BAHÇE BİTKİLERİ BÖLÜMÜ ZİRAAT FAKÜLTESİ
BBB302-Yumuşak ve Sert Çekirdekli Meyveler
Prof. Dr. Hüsnü DEMİRSOY
Şeftali-Nektarin Yetiştiriciliği-1
Hafta-6
BBB302-Yumuşak ve Sert Çekirdekli
Meyveler
Sistematikteki Yeri ve Orijini
Takım: Rosales Familyası: Rosaceae Alt Familyası: Prunoideae Cins: Prunus
Alt cins: Amygdalus
Ülkemizde yetiştirilen bütün şeftali çeşitleri ve varyeteleri Prunus persica Stokes (Sieb.)(Batsch.) türüne dahildir.
Şeftalinin Doğu Asya’da yabani olarak yetişen 3 yabani türü bulunmaktadır. Bunlar Prunus davidiana, P. mira, P.
ferganensis’tir.
nedeni, öncelikle şeftalinin anavatanın İran zannedilmesidir. Daha sonra, şeftalinin anavatanının Çin olduğu kabul edilmiştir.
Şeftali meyvesi sofralık olarak tüketildiği gibi,
marmelat, jöle,dilim konservesi,meyve suyu gibi
konserve ürünleri şeklinde de tüketilir. Pasta
imalatında kullanılır. Lovell, Muir gibi kurutmalık
olarak ve Redhaven, Fairhaven, Kalhaven gibi
çeşitlerde dondurmaya uygundur.
P. persica türü içerisinde ticari öneme sahip sofralık, konservelik ve kurutmalık çeşitler yanında beyaz, kırmızı, koyu renkli katmerli çiçekli; koyu kırmızı, mor ve alacalı renkte yapraklara sahip, bodur süs formları da bulunmaktadır.
Kültürü yapılan şeftali çeşitleri, meyve etinin çekirdekten ayrılma durumuna göre yarma şeftaliler (Prunus persica domestica) ve et şeftalileri (Prunus persica vulgaris) olmak üzere iki gruba ayrılır.
Bundan başka, P.persica türünün bazı botanik varyeteleri de bulunmaktadır.
P.persica var. nectarina tüysüz şeftaliler yani nektarinler P.persica var. platycarpa domates şeftalisi olarak bilinir.
Meyveleri sap ve çiçek çukuru tarafından çok basık olup, yuvarlak şekillidir.
Meyve kabuğu tüysüz olan şeftaliler Türkiye’de nektarinler olarak adlandırılır.
ABD’de nektarinler uzun zamandan beri biliniyordu fakat yirminci yüzyılın ikinci yarısından itibaren ABD’de yapılan melezleme ve seleksiyon çalışmaları ile birçok sarı etli, taşımaya ve işlemeye dayanıklı, çok verimli, eski çeşitlere göre daha iri meyveli nektarin çeşitleri meyve yetiştiriciliğine sunulunca, nektarin yetiştiriciliği Dünya’da yayılmaya başlamıştır. Nektarinlerin orijini bilinmemektedir.
Şeftalinin Besin Değeri
100 gr. taze şeftalinin içerdiği önemli besin değerleri şöyle sıralanabilir: 38 kalori; 0,6 gr. protein; 9,7 gr. karbonhidrat; 0 kolesterol; 0,1 gr. yağ; 0,6 gr. lif; 19
mgr. fosfor; 9 mgr. kalsiyum; 0,5 gr. demir; 1 mgr. sodyum; 202 mgr. potasyum:
10 mgr. magnezyum; 1.330 IU A vitamini; 0.02 mgr. B1 vitamini; 0,05 B2 vitamini; 1 mgr. B3 vitamini; 0,024 mgr. B6 vitamini; 2.3 mcgr. folik asit ve 28
mgr. C vitamini. Beyaz etli şeftalinin A vitamini içeriği düşüktür.
Nektarinin Besin Değeri
100 gr. nektarinin içerdiği önemli besin değerleri ise şöyledir: 46 kalori; 11,4 karbonhidrat; 0 kolesterol; l gr. lif; 22 mgr. fosfor; 3,6 mgr. kalsiyum; 0,42 mgr.
demir; 8,4 mgr. sodyum; 247 mgr. potasyum: 11,6 mgr. magnezyum; 1.650 IU A vitamini; 0,02 mgr. B6 vitamini; 20,1 mcgr. folik asit ve 23,1 mgr. C vitamini.
Şeftalinin çiçek ve yapraklarının, yumuşatıcı ve hafif yatıştırıcı etkileri vardır.
Nektarinin bazı besin değerleri şeftaliden daha yüksek olduğu için hastalık sonu nekahet döneminde, güçlenme diyeti yapan kişilere ve çocuklara yemeleri
tavsiye edilir.
Biyolojik Özellikler
Nektarinlerin ağaç, dal, yaprak, çiçek, büyüme, ve meyve verme özellikleri şeftali ağaçlarınınkine
benzer. Sadece meyve özellikleri farklıdır.
Şeftaliler 4-6m yüksekliğinde genellikle yayvan taçlı ağaçlar meydana getirir. Jerseyland gibi bazı çeşitler daha küçük ağaçlar oluşturur. Süs
formlarını ise bodur ağaççıklar teşkil eder.
Habitüs
Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri
Dik, düzgün bir gövdeye sahiptir.
Gövde kabuğu kırmızımsı kahverengidir. Genç ağaçlarda gövde kabuğu düzgün bir yüzeye
sahiptir. Ağaç yaşlandıkça kabuk parçalanmış bir durum kazanır.
Gövde
Şeftali ağaçlarında dal oluşumu orta sıklıktadır. Ana dallar kırmızımsı kahverengindir. Kalın dal sayısı azdır. İnce dallar, kalın dallardan daha koyu renklidir. Odun ve meyve dalları olmak üzere iki tip dal ayırt edilir.
Obur dallar: Sert budamalar sonucu yaşlı dallardan meydana gelir kuvvetli büyürler ve boğum araları en uzun dallardır. Üzerinde sadece odun tomurcukları bulunur.
Odun dalları: Obur dallardan daha kısadır. Bunlarda da yalnızca odun tomurcukları bulunur.
Dallar
Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri
İyi meyve dalları: Bu dallar üzerinde hem odun tomurcukları ve hem de çiçek tomurcukları bulunur. Ağaçlar uyandığı zaman bunlardan hem çiçek,hem de yaprak ve sürgünler oluşur. Vejetatif ve generatif gelişme
bu tip dallarda oldukça dengelidir.
Kötü meyve dalları: Bu dallar üzerinde yanal olarak sadece çiçek tomurcukları bulunur. Sadece tepe tomurcuğu, odun tomurcuğu yapısındadır. Yaprak sayısı da azdır. Bu dallar iyi beslenemediği için, meyveleri kaliteli olmaz. Tepe tomurcuğundan oluşan sürgün de zayıf
büyür.
Mayıs buketleri: Uzunluğu en az olan meyve dallarıdır. Ucunda bir odun tomurcuğu, bunun çevresinde çok sayıda çiçek tomurcuğu
bulunur. Şeftalide buket dalı sayısı, diğer sert çekirdekli meyve türlerine göre daha az ve ömürleri daha kısadır.
Meyve dalları
Tomurcuklar
Şeftali ağaçlarında odun ve çiçek tomurcuğu olmak üzere iki tip tomurcuk vardır.
Her ikisi de kahverengi örtü pullarıyla örtülü ve
üzerleri tüylüdür. Morfolojik yapılarına bakarak, bu iki tip tomurcuk tipini ayırt etmek kolaydır.
Odun tomurcuğu: küçük ve sivri uçludur.
Bunlardan sürgün veya yaprak meydana gelir.
Çiçek tomurcukları: odun
tomurcuklarından iri, dolgun ve küt uçludur.
Çiçek tomurcukları saf tomurcuk
yapısındadır. Odun tomurcuklarından önce uyanır. Açıldığı zaman içerisinden bir tek
çiçek çıkar. Çiçek tomurcuğu morfolojik ayrımı, bir yıl önceki temmuz ayında meydana gelir ve çiçek organ taslakları
oluşumu eylül ayına kadar tamamlanır.
Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri
Dormant kabarması patlaması yaprak dokusunun
¼’ ünün görünmesi
Pembe İlk çiçek Tam çiçek Petallerin
dökülmesi Shuck Split
Yapraklar
Söğüt yaprağı gibi dar uzun olup, uzunluğu genişliğinden çok fazladır.
Yapraklarda uzunluk 6-20 cm, genişlik 2.5-6.5 cm arasında değişir. Yaprak rengi sarı etli çeşitlerde hafif sarımsı
yeşil;beyaz veya yeşilimsi beyaz etli çeşitlerde ise yeşildir. Süs formlarında ise kırmızı, mor veya alacalı renklere de
rastlanır. Yaprak ayası düz veya dalgalı olup kenarları dişlidir. Bazı çeşitlerde yaprak sapının, yaprak ayasına yakın kısmında veya sap ile ayanın birleştiği
yerde yaprak kenarlarında siğil adı verilen yapılar bulunmaktadır.
Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri
Siğiller
Siğiller küçük, yuvarlak veya iri, oval
şekildedir. Bunlar çeşitlerin ayırt edilmesine yardımcı olur. Siğiller Mayıs Çiçeği ( May
Flower) çeşidinde yuvarlak; J.H. Hale şeftalisinde böbrek (oval) şeklindedir. İri,
oval siğiller; diğerlerine kısmen
dominanttır. Bazı çeşitlerde ise siğil yoktur.
Siğilli çeşitlerde yaprak ayasının kenarı dişli; siğilsiz çeşitlerde ise testere dişlidir.
Çiçekler
Şeftali çiçekleri yıllık sürgünler ile değişik yaştaki mayıs buketleri üzerinde meydana gelirler.
Çiçekler şekillerine göre Rosaceae ve Campanula olmak üzere iki tipe ayrılır. Rosaceae tipinde çiçekler yayvan, geniş (Mayıs
Çiçeği); Campanula tipinde ise çan (J.H. Hale) şeklindedir.
Bir çiçekte 5 taç, 5 çanak yaprağı ve değişik sayıda (15-30) erkek organ ve 1 adet dişi organ bulunur. Katmerli çiçekli süs
formlarında, taç yaprakları sayısı çok daha fazladır.
Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri
Taç yaprakları beyaz, pembe, koyu pembe, alacalı veya kavuniçi renginde olabilir.
Meyve eti beyaz veya yeşilimsi beyaz olan çeşitlerde taç yaprağı genellikle pembe; sarı etlilerde daha çok kavuniçidir.
Bu kurala uymayan çeşitler de olabilir.
Meyve eti sarı olanlar; Flordasun, Mikado, Junegold, ve Elberta’nın taç yaprağı rengi pembedir, beyaz etli olan; Early
White Giant’ta ise kavuniçidir.
Yumurtalık bir karpelden oluşmuştur. Yumurtalıkta iki adet tohum taslağı bulunur. Bunlardan genellikle birisi döllenerek gelişip,
tohumu meydana getirir. Diğeri ise dumura uğrar.
Meyve
Şeftalide meyve, çiçeğin sadece yumurtalık kısmından meydana gelir. Bundan dolayı
şeftali meyvesi gerçek meyvedir.
Tek bir yumurtalıktan oluştuğu içinde basit meyvedir. Meyvenin yenen kısmı perikarptan
meydana gelir. Meyve şekli çeşide göre değişmek üzere küresel, basık küresel, basık
veya ovaldir.
Nektarinlerin meyve kabukları tüysüz, meyveleri genellikle şeftaliden daha küçük ,
daha aromalı, tadı şeftaliden biraz daha farklıdır.
Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri
A = ekzokarp B = mezokarp C = endokarp D = tohum
Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri
Ham meyvelerde yeşil olan meyve rengi, olgun meyvelerde çeşide göre yeşilimsi, beyaz zemin rengi üzerine parçalı pembe veya kırmızı; sarı zemin üzerine parçalı veya sıvama
kırmızı; sıvama açık yeşil olabilir.
Yeni birçok nektarin çeşidinde meyve rengi çok güzel, çekici, parlak, sıvama veya parçalı kırmızıdır.
Meyve iriliği genellikle 120-300 g arasında değişir.
Nektarinlerin ortalama ağırlığı ise 80-85 g’dır.
Ancak şeftalilerle melezlemeler yapılarak daha iri nektarinler elde edilmiştir.
Meyve eti beyaz, yeşilimsi beyaz, açık sarı, portakal sarısı, kırmızı açık yeşildir. Bazı çeşitlerde meyve eti açık sarı, koyu kırmızı
veya mor hareli olabilir.
Nektarinlerde meyve eti sarı, beyaz veya kırmızı olabilir. Yeni nektarin çeşitleri, eski
çeşitlerde daha iyi bir yeme kalitesine sahiptir. Beyaz etli nektarinlerin yeme
kalitesi daha üstündür.
Et şeftalilerinde meyve eti çekirdeğe
yapışık olup, çekirdekten zor ayrılır. Yarma ve yarı yarma çeşitlerde ise kolay ayrılır.
Çekirdeklerin büyüklüğü ve şekli çeşitlere göre
değişir.
Çekirdek oval, yassı ve dolgun olabilir. Kabuğu
açık kahve rengi olup, üzeri pürüzlüdür.
Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri
Çekirdek
Şeftali ve nektarinler kendine verimlidir.
Kendine verimli çeşitler, dölleyici çeşit kullanmadan da yetişebilirler. Ancak yabancı döllenme verimi arttırır.
Rhone Gold ve Fire Gold nektarin çeşitleri kendine kısırdır.
J.H. Hale, June Elberta, Halberta, Candoka, Welcome, Giant, Peacemarker ve Chili gibi bazı şeftali çeşitleri de kendine
kısırdırlar. Bunlardaki kısırlığın nedeni, canlı çiçek tozunun çok az teşekkül etmesi veya çiçektozunun oluşmamasıdır. Bazı
çeşitlerde (J.H. Hale ve Chinese Cling) de hiç çiçek tozu
meydana gelmez. Bu çeşitlerde ya anterler içindeki çiçek tozu ana hücreleri dumura uğramakta yada canlı olmayan veya
canlılık oranı düşük çiçektozu oluşmaktadır.
Şeftali bahçelerinde bu gibi çeşitlere yer verildiğinde, tozlayıcı çeşit kullanmak gerekir. Bahçe içerisinde 3 veya 4 sırada bir dölleyici çeşide yer verilmelidir.
Döllenme Biyolojisi
Embriyo Aborsiyonu
Bazı şeftali çeşitlerinde embriyo normal bir gelişme
gösterememekte ve gelişmesinin herhangi bir devresinde dumura uğramaktadır. Embriyo aborsiyonuna özellikle erkenci şeftali
çeşitlerinde rastlanır. Erkenci şeftali çeşitlerinde meyvelerin büyümesi ve olgunlaşması için geçen süre kısa olduğu için,
embriyonun bu süre içerisinde gelişmesini tamamlayamadığı ve sonuçta normal yapıda tohum elde edilemediği ileri sürülmektedir.
Bu nedenle, döllenmeden itibaren 80-85 günde olgunluğa erişen erkenci şeftali çeşitlerinde, normal tohum teşekkülüne ender olarak rastlanır.
Çiçek tozu kısırlığı
Embriyo aborsiyonu, çiçek tozu kısırlığına göre daha çok
görülmektedir. Bunu bütün erkenci şeftali çeşitlerinde görmek mümkündür.
Diploit olan ve 2n=16 kromozoma sahip kültür çeşitlerinde, burada
bahsedilenlerin dışında bir kısırlığa bugüne kadar
rastlanılmamıştır. Bu nedenle, çeşitlerin büyük çoğunluğu dölleyici çeşit kullanılmadan
yetiştirilir.
Tozlanma böceklerle olur.
Döllenme Biyolojisi
Döllenmeden sonra teşekkül eden zigot, çeşide göre değişmek üzere, belli bir süre dinlenmede kalır. Bu sürenin
Carmen şeftalisinde 12 gün, Elberta’da 23-27 gün olduğu bildirilmiştir.
Ekolojik İstekleri
Toprak İstekleri
Uygun topraklarda kökler 1-1,5 m derinliğe inebilir
Normal bir gelişme için toprak pH’sı 6.5-7.5 arasında olmalıdır.
Derin, geçirgen, milli hatta belli oranda kil içeren toprak şeftali yetiştiriciliği için uygundur.
Ağır, nemli, killi veya kireçli topraklar uygun değildir.
Ağır topraklarda kök çürüklüğü hastalığına yakalanır. Gelişme zayıflar, yapraklar sararır, gövde ve dallarda sakız teşekkül eder.
Kireçli topraklara dayanımı, aşılı bulunduğu anaca göre değişir. Şeftali
çöğürü, toprakta %7 kireç bulunması halinde kloroza yakalanır.
Bademe ve şeftaliye aşılı şeftaliler, daha yüksek oranda kirece dayanırlar.
Uygun olamayan topraklarda şeftali yetiştirilmek istenirse,
değişik anaç kullanmak gerekir.
Kireçli veya çakıllı, hafif, kır topraklarda, badem yada kayısı anaçları kullanılabilir.
Nispeten ağır topraklarda ise erik anacı tercih edilmelidir.
Taban suyu yüksek
topraklarda iyi sonuç vermez.
Topraktaki durgun su, köklerin çürümesine neden
olur.
İklim İstekleri
Şeftali bir ılıman iklim meyve türüdür. Değişik iklim koşullarına en çok uyabilen meyve türlerinden biridir.
Şiddetli kış soğukları, düşük yaz sıcaklığı ve ilkbahar donları şeftalinin ekonomik olarak yetiştirilmesini önleyen iklim
faktörleridir.
Soğuklara dayanıklılık bakımından çeşitler arasında farklılıklar vardır.
Şeftali ağacı aşırı olmamak koşulu ile yaz sıcaklıklarına iyi dayanır. Meyvelerini olgunlaştırmak içinde oldukça yüksek bir
sıcaklık toplamına ihtiyaç duyar.
Şeftali ağacının kış dinlenme süresi diğer bazı ılıman iklim meyve türlerine göre daha kısadır. Şeftali çeşitlerinin kış soğuklama istekleri 250 ile 1250 saat arasında değişmektedir.
Ekolojik İstekleri
Soğuk zararının meydana geldiği dereceler;
taç yaprağı ucu görünen kapalı tomurcuklar için -6.6o ile -1.6oC, açmış çiçekler için -3.6o ile -1.1oC,
yeni teşekkül etmiş meyveler için -2.7o ile -1.1oC olduğu bildirilmektedir.
Kış sıcaklığının - 18oC ile -20 oC'ye düştüğü yerlerde gözler ve sürgünler donar, - 25 oC'de ise ağaçlar donabilir.
Şeftali ağacının kökleri, gövde ve dallarına göre soğuklara daha az dayanıklıdır. Köklerinin -10-11oC’ye dayandığı bildirilmektedir.
Şeftali ağacının odun kısmı soğuğa oldukça dayanıklıdır. Nitekim Elberta şeftalisinin 8 gün süren -35oC’lik bir soğuk dönem sonunda,
az zarar gördüğü saptanmıştır.
Çoğaltma
Uygulamada bugün için şeftali fidanları aşı ile çoğaltılır. En çok kullanılan yöntem ise durgun T
aşısıdır.
Nektarinlerin çoğaltılması da şeftalilere benzer ve şeftalinin çoğaltılmasında kullanılan anaçlar,
bunların da çoğaltılmasında kullanılabilir.
Büyük anaçlarda ve çeşit değiştirilmesi istenen ağaçlarda kakma aşı uygulanır.
Anaç olarak şeftali, erik, badem ve kayısı kullanılır.
Anaç seçimi toprağın fiziksel yapısına, kireç miktarına, taban suyu seviyesine ve toprağın nematodla bulaşık olup olmamasına göre yapılır.
Şeftali ağacının ömrü şeftali çöğürü üzerinde 30 yıl badem anacı üzerinde 25 yıl erik anacı üzerinde 50 yıl
kayısı anacı üzerinde 40 yıl olduğu bilinmektedir.
Çoğaltma
Şeftali Anaçları
Şeftali çöğürü:
Şeftaliler için en uygun ve en çok kullanılan anaçtır.
Nematodla bulaşık topraklarda nematoda dayanıklı Shalil ve Nemaguard gibi anaçlar kullanılmalıdır.
Shalil Kuzey Batı Hindistan kaynaklıdır. Kök ur nematoduna dayanıklıdır.
Bu anaç ülkemizde bulunmamaktadır.
Nemaguard; P.persicaxP.davidiana melezidir. Çöğürleri çok iyi gelişir.Tohumlarının çimlenme yüzdesi yüksektir. Bu anaç ülkemizde
kullanılmaktadır. Kış dinlenme isteği Elberta şeftalisi kadardır.
GF 305; şeftalisinin çöğürleri son derece homojendir ve kuvvetli gelişir.
Kök kanserine oldukça dayanıklıdır.virüs hastalıklarına son derece duyarlıdır.
Kayısı çöğürleri:
Nematodla bulaşık sıcak, kumlu topraklarda veya şeftali için kireçli sayılabilecek topraklarda anaç olarak kullanılır. Kök ur nematoduna dayanıklıdır. Ancak şeftali
çeşitleri ile aşı yerinde her zaman başarılı bir kaynaşma göstermez.
Badem çöğürleri:
Daha çok çakıllı, kumlu ve kireçli topraklarda şeftaliye anaç olarak kullanılabilir.
Badem şeftali melezleri (GF 677 ve GF557) şeftali çöğürüne göre daha kuvvetli ağaçlar meydana getirir. Meyveler daha küçük olur ve daha geç olgunlaşır.
Erik:
Nispeten nemli ve ağır topraklarda kullanılır. Erik ağaçlarında vegetatif faaliyet sonbaharda erken kesildiğinden, meyveleri geç olgunlaşan şeftali çeşitlerinde
bu anacın kullanılmaması önerilir. St. Julien A ve C anaçları kullanıldığında, bunların ağaçların gelişmesini sınırlandırdıkları, şeftali çöğürleri üzerinde
yetiştirilenlere göre daha zayıf geliştikleri saptanmıştır.
Çoğaltma
