Gökbilim ve matematik, Osmanl› Devleti’nin kuruluflundan (1299) Fatih Sultan Mehmet’in (1451-1481) tahta ç›kt›¤› 1451’e kadar geçen sürede Os-manl›larda çok fazla ilgi görmemifl, bu bilim dallar›na gösterilen önem, Fa-tih’in e¤itime ve bilime özel ilgisi sonu-cunda artm›flt›.
Fatih de ‹stanbul'u fethettikten son-ra, önce kilise ve manast›rlardan baz›la-r›n› medreseye çevirdi, buralarda he-men ö¤retimi bafllatt› ve daha da önem-lisi, dönemin önemli biliminsanlar›n› toplayarak burada dersler vermelerini sa¤lad›. ‹stanbul’un fethinden sonra, Fatih’in infla ettirdi¤i Fatih Külliyesi 1470’te pozitif bilimlerin geliflmesinde önemli bir yere sahiptir.
Osmanl› gökbilim çal›flmalar›nda, Ulu¤ Bey’in (1394-1449) Semer-kand’da kurdu¤u Semerkand Gözle-mevi’nde yetiflen biliminsanlar›n›n bü-yük etkisi olmufltu. Anadolu’da yetiflip daha sonra Semerkand’a giden ve Se-merkand Gözlemevi’nin bir süre mü-dürlü¤ünü yapan Kad›zâde’nin (1337-1412) Türkistan’da yetifltirdi¤i iki ö¤-rencisi Fethullah fiirvanî (ölümü 1486) ve Ali Kuflçu (ölümü 1474) sonradan Osmanl› Devleti’ne gelerek matematik ve gökbilimi yayd›lar.
Fethullâh fiirvânî
fiirvanl› olan Fethullâh fiirvânî(ölü-mü 1486), e¤itimine Semerkand’da bafl-lad› ve daha sonra Kastamonu’ya gitti. Kastamonu’yu 1462’de Osmanl› haki-miyetine alan Fatih’ten de sayg› ve ilti-fat gören Fethullah fiirvanî, Anadolu’da matematik, geometri ve gökbilim ö¤re-timini bafllatm›fl olan Osmanl› bilginle-rindendir. Kâd›zâde’nin K›sa Gökbilim Aç›klamas›na Yorum adl› Arapça
yaz›l-m›fl yorumunu 1473 y›l›nda tamamlaya-rak Fatih’e ithaf etmifltiti. Dönemin gökbilim birikimini ana çizgileriyle tan›-tan ve sonraki dönemlerde pek çok gökbilimci taraf›ndan yorumlanan bu kitap, Osmanl› medreselerinde ders ki-tab› olarak okutuldu.
Ali Kuflçu
15. yüzy›l›n ilk çey-re¤inde Maverâün-nehir bölgesindeki Semerkand’da do-¤an Ali Kuflçu’nun (ölümü 1474) baba-s›, Timur’un (1369-1405) torunu olan Ulu¤ Bey’in (1394-1449) do¤anc›bafl›s›yd›;
“Kuflçu” lâkab› da buradan geliyordu. Ali Kuflçu, Semerkand Gözlemevi’nin müdürlü¤ünü yapt› ve Ulu¤ Bey Zî-ci’nin tamamlanmas›na yard›mc› oldu. Ancak Ulu¤ Bey’in ölümü üzerine Se-merkand’dan ayr›larak Akkoyunlu hü-kümdar› Uzun Hasan’›n yan›na gitti. Daha sonra Uzun Hasan taraf›ndan, Os-manl›lar ile Akkoyunlular aras›nda bar›-fl› sa¤lamak amac›yla Fatih’e elçi olarak gönderildi. Onun ününden haberdar olan Fatih, Ali Kuflçu’ya ‹stanbul’da kal-mas›n› ve medresede ders vermesini
44 Nisan 2005 B‹L‹MveTEKN‹K
TAR‹H BOYUNCA
TÜRKLERDE GÖKB‹L‹M-2
Fatih Camii KÜlliyesi (SÜheyl Ünver'in Çizimi)
Gezegen küreleri (Çagmini’nin bir eserinden)
teklif etti; bunun üzerine Ali Kuflçu Ayasofya’ya müderris olarak atand›.
Ali Kuflçu’nun Osmanl› bilginleri ara-s›nda en çok bilinen eserleri, Fatih’in ad›na atfen Muhammediye ad›n› verdi¤i matematik kitab›yla Otlukbeli Savafl› s›-ras›nda bitirilip zaferden sonra Fatih’e sunuldu¤u için Fethiyye ad›n› verdi¤i ve gökbilimle iligili olan Fethiyye’dir (1473). Ali Kuflçu’nun ‹stanbul’a gelme-si ve medreselerde dersler vermegelme-siyle Osmanl›larda pozitif bilimlerde bir can-lanma yafland›. Nitekim, Ali Kuflçu’nun çabalar› 16. yüzy›lda meyvelerini verme-ye baflld›; Mirim Çelebi (ölümü 1525) ve Takîyüddîn (1526-1585) gibi önemli gök-bilimciler yetiflti.
Mirim Çelebi
Ali Kuflçu ile Kad›zâde-i Rûmî’nin to-runu olan Mirim Çelebi (Mahmud ‹bn Mehmed), 16. yüzy›l›n önemli gökbilim-ci ve matematikçilerindendi. Dönemin önemli biliminsanlar›ndan dersler al-m›fl, matematik ve gökbilimde üstün bir baflar› göstermiflti. Gelibolu Medrese-si’nde müderrisli¤e bafllad› ve daha son-ra çeflitli medreselerde görev yapt›. Mi-rim Çelebi’nin en tan›nm›fl eseri Ulu¤ Bey Zîci için yazm›fl oldu¤u ‹fllemin ‹l-kesi ve Tablonun Düzeltilmesi adl› Fars-ça yorumdur.
Takîyüddîn
1521 y›l›nda fiam’da do¤an Takîyüd-dîn, ald›¤› e¤itim sonucunda müderris olmufl ve s›ras›yla Kahire’deki fieyhuniy-ye ve Saratmifliyfieyhuniy-ye medreseleri ile ‹stan-bul’daki Edirnekap› Medresesi’nde gö-rev alm›flt›. Bir süre sonra, M›s›r’a dön-dü ve müderrislik ile kad›l›k gibi de¤iflik görevlerde bulundu. 1570 y›l›nda ‹stan-bul’a yeniden gelen Takîyüddîn, III. Mu-rat’›n ferman›yla Tophane s›rtlar›nda bir gözlemevi (1575) kurdu ve burada çal›fl-malar›n› sürdürdü.
Matematik ve gökbilim baflta olmak üzere birçok alanda araflt›rmalar› bulu-nan Takîyüddîn’in, özellikle trigonomet-ri alan›ndaki çal›flmalar› oldukça önemli-dir. Çünkü, 16. yüzy›l›n ünlü gökbilimci-si Copernicus (1473-1543) gökbilimci-sinüs fonkgökbilimci-si- fonksi-yonunu kullanmam›fl, sinüs, kosinüs, tanjant ve kotanjanttan söz etmemiflti. Oysa, Takîyüddîn, bunlar›n tan›m›n› ver-di, ispatlar›n› yapt› ve cetvellerini haz›r-lad›. Yirmiden fazla eseri kaleme alan Takîyüddîn’in gökbilime iliflkin bafll›ca çal›flmalar› flunlar:
Bugyet el-Tüllâb min ‹lm el-Hisâb (Aritmetikten Beklediklerimiz): Bu eserde, Takîyüddîn, göksel konumlar›n belirlenmesinde hesaplama aç›s›ndan onluk yöntemin, altm›fll›k yöntemden daha kullan›fll› oldu¤unu söyler ve on-luk yöntem ile, kesir basamaklar› ne kadar çok olursa olsun, çarpma ve böl-me ifllemleri kolayl›kla yap›labilece¤i için, Ay ve Günefl’in yan›nda gözle gö-rülebilen Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter ve Satürn’ün gökyüzündeki
devinimle-rini gösteren tablolar› düzenlemenin ve kullanman›n daha kolay olaca¤›n› belirtir.
Teshîlu Zîci el-A‘flâriyyi el-fiâhinflâ-hiyye (Sultan›n Onluk Sisteme Göre Düzenlenen Tablolar›n›n Yorumu-1580): Bu katalog, ‹stanbul Gözleme-vi’nde yaklafl›k befl y›l boyunca yap›lm›fl gözlemlere göre düzenlenmifltir ve di-¤er kataloglarda oldu¤u gibi kuramsal bilgiler içermez. Bir önceki eseriyle, on-dal›k kesirlerin trigonometri ve gökbili-me nas›l uygulanaca¤›n› kuramsal ola-rak gösterdikten sonra, Takîyüddîn, bu-rada uygulamaya geçmifl ve Yer Mer-kezli Sistem’in ilkelerine uygun olarak belirlenmifl gezegen konumlar›n› göste-rir tablolara yer vermiflti.
Cerîdet el-Dürer ve Harîdet el-Fiker (‹nciler Toplulu¤u ve Görüfllerin ‹ncisi-1584): Onluk sistem üzerine çal›flmala-r›na devam eden Takîyüddîn, bu eseriy-le, son ad›m› atm›fl ve birim dairenin ya-r›çap›n› 10 birim almak ve kesirleri, on-dal›k kesirlerle göstermek kofluluyla bir Sinüs –Kosinüs Tablosu ile bir Tan-jant– Kotanjant Tablosu hesaplayarak matematikçilerin ve gökbilimcilerin kul-lan›m›na sundu. Bat›’da ondal›k kesirle-ri kuramsal olarak tan›tan ilk ba¤›ms›z yap›t, Hollandal› matematikçi Simon Stevin (1548-1620) taraf›ndan Fele-menkçe olarak yaz›lan ve 1585’te Lei-den’de yay›mlanan De Thiende’dir (On-dal›k). 32 sayfal›k bu kitapç›kta, Stevin, say›lar›n ondal›k kesirlerini gösterirken hantal da olsa simgelerden yararlanma yoluna gitmifl ve ondal›k kesirleri, uzunluk, a¤›rl›k ve hacim gibi büyük-lüklerin ölçülmesi ifllemlerine de uygu-lam›flt›. Ancak, De Thiende’de ondal›k kesirlerin trigonometri ve gökbilime uy-guland›¤›na dair herhangi bir bulgu yok. Bu durum, Takîyüddîn’in yapm›fl oldu¤u araflt›rmalar›n matematik ve gökbilim tarihi aç›s›ndan çok önemli ol-du¤unu göstermekte.
Mekanik Saat Yap›m›: Yetenekli bir teknisyen olan Takîyüddîn, Günefl saat-leri ve mekanik saatler de yapm›flt›. Bu alandaki çal›flmalar›n› anlatt›¤› Mekanik Saat Yap›m› adl› kitab›, Bat› dünyas› da dahil olmak üzere, bu yüzy›lda, bu konu-da kaleme al›nm›fl en kapsaml› kitapt›r.
Doç. Dr. Yavuz Unat, ‹nan Kalayc›o¤ullar›, Mehmet Fatih Engin
AÜ Dil, Tarih ve Co¤rafya Fakültesi
45
Nisan 2005 B‹L‹MveTEKN‹K
Osmanl›lar›n 16. yüzy›ldaki en büyük gökbilimcisi Takîyüddîn ders verirken
(Topkap› Saray› Müzesi Kütüphanesi)
Takîyüddîn’in alarm için kulland›¤› saat çan› ve yapt›¤› saatin çarklar› Mirim Çelebi'nin
kitab›ndan bir sayfa
