M i m a r l ı k v e T ü r k l ü k
M i m a r B e h ç e t v e B e d r e t t i n
M i m a r î y a ş a y ı ş ı m ı z d a h e m e ı ı h e r g ü n k a r ş ı - m ı z a ç ı k a n iki m e s e l e v a r d ı r . B e y n e l m i l e l m i m a r - l ı k . . . M i l l î m i m a r l ı k . . . B u a s r ı n m a l z e m e s i , t e k - niği v e y a ş a m a t a r z ı n ı n u m u m i l e ş m i ş i i k i n c i n i n a l e y h i n e n e t i c e l e n e c e k g i b i g ö r ü n ü r . M i l l î m i - m a r l ı k b u g ü n ü ç n o k t a d a n t e t k i k e d e ğ e r .
I - M i l l î ( T ü r k ) m i m a r l ı ğ ı , 2 - T ü r k m i - m a r l a r ı n ı n v a z i y e t l e r i , 3 - E s k i v e y e n i T ü r k m i - m a r l ı ğ ı a r a s ı n d a k i m ü n a s e b e t m e s e l e s i .
B i z b u y a z ı d a y a l n ı z b i r i n c i s i n i a l a c a ğ ı z . D i ğ e r l e r i n i s o n r a y a b ı r a k a c a ğ ı z . . .
M i m a r l ı k s o n a s ı r d a v a k ı a t e k n i k v e m a t e r - y e i b i r l i ğ i i t i b a r i l e b e y n e l m i l e l i y e t e d o ğ r u g i d i - y o r s a d a , d u y g u , y a r a t m a k v e s e z i ş i t i b a r i l e d e m i l l i y e t e ( m a h a l e u y ğ u n l u ğ a ) d a h a ç o k y a k ı n l a - ş ı y o r . M i m a r l ı k h e r ş e y d e n e v v e l d i ğ e r g ü z e l s a n a t l a r g i b i s o n s u z b i r h i s v e h a y a l i n m a d d e l e ş - m e s i d e m e k t i r .
E k s e r y a z a n n e d i l d i ğ i g i b i k u m , ç a k ı l , d e m i r , c a m m i m a r ı n e s a s g a y e s i d e ğ i l d i r . B u g ü n k ü t e k - nik v e m a t e r y e l b i r l i ğ i ise b u g ü n e m a h s u s d e ğ i l - d i r . A ş a ğ ı y u k a r ı h e r d e v i r d e ö y l e o l m u ş t u r . M ı - aırlı t a ş ı b a ş k a t ü r l ü , A r a p v e A c e m b a ş k a , T ü r k b a ş k a t ü r l ü h i s l e n d i r d i . B u m i l l e t l e r v e d i ğ e r l e r i t a ş k u l l a n d ı l a r d i y e t a ş m i m a r l ı ğ ı i s m i n d e u m u - m î b i r m e s l e k ç ı k m a d ı . T a ş m i m a r l ı ğ ı , t u ğ l a v e y a
ç i n i m i m a i r l ı ğ ı d i y e s a r . ' a t t a r i h i n d e b i r b a h i s g e ç m e z . K a r a k t e r m a l z e m e y e b a ğ l ı d e ğ i l d i r .
B u g ü n i ç i n d e b ö y l e . . . B e t o n a r m e m i m a r l ı - ğı d i y e b i r m e v c u d i y e t o l m ı y a c a k t ı r . H e l e k ü b i k m i m a r l ı k i s m i n d e b e y n e l m i l e l b i r v a r l ı k d a m e v - c u t d e ğ i l d i r .
B e t o n a r m e y i m u h t e l i f m i l l e t l e r i n k e n d i h e - y e c a n v e a r z u l a r ı n a g ö r e k u l l a n m a t a r z l a r ı v a r - d ı r . T e k n i k v e m a d d e , b i r ç a l ı ş m a v a s ı t a s ı d ı r v e m i m a r ı n s a n ' a t e n d i ş e l e r i i ç i n b i r b a ğ d ı r .
R e s s a m d a h a y a l i n d e k i t a b l o s u n u f ı r ç a s i ı e t e s p i t e t m e ğ e u ğ r a ş ı y o r k e r i , h e y k e l t r a ş d a t a ş ı k a l e m i ile y o n t a r k e n , h i ç b i r v a k i t d i l e d i ğ i g i b i s e r b e s t d e ğ i l d i r . M u h i t i n r e n g i n i p a l e t i n d e b u l a - m a y a n b i r r e s s a m , y a ş a d ı ğ ı h a y a t ı n t e f e k k ü r ü n ü h e y k e l i n e g e c i r e m i y e n b i r h e y k e l t r a ş h i ç b i r v a - kit o m u h i t i n s a n a t k â r ı o l a m a z .
M i m a r l ı k e s e r l e r i n d e d e a y n i ş e y v a r d ı r . B u n d a n b a ş k a m i m a r ı n e s e r i m a d d î b i r f a i d e y e d e k a r ş ı g e l m i ş o l u y o r . B u m a d d î f a i d e o n u n s a n a t ı n a b i r z i y a n v e r m e z . H e m b u c i h e t b i z d e b a ş k a t ü r l ü a n l a ş ı l m ı ş t ı r .
D ö r t d ı v a r ı , iki p e n c e r e s i ile, y a ğ m u r g e ç i r - m i y e n ç a t ı i l e k a p a t ı l m ı ş l â a i e t t a y i n b i r 1aina b e l - ki f a i d e l i o l a b i l i r a m a m i m a r l ı k l a h e r h a l d e a l â - k a s ı y o k t u r . M i m a r a d a m d a h a y a t ı n b i r t a k ı m
Iş.k ve tabiatın evi tamam- lamasına misal. BrUnn'da bîr ev. Mimar Mles van der Robe
z a r u r î i h t i y a ç l a r ı n ı e v v e l d e n t e m i n e t m i ş b u l u n - m a s ı l â z ı m d ı r . F a k a t o n u n s a n a t ı ( m i m a r l ı k ) b u n d a n s o n r a b a ş l a r . M u h t e l i f i h t i y a ç l a r ı t a n z i m , t e r t i p , n i s p e t , ışık, r e n k , g ü z e l l i k . . . b u n l a r d ı r ki m i m a r î ese'ri y a r a t a b i l i y o r .
H a l k t a g a y r i ş u u r i b u v a r l ı k l a r ı a r z u e d e r . B i r a p a r t m a n k i r a c ı s ı m a n z a r a d a r , g ü n e ş t e n , o - d a l a r ı n b ü y ü k l ü ğ ü n d e n m e m n u n f a k a t d u d a k b ü - k ü y o r v e ( g ü z e l l i k ? ) y o k l u ğ u n d a n ş i k â y e t ç i . . . D e m e k o n u n r u h u t a t m i n e d i l m i y o r . B i r ş e y l e r a r ı y o r . . . M i m a r o a d a m d ı r k i ; e s e r i ö n ü n - d e h e r k e s d u r a k l a r v e s e y i r e d a l a r .
•
B u m e m l e k e t , m u h i t e b a ğ l a n a n , t o p r a ğ ı n a , s u y u n a , h a v a s ı n a , t a b i a t ı n a u y a n z a m a n ı m ı z ı n
y e r l i d u y g u l a r ı n ı c a n l a n d ı r a n c i d d î e s e f l e r e m u h - t a ç t ı r . B ö y l e b i r e s e r e v v e l â m a h a l l î m i m a r î o l u r .
T a b i a t ı n g i d i ş i n d e k i a k s i b i r h a r e k e t d e r h a i g ö z e ç a r p a r v e ç i r k i n i l e g ü z e l i b ö y l e c e a y ı r t e d e . biliriz.
M i m a r î e s e r l e r i n i n a n a s ı m u h i t t i r . S a n a t e - s e r i o m u h i t t e d o ğ a r o m u h i t t e y a ş a r . M u h i t y a l - nız k e n d i ö z m a l i n e a ç ı l a n b i r k u c a k t ı r . M u h i t i n k a r a k t e r i a n c a k y i n e o m u h i t i n y a ş a r l a r ı t a r a f ı n - d a n şekiller, d i r i l e b i l i r .
A r a p c a m i s i i l e T ü r k c a m i s i a r a s ı n d a k i f a r k , y a l n ı z g ö r ü n ü ş t e d e ğ i l , m u h i t v e i k l i m i n t e - siri i l e a y n i z a m a n d a b ü n y e v î t e ş e k k ü l ü n d e d e g ö z e ç a r p a r .
A r a p c a m i s i ( e s k i ) ü s t ü a ç ı k b i r a v l u d a n
Muhitine uygun bir eser. Dağevi. Mimar Leuzinger
Malzeme asaletinin verdiği gü- zellik. Bir oturma odası. Mimar
P. Behrens
i b a e r t i d i ; e t r a f ı n d a b i r s ü r ü ( e y v a n ) l a r i l e k u ş a - t ı m l ı ş idi. G ü z e l ese'r n e d e n e n z i y a d e m u h i t e u y a - n ı d ı r ? i n s a n ı n z e v k g ö z ü a l ı ş t ı ğ ı v e y a ş a d ı ğ ı ta- b i a t ı n i z l e r i n i a r a r , i s t e r . . B u a y n i z a m a n d a o . n u n y a ş a y ı ş t a r z ı i ç i n d e l â z ı m d ı r .
Ş i m a l i n s i v r i ç a t ı l ı t o p r a ğ a i n e n e v l e r i b u t o p r a k l a r d a g ö z l e r i m i z e p e k ç i r k i n g ö r ü n ü r .
G ö z e l e s e r i ( g ü z e l l i k ) i ö ğ r e n d i ğ m i z 5 0 - 6 0 s a h i f e l i k b i r e s t e t i k k i t a b ı n d a n ö ğ r e n d i k l e r i m i z le t a r i f e d e m i y o r u z . G ü z e l e g ü z e l d e r g e ç e r f a k a i l i s a n i l e t a r i f e d e m e y i z .
G ü z e l l i k b i r s e m b o l d ü r , y a p ı l ı y o r k e n d e f o r m ü l ü y ö k u r . A n l a ş ı l ı y o r v e a n l a t ı l ı y o r k e n d e l i s a n a u y g u n g e l m e z . B u h u s u s t a b i r s ü r ü f e l s e f ı v e b i r b i r i n e zıt g ö r ü ş l e r i k a r ş ı l a ş t ı r m a k t a n s a s a n - a t k â r b i r a d a m ı n s ö y l e d i k l e r i n i d i n l e m e k d a h a
f a i d e l i d i r . M u h i t e u y ğ u n m i m a r î b i r leserin g ü - zellik v e ç i r k i n l i k k ı y m e t i d e g a y r i i h t i y a r î g ö z - l e r i m i z l e g ö z l e r i m i z i n r u h u m u z a n a k i l v e h i t a p e t t i ğ i tesiri i l e v e r e b i l i y o r u z .
T a b i a t i n k â r e d i l m e z b i r k u v v e t t i r . O n d a r u h u n b ü y ü k l ü ğ ü m a n a n ı n d e r i n l i ğ i v a r d ı r . B ö y le o l m a k l a b e r a b e r a y n i z a m a n d a y a r d ı m c ı v c t a m a m l a y ı c ı b i r e l e m a n d ı r d a . . .
B i r a ğ a ç k e n d i b a ş ı n a g ü z e l o l a b i l i r . B i r b i - n a d a k e n d i b a ş ı n a o l d u k ç a g ü z e l o l a b i l i r . F a k a t b i r a ğ a ç b i n a y a ç e r ç e v e o l u r s a v e s u y a a k i s b ı r a - k ı y o r s a o v a k i t m a n a l ı v e t a m b i r g ü z e l l i k t a b - l o s u h a s ı l o l u y o r . A ğ a ç , s u , t o p r a k . . . M i m a r ı n r u h v e k ı y m e t ö l ç ü s ü i ç i n b i r e r m i y a r d ı r . B u n - l a r ı y i n e ü z e r i n d e d u r m a d a n g a y r i i h t i y a r î v e a n î o l a r a k v e r d i ğ i m i z h ü k ü m l e r l e a n l a y a b i l i y o r u z .
An'aenye bağlı kalmayan dinî bir bina. Modern bir Kilise Mimar G. H. Kamps
Bu d ü ş ü n c e l e r bizi şu n e t i c e y e b a ğ l ı y o r : H e r m u h i t e u y d u r u l a n tek cepheli bir mı.
m a r l ı k o l a m a z .
•
Millî m i m a r i y i d o ğ u r a c a k m a h a l l î e s e r l e r , dir. M a h a l l î o l a n s a n a t h e m r a s y o n e l h e m d<
millî olur. Y a l n ı z milli d u y g u l a r millî hisler k u - l a k t a n k u l a ğ a çekilmiş v e sıkı sıkı bir inatla ez- b e r l e n m i ş b i r g ö n ü l sahifesi d e değildir. R a s y o n e l m i m a r l ı k t a a n a n e n i n v e eski şekillerin yeri y o k tur.
Dinî e s e r l e r d e bile, dinin d e ğ i ş m e y e n k a i d e - lerine karşı yeni A v r u p a m i m a r l a r ı t a z e şekiller b u l d u l a r . K a t o l i k v e P r o t e s t a n kiliseleri çok yen', görüşlerle eski şekillerini t a m a m i l e k a y b e t t i l e r . N e t e k i m b u g ü n d e m e s e l â Ş e h z a d e gibi bile biı c a m i d ü ş ü n ü l e m e z . Y e n i z a m a n ı n camisi d e eski şekli tarihe bırakmışır. M o d e r n v e millî bir s a n a t y a r a t ı y o r k e n a n a n e d e n u z a k k a l m a k v e k e n d ' kendimizi a n l a t m a ğ a ihtiyacımız v a r .
B u g ü n t a k d i r l e seyrettiğimiz eski T ü r k e serleri d e k e n d i n d e n e v v e ki bir a n a n e y e baği.
d e ğ i l d i r . M e ' h a z l a r ı y o k t u r , t a m a m i l e or'jinaldir.
Eski T ü r k m i m a r ı k e n d i r u h u n d a k i m a n t ı k v a sa- degiyi tabiatin ezelî varlığı sonsuz v e r i m l e r l l e ç e r ç e v e l e y i p o g ü n ü n sanatını yaratmıştır.
Millî m i m a r l ı k a n a n e v e motif s a n a t ı de- ğildir. Millî m i m a r l ı k t o p l a m a v e e k l e m e ile ya- p ı l m a z s a d e c e yaratılır.
Millî s a n a t y a ş a r v e tarih olur. Beynelmilel s a n a t y a ş a m a z v e o n u n l a ö v ü n ü l e m e z . B e y n e l m i - lel m i m a r l ı k t a r a f t a r l a r ı b u asrın u m u m î tekniği- ni v e m a d d e s i n i ileri s ü r ü y o r l a r . H e r z a m a n için g ö z l e r i m i z tekniğin yeni bir terakkisine v e yeni bir m a l z e m e y e d o ğ r u çevrilebilir. F a k a t h e r mal- z e m e h e r m u h i t e v e i k l i m e u y m a z , iktisadî olmaz, i, İ ç e m e z .
B i n a e n a l e y h b ü t ü n milletler m u h i t i n e tat- bik e d i l e n tek bir m i m a r î stil o l m ı y a c a k t ı r . A n c a k m a h a l e u y a n r a s y o n e l T ü r k eserlerile millî biı m ' m a r ı y a p a b i l i r . Bu b a k ı m a g ö r e :
« Ç a n a k k a l e â b i d e s i n i n k ı y m e t l i v e m u h t e - şem bir s a n a t eseri olması içn d ü n y a n ı n en m a r u l S a n a t k â r l a r ı n d a n istifade o l u n a c a k t ı r . » s ö z ü n ü n ne k a d a r g a r i p m a n a s ı v a r .
Ç a n a k k a l e z a f e r i ç o k k ı y m e t l i v e m u h t e - şem bir d e s t a n d ı r .
Bunu d ü n y a k u v v e t l e r i ile temin e t m e d i k . . . T ü r k g ü c ü v e bir tek T ü r k d e h a s ı k â f i geldi.
A b i d e s i d e ( k ı y m e t l i v e m u h t e ş e m ) olması içir a n c a k bilemediğimiz, t a n ı m a d ı ğ ı m ı z k e n d i ırk) k a d a r y ü k s e k h e y e c a n d o l u b i r ruh taşıyan Tür!- m i m a r ı e l i n d e hislendirilip cisimlenmelidir.
Bırakın k a r d e ş l e r i n i n k e m i k l e r i ü z e r i n e te- meli atılacak millî d u y ğ u n u n eserirfi T ü r k s a n a t k â r ı yapsın... T ü r k m i m a r l a r ı a r a s ı n d a m ü s a b a k a ge-
