol 1988;72(4):313-6.
15. Norn MS. Immunoglobulins in endogenous uveitis. Br J Ophthalmol 1976;60(4):299-301.
16. Bloch-Michel E, Lambin P, Debbia M, Tounsi Y, Trichet C, Offret H. Local production of IgG and IgG subclass- es in the aqueous humor of patients with Fuchs hete- rochromic cyclitis, herpetic uveitis and toxoplasmic chorioretinitis. Int Ophthalmol 1997-1998;21(4):187- 94.
17. Stur M, Grabner G, Huber-Spitzy V, Schreiner J, Haddad R. Effect of timolol on aqueous humor protein concentration in the human eye. Arch Ophthalmol 1986;104(6):899-900.
