Tiirkry: Cumhuriyet ^İrrttz [Vjıık^ı
YILLIK DAPOB
1982
T ü r k iy e c u m h u r iy e t m erk ez ba n k a si
ANONİM ŞİRKETİ
28 N isan 1983 ta rih li
HİSSEDARLAR GENEL KURULU’NA
s u n u l a n
1 9 8 2
Ellibirinci Hesap Yılı Hakkında
BANKA MECLİSİNCE HAZIRLANAN YILLIK FAALİYET RAPORU DENETLEME KURULU RAPORU BİLANÇO, KÂR VE ZARAR HESABI
A N K A R A 1 9 8 3
31.12.1982 TARİHÎNDE
TÜRKİYE CUM HURİYET M ERKEZ BANKASI BANKA MECLİSİ
BAŞKAN OSMAN ŞIKLAR
ÜYELER VASFİ GÜRSU
ASAF GÜVEN FAHÎR TİGREL HALİT ÜNAL
EM İN ÂLİ YOLALAN M UH İTTİN YURDUKORU
DENETLEME KURULU
ÜYELERİ CAHİT AYDOĞAN
SABRİ CERİT SABRt KESKİN HİLM İ OKÇU
YÖNETİM KOM İTESİ
BAŞKAN OSMAN ŞIKLAR
BAŞKAN
YARDIMCILARI YAVUZ CANEVİ RUHİ HASESKİ İBRAHİM KURT
G Ü N D E M
1 — B anka M eclisi ve D enetlem e K u ru lu ’nutı 1982 hesap yılına a it rap o rların ın o k u n m ası ve görüşülm esi; Bilanço ve Kâr ve Z a rar hesabının onaylanm ası.
2 — K â r’m te k lif g ereğ in ce dağıtılm asının k a ra ra bağlanm ası.
3 — Banka M eclisi ve D enetlem e K u ru lu ’nun ibrası.
4 —• B anka M eclisi’n d e g ö rev sü releri 30 N isan 1983 tarihinde s o n a erecek iki ü yelik için seçim yapılm ası.
5 — D enetlem e K u ru lu ’n d a g örev süreleri 30 N isan 1983 ta rih in d e sona e re c e k iki ü y elik için (B-C) Sınıfı H issedar
ların ca bir, (D) Sınıfı H issedarlarınca b ir üye seçimi.
İ Ç İ N D E K İ L E R
Sayfa No.
B İ R İ N C İ B Ö L Ü M “
DIŞ EKONOM İK GELİŞMELER
I. GENEL DURUM ... ...14
II. DÜNYA TİCA RETİ VE CARİ DENGELERDEKİ GELİŞM ELER .... ... ... ...19
III. ULUSLARARASI KURULUŞLAR ... ... ...21
IV. KAMBİYO PİYASALARINDAKİ GELİŞMELER ... ...23
İ K İ N C İ B Ö L Ü M İÇ EKONOM İK GELİŞM ELER VE TOPLUMSAL YAPI I. GENEL DURUM ... ... ... 25
II. GENEL DENGE, MİLLİ G ELİR VE ÜRETİM DEKİ GELİŞM ELER ... ... 26
A. GENEL DENGE ... ... 27
1. T üketim ... ... ... ... 27
2. Y a tırım lar ... ... 27
B. MİLLİ GELİR VE ÜRETİM DEKİ GELİŞMELER ...28
1. M iîü G elir ... ... ... 28
2. Ü retim ... ... ...29
C. SOSYAL KESİM DEKİ GELİŞM ELER ... ... 31
III. DIŞ EKONOM İK İLİŞKİLERD EKİ G E L İŞ M E L E R ... 33
A. ÖDEMELER DENGESİNDEKİ GELİŞMELER ... ... 33
1. G enel D u ru m ... ... ... ... ... 33
2. İh ra c a t ,... 34
3. İth a la t ... ... ...*...36
4. G örü n m ey en İşlem ler ....,... ... ... ... 38
5. S erm aye H a re k e tle ri ... ... ...39
B, DIŞ TİCA RET VE KAMBİYO REJİM LERİNDEKİ GELİŞM ELER ... ... ...42
1. Dış T ic a re t Rejim i ... ...42
2. K am biyo R ejim i ... ... ... ...47
Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M PARA VE KREDİ I. MALİ KESİM GELİŞM ELERİ ... ...52
A. GENEL GÖRÜNÜM ... ... 52
. B. PARASAL YETKİ KURUM LARI ...54
• C. MEVDUAT BANKALARI... ... ...55
D. DİĞER MALİ K U R U LU ŞLA R.... ... ...56
Sayfa No.
II. PARA VE KREDİ GELİŞMELERİ ... 57
A. PARASAL YETKİ KURUMLARI ... ... ... 57
1. B ilanço ... ... ... 57
2. M erkez B ankası K redileri ... 58
3. M erkez B ankası’ndaki M evduat ... ... 60
B. MEVDUAT BA N K A LA RI... ... ... 61
1. Bilanço ... ... . 61
2. M evduat ... ... , ... 62
3. K r e d ile r ... ... 64
C. DİĞER MALİ K U R U LU ŞLA R... 66
III. SERMAYE PİYASASI ...* ... 68
A. GENEL DURUM ... ... ... . 68
B. SERMAYE PİYASASINDA GELİŞMELER ... 69
IV. KAMU MÂLİYESİ ... , ... ... 73
V. FİYATLAR ... 75
A. TOPTAN EŞYA FİYATLARI ENDEKSİ ... 75
B. GEÇİNME ENDEKSLERİ ... ... 77
€ . DESTEKLEME ALIM FİY A T L A R I... ... 78
D. BAZI TEM EL MALLARIN FİYATLARI ... 79
E. ALTIN FİYATLARI ... ... 80
F. ÜCRETLER ...,... ... 81
D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M İDARİ İŞLER L YÖNETİM KOM İTESİ ... ... 83
II. BANKA MECLİSİ ... .... ... ...i... 83
III. DENETLEM E KURULU ... 83
IV. KADRO DURUM U VE PERSONEL P O L İT İK A S I... 84
V. HABERLEŞM E HİZMETLERİ .... ... 84
VI. SOSYAL İÇERİKLİ FAALİYETLER ... ... 85
VII. EĞİTİM HİZMETLERİ , ... 85
VIII, DİĞER FAALİYETLER ... ... 85
B E Ş İ N C İ B Ö L Ü M MERKEZ BANKASI BİLANÇOSU I. BİLANÇO AÇIKLAMASI ... ... ... 87
II. 1982 YILI KÂRI VE DAĞITIMI ... ... 96
1982 TEMEL PARA KREDİ ÖNLEMLERİ PARA KREDİ KURULU TEBLİĞLERİ
1. Temel Para Kredi Ö n le m le ri... ... 106-107 2. Para Kredi K urulu Tebliğleri ... 108-109
İSTATİSTİK TABLOLARI
1. Ekonom inin Genel Dengesi (cari fiyatlarla) ... ... 113
2. Sabit Serm aye Yatırım ları (cari fiyatlarla) ... 114
3. Sabit Serm aye Yatırım ları (1982 fiyatlarıyla) ... 114
4. Ü retim Faaliyet Kollarına Göre Gayrisafi Milli Hasıla (cari fak tö r fiyatlarıyla) ... ... 115
5. Ü retim Faaliyet Kollarına Göre Gayrisafi Milli Hasıla (1968 faktör fiyatlarıyla) ... ... 115
6. Seçilmiş Sınai M amuller Ü re tim i... :... ... ... 116-117 7. Seçilmiş Tarım Ü rünleri ... ... 118
8. Belediyelerce Verilen R uhsatnam elere Göre Yeni İ n ş a a t ... 119
9. Belediyelerce Verilen Yapı Kullanm a İzin Belgelerine Göre Yeni ilave veya Kısmen Biten Y apılar ,... 119
10. U laştırm a H izm etleri ....*... ... 120
11. H aberleşm e H iz m e tle ri... ... ... 121
12. İş İsteyenler ve Açık İşsizler ... ... 122
13. Sigortalı O rtalam a Ü cretlerin Gelişimi ... 122
14. Dış Ü lkelere G önderilen İşçiler ... ... 123
15. Toplu İş Sözleşm eleri ...:... 124
16. G revler ve L okavtlar ... ... ... ... . 124
17. Ödem eler Dengesi ... ,... 125
18. Dış T icaret ... ... ... ... 126
19. Dış T icaret Endeksleri ... ... 126
20. İhracatın Sektörel Dağılımı ... 127
21. İthalatın Sektörel Dağılımı ... ... 128
22. Ülke G ruplarına G öre İh racat ve İth a lat ... 129 Sayfa No.
Sayfa No.
23. Yatırım, T üketim v e H am m adde İth a la tı ... 129
24. K aynakların Çeşidine G öre İth a la t ... 129
25. Dış B orçlar ... ... ... ... 130
26. P arasal Y etki K u ru m lan ..., ... 131
27. M erkez B ankası K redileri ... ... ... 132
28. M erkez B ankası’ndaki M e v d u a t... ... ... 133
29. U luslararası R ezervler ... ... ... ... 134
30. M evduat B ankaları ... ... 135
31. M evduat B ankaları K redileri ... 136
32. M evduat B ankalarındaki M evduat ... ... 137
33. Diğer Mali K uruluşlar (Kalkınm a v e Y atırım Bankaları) ... 138
34. K alkınm a ve Y atırım B ankaları K redileri ... 139
35. Kredi S toku ... ... . ... 139
36. P ara S toku ... ... ......... ... 140
37. İhraç Edilen M enkul D eğerler ... ... 140
38. K onsolide Bütçe Ödenekleri, H arcam aları ve G elirleri — 141 39. Bütçe D engesi v e F inansm anı (Mali Yıl) ... ,... 142
40. K am u B o rç la n (îç Borçlar) ...,... 142
41. Fiyat E ndeksleri ... ,... 143
42. A ltın Fiyatları ... ... ... 143
43. Fiyat E ndeksleri (Aylık) ... ... 144
44. A ltın Fiyatları (Aylık) ... 144
45. D esteklem e F iy a tla r ı ... ,... ... ... 145
46. Sınıflarına G öre Fiili P ersonel D urum u ... ... 146
1 9 8 2
E L L İ B İ R İ N C İ H E S A P Y I L I BANKA MECLİSİNCE HAZIRLANAN
FAALİYET RAPORU
Saygıdeğer ortaklar,
B ankam ızın ellibirinci h esap yılı ile ilgili faaliyetlerinin sonuçlarım g ö s te re n 1982 yılı bilançosu ile K âr ve Z a rar Hesabını incelem e ve onayı
n ız a sunar, yü k sek kurulunuzu saygı ile selam larız.
B ankam ızın işlem lerini incelem eye bağlam adan önce, dünyada ve ü lk em izd e, 1982 yılında oluşan ekonom ik gelişm eleri gözden geçirm ekte y a ra r görüyoruz. Bu nedenle R aporda, önce u luslararası ekonom ik gelişm eler, daha sonra ekonom inin genel dengesi, milli gelir, üretim ve ö d e m e ler dengesi ile ekonom inin m ali kesim inde m eydana gelen geliş m e le r, ayrıntılı ve önceki yıllarla k arşılaştırm alı olarak İncelenm ektedir.
B İ R İ N C İ B Ö L Ü M DIŞ EKONOMİK GELİŞMELER
I. GENEL DURUM
1982 yılında dünya ekonom isinin farklı alanlarındaki gelişm e eğilim leri, özellikle sanayileşm iş ülkelerde, “ikinci petrol şoku”ndan bu yana, ısrarlı bir şekilde uygulanan anti-enflasyonist parasal politikalar sonucunda belirginleşen ekonomik durgunluğun etkisiyle belirlenm iştir.
1980 yılından bu yana sanayileşm iş ülkelerde uygulanmakta olan anti-enflasyonist politikalar, bu ülkelerde enflasyonun, 1982 yılında önemli ölçüde yavaşlam ası sonucunu vermiştir.
S a n a y ileşm iş Ü lk elerd e E nflasyon
(1975 = 100, T üketici F iy a t E ndekslerindeki y ü zd e değişm eler)
1979 1980 1981 1982
A.B.D. 11,4 13,5 10,4 3,9
Japonya 3,4 7,7 4,9 1,8
Almanya 4,1 5,5 5,9 4,6
Ingiltere 13,3 18,4 11,9 5,4
F ransa 10,7 13,6 13,4 9,7
İtalya 15,7 21,2 19,5 16,4
Kaynak : OECD, Main Economic Indıcators, Şubat 1983.
Ancak, enflasyon oranlarındaki bu yavaşlama, önemli üretim düşüş
leri ve rekor düzeylere ulaşan işsizlik oranları pahasına gerçekleşebilmiştir.
S a n a y ileşm iş Ü lkelerde İşsizlik (Toplam İşgü cü n ün yü zd esi olarak)
1979 1980 _ 1981 1982
A.B.D. 5,7 7,0 7,5 10,6
Japonya 2,1 2,0 2,2 2,4
Almanya 3,2 3,0 4,4 7,2
İngiltere 5,5 6,9 11,0 13,4
Fransa 5,9 6,3 7,3 8,3
İtalya 7,5 7,4 8,3 8,6(1)
K aynak: OECD, Main Economic Indıcators, Şubat 1983.
(1) T em m uz-E ylül dönem ine a it rakam .
14
Sanayileşm iş ülkeler grubu içinde A.B.D. ve Kanada, 1982 yılında, ek on om ik durgunluğun ve artan işsizlik oranlarının en belirgin şekilde o rta y a çıktığı ülkeler olmuştur. 1982 yılında, A.B.D. ve Kanada’nın, reel olarak GSMH lan, sırasıyla, yüzde 1,8 ve yüzde 4,9 oranlarında gerile
m iştir. Böylece her iki ülkenin GSMH lan, 1978 yılındaki düzeylerine inmiş bulunmaktadır.
Sanayileşm iş Ü lkelerde R eel Olarak GSMH Gelişm eleri (Bir önceki yıla göre yüzde değişm e)
1979 1980 1981 1982
A.B.D. 2,8 — 0,4 1,9 — 1,8
Kanada 2,9 0,5 3,1 — 4,9
Fransa 3,3 1,1 0,4 1,4
Japonya 5,2 4,2 2,9 3,0
Almanya 4,0 1,8 - - 0 ,2 — 1,2
Ingiltere 2,0 -— 2,1 - - 2 ,2 0,6
İtalya 4,9 3,9 - - 0 ,2 0,4
Kaynak : IMF, World Economic Outlook, Ocak 1983.
Belli başlı Avrupa ülkelerindeki ekonomik gelişmeler ise, Kuzey Ame
rika ülkelerine göre, daha olum lu olmuştur.
S anayileşm iş Ü lkelerde Sınai Üretim
(1975 = 100, toplam san ayi üretim endekslerindeki yüzde değişm eler)
1979 1980 1981 1982(1)
A.B.D. 4,4 — 3,6 2,4 — 6,1(2)
Japonya 8,2 6,8 2,8 — 0,7
Almanya 5,1 0,0 — 0,9 — 5,6
İngiltere 2,6 — 6,5 — 3,7 — 1,5
Fransa 4,4 0,0 — 0,8 — 2,3
İtalya 6,8 5,1 — 2,3 — 7,6
.Kaynak : OECD, Main Economic Indicators, Şubat 1983.
(1) Kasım 1982 itibariyle 12 aylık değişme.
(2) Aralık 1982 itibariyle 12 aylık değişme
Fransa’da, yılın ilk yarısında uygulanan genişletici önlemlerin de yardım ıyla, GSMH 1982 yılında,yüzde 1,4 oranında artmıştır. İngiltere’de ve İta ly a ’da, yılın ilk yarısındaki iyimser beklentilere rağmen, GSMH ancak b in d e 5 oranında bir artış gösterebilmiş, Federal Almanya’da ise, yüzde
1,2 oranında gerilemiştir.
Sanayileşm iş ülkelerdeki ekonomik durgunluğun uzun bir süredir d ev a m etm esi ve şiddetini giderek artırması, bu ülkelerde uygulanmakta
olan anti-enflasyonist politikalar hakkmdaki endişeleri artırmaktadır.
A.B.D. de, 1982 için, yüzde 2,5-5,5 sınırları arasında saptanmış olan para arzı (M İ) artış hızı, yılın ikinci yarısında, saptanan limitin yüzde 3 üzerine çık m ıştır. Bununla birlikte, Federal Reserve yetkilileri, uzun süreli olabile
c e k bir ekonomik canlanmanın, ancak sürekli bir fiyat istikrarı ortamında
gerçekleşebileceğine in anm aktadırlar. Yılın ikinci y a rısın d a k i nispi parasal genişlem enin ve gelirler ile h a rc a m a la rd a k i d u rg u n lu ğ u n etkisiyle, A.B.D.
nin mali açığı, GSMH nın yüzdesi olarak, 1981 de y ü z d e 2,5 iken, 1982 d s yüzde 4,3 e yükselm iştir.
1981 yılının sonunda belirgin bir düşm e g ö ste rm iş olan k ısa vadeli menkul değerlere uygulanan faiz hadleri, 1982 yılının ilk y arısında belli bir istik ra ra kavuşm uş, ancak, enflasyon o ranındaki düşm e nedeniyle, reel olarak oldukça yüksek düzeylerde kalm ıştır. 1982 yılının ikinci yarısında no
minal faiz hadlerinde görülen düşm e ve enflasyon h ızının sabitleşm esi sonu
cunda, reel faiz hadlerinde de önem li düşm eler g ö zlen m iştir. Yıl sonunda kı
sa dönem li faiz hadleri yüzde 8-9, uzun dönem li faiz h a d le ri ise yüzde 11 dolayına inm iş bulunm aktadır. A.B.D. de, faiz h ad lerin d ek i bu düşme, an ti-enflasyonist politikaların süreceğine ilişkin b e k le n tile r v e ekonom ik durgunluğun neden olduğu kred i talebindeki a z alm a ile açıklanm aktadır.
1982 yılında, A.B.D. dışında kalan diğer san ayileşm iş ülkelerde de faiz o ran la n düşm e gösterm iş, fa k a t bu düşm e A.B.D. dekin d en daha az olm uş
tur. Böylece 1982 yılında, önceki y ıllard a A.B.D. d oları lehine gelişm iş olan faiz h adleri farklılıkları, önem li ölçüde o rta d a n k alkm ış ve kısa dönemli reel faiz o ra n la n , belli başlı sanayileşm iş ü lk ele rle hem en hem en aynı düzeye inm iş bulunm aktadır.
1982 yılında Ja p o n y a’da uygulanan ek onom ik politikalar, y u rt içi talebi canlandırm ak, b ü tçe açığını azaltm a k v e y e n ’in do lar karşısındaki değer kaybını önlem ek gibi, birbirleriyle ç e lişen a m a ç la ra yönelik olm uştur.
Yen’in değerini korum ak am acıyla, p a ra arzı sın ırla n ır ve faiz oranları yüksek düzeylerde tutulurken, b ü tçe a ç ık ların d a nispi b ir artış gözlenm iştir.
Federal A lm anya’da g iderek a rta n ekonom ik durgunluk ve işsizlik, 1982 yılının en önemli so ru n ları o lm u ştu r. A lm an y a’da uygulanan ekono
mik politikaların amacı, enflasyonu k ö rü k le m ed e n iç talebi artıra ra k e k o nom ik canlanm ayı sağlam ak şeklinde b e lirm iştir. Nitekim , dış dengenin güçlenm esi, enflasyon hızının yav aşlam ası, ve A.B.D. deki faiz oranlarının düşm esinden güç alan B undesbank, iç tale b i canlandırm ak am acıyla para arzında nispi bir genişlem e sağlam ış v e resm i faiz oranlarını düşürm üştür.
F ra n sa ’da, 1982 yılının ilk y a rısın d a p a ra arzı- belirgin bir şekilde artm ış ve b ü tçe açığı GSYİH nın yüzde 3 üne u laşm ıştır. A ncak, F ra n sa ’nın A vrupa Para Sistem i içinde a rta n dış tic a re t açığı ve önem li ölçüde rezerv kaybı karşısında, h aziran ayında, fra n k ’ın d ev alü asy o n u ile birlikte, para p o li
tikası sıkılaştırılm ıştır. H aziran-ekim dönem inde ü c re t v e fiy atlar dondu rulm uş, ekim ayından sonra ise firm a la n n ü re ttik le ri m alların fiyatlarını, 1983 yılı için öngörülen yüzde 8 o ranındaki en flasy o n k a d a r a rtırm aların a izin verilm iştir.
İn g iltere’de, 1982 yılında uygulanan p a ra s a l politik alar üç yıl kadar önce sa p ta n a n lim itler içinde kalm aya devam e tm iştir. U ygulanm aya devam edilen sıkı p a ra politikası so n ucunda enflasyon, 1982 yılında önem li ölçüde yavaşlarken, faiz oranları yüksek düzeylerini k o ru m a y ı sü rd ü rm ü ştü r.
D ü n y a tic a re t hacm inin y ü zde 70 e yakın bir kısmını gerçekleştiren sa n a y ile şm iş ülkelerde, 1982 yılında derinleşerek süren ekonom ik durgun
luk, g e lişm e k te olan ülkelerdeki ekonom ik gelişm eleri de olum suz yönde e tk ile m iştir.
1973 yılı sonundaki petrol krizinden bu yana a rta n enerji m aliyetlerine ra ğ m e n , büyüm elerini borçlanarak sürdürebilm iş olan petrol üretm eyen ge
liş m e k te olan ülkeler, 1982 yılında belirginleşen bir dizi olum suz gelişmenin e tk isiy le , borçlarını geri ödemede önemli so runlarla karşılaşm ışlar ve büyü
m ele rin i sürdürebilm ek için gereksinm e duydukları dış kaynağı sağlam ada d a rb o ğ a z la ra girm işlerdir. Büyük ölçüde sanayileşm iş ülkelerdeki derinleşen d u rg u n lu k , a rta n işsizlik o ran lan ve uygulanan ekonom ik politikalardan kay
n a k la n a n b u olum suz etkilerin, gelişm ekte olan ülkeler açısından en önemli
leri, b u ü lkelerin toplam ih racatlarının y ü zde 60 dolayındaki bölüm ünün y ö n eld iğ i sanayileşm iş ülkelerdeki talep düşm esi, uluslararası para ve ser
m ay e p iy asa ların d a uygulanan faiz oranlarının yüksek düzeylerini koru
m ası, san ayileşm iş ülkelerce, d aha fazla istih d am kaybına uğram am ak endi
şesiyle, d o z u ve kapsam ı a rtırıla n korum acı önlem ler v e dünya ham m adde fiy a tla rın d a görülen gerilem elerdir.
G elişm ek te olan ülkelerin endişe verici b o y u tlara u laşan dış borçlanm a ile ilgili so ru n la rı ve bu ülkelerdeki y av aşlayan büyüm e ve azalan talep, bir y a n d a n u lu sla ra ra sı p a ra piyasalarındaki istikrarsızlığı artırırken, öte yan
dan, b u ü lk elerdeki p a z a rla n daralan sanayileşm iş ülkelerin ekonom ik d u r
g u n lu k ta n k u rtu lm a la n n ı güçleştirm ektedir.
Petrol Ü retm eyen G elişm ekte Olan Ü lkelerin D ış B orçlan
1978 1979 1980
(M ily a r D olar) 1981 1982
Toplam dış borç 340,5 396,4 464,8 547,1 599,0
K ısa vadeli borçlar 49,5 58,4 77,7 94,5 92,7
U zun vadeli borçlar 291,0 337,9 387,1 452,6 506,4
N et p etro l ihracatçısı ülkeler 61,4 70,6 80,1 97,1 108,8 Sınai ü rün ihracatcısı ülkeler 111,5 127,7 143,7 171,1 191,l'
D üşük gelirli ülkeler 53,9 59,4 66,5 71,7 78,5
D iğer p etro l ithal eden ülkeler 64,2 80,2 96,9 112,7 127,9 K aynak : IMF, W orld Economic Outlook, Ocak 1983.
P etro l Ü retm eyen G elişm ekte Olan Ü lkelerin Toplam D ış Borç Y ükleri(D
1978 1979 1980 1981 1982
N et petro l ihracatçısı ülkeler (2) 34,1 32,4 24,4 30,0 37,7 Sınai ü rün ihracatçısı ülkeler (3) 17,3 18,4 17,9 19,6 23,4
D üşük gelirli ülkeler (4) 10,2 9,6 9,9 10,2 11,5
D iğer petrol ith al eden ülkeler (5) 17,9 17,3 16,6 19,4 21,4 K aynak : IMF, V/orld Economic Outlook, Ocak 1983.
(1) F aiz ve an ap ara ödem elerinin mal ve hizm et ihracından sağlanan gelirlere oranı.
(2) B ahrain, Bolivia, Kongo, Ekvator, Mısır, Gabon, Malezya, Meksika, Peru, Suriye, Trinidad, Tobago ve Tunus.
(3) A rjan tin , Brezilya, Y unanistan, Hong Kong, îsraii, Kore, Portekiz, Singapur,
G üney A frika, Yugoslavya. ...
(4) 1978 yılında fe rt başına GSYlH ları 350 doları aşm ayan 42 ülke.
(5) G enellikle birincil ürün ihraç eden orta gelirli ülkeler.
G elişm ekte Olatı Ü lkelerde Ekonomik B üyüm e (GSYİH daki yü zd e değişm eler) •
1978 1979 1980 1981 1982
Petrol ih r a c a tç ısı ü lk eler (OPEC) 2,0 3,1 — 2,3 — 4,3 — 4.7 Petrol ü retm ey en g elişm ek te
olan ü lk eler 6,4 5,0 4 ,9 2,8 1,8
S ın ai ürün ih racatçısı ülkeler 6,2 7,3 7,3 6 ,4 2 ,4
N et p etro l ih ra ca tçısı ülkeler 4,9 6,4 4 ,5 0,4 0 ,4
D ü şü k g e lir li ülkeler 5,7 — 0,3 3,1 4 ,7 3,1
D iğ er p etrol ithal eden ülkeler 5,5 3,6 3,1 3,1 0,7
K aynak: IMF, World Economic Outlook, Ocak 1983.
Petrol üretmeyen gelişmekte olan ülkelerde 1981 ve 1982 yıllarında gözlenen önemli ölçülerdeki üretim düşüşleri, bu ülkelerde yaşanm akta olan ekonomik sıkıntıları tam anlamıyla yansıtmamaktadır. Bu ülkelerin dış ticaret hadlerindeki kötüleşme ve cari açıklarını azaltma zorunluluğu, iç talep artışını, GSYİH artışının çok altında tutmayı gerektirmektedir, ö t e yandan, yüksek oranlı nüfus artış hızları, bu ülkelerde, fert başına gelirlerin azalmasına neden olmaktadır.
Sanayileşmiş ülkelerdeki ekonomik durgunluğun derinleşmesi, dola
rın aşırı değerlenmiş durumunu koruması, enerji tasarrufu v e alternatif enerji kaynakları bulma çabalarının olumlu sonuçları, dünya petrol talebi ve fiyatlarının daha da düşmesine neden olurken, doların satın alma gücün
deki yükseklik nedeniyle, ihracatları önemli ölçüde azalırken, ithalatları artmaya devam eden OPEC ülkelerinin cari fazlaları azalmıştır. 1982 yılında, cari fazlaları hemen hemen tamamen erimiş olan bu ülkeler, 1970 li yılların ortalarında karşılaştıkları arz tıkanıklıkları ve enflasyon gibi sorunlarla bir daha karşılaşmamak amacıyla, kendi ülkelerindeki kamu harcamalarından ve planlanan yatırımlardan önemli kısıntılar yapmak durumunda kalm ış
lardır. Finansman ihtiyacı içinde bulunan İran ve OPEC dışı petrol ihra
catçısı ülkelerin fiyat kırarak petrol ihracatlarını artırma çabalan, OPEC ülkeleri arasındaki üretim ve fiyatlama konularındaki dayanışmayı önem li ölçüde zayıflatmıştır.
t
1982 yılı sonunda, A.B.D. deki faiz oranlarında ve doların değerinde görülmeye başlayan düşme eğilimleri ve petrol fiyatlarının azalmaya devam etmesi, 1983 yılında dünyada, az da olsa, bir ekonomik canlanma olacağı yolundaki beklentileri desteklemektedir. Ancak, bu canlanmanın oldukça sınırlı v e kısa dönemli olması ihtimali de yüksektir. Nitekim, 1970 sonrası gelişmeler, sanayileşmiş ülkelerde yatırımların ancak yüksek enflasyon oranlan pahasına uyarılabiîdiği bir ekonomik ortamın doğmuş olduğunu göstermektedir. Böyle bir canlanma ise, mali v e sosyal m aliyet
lerinin büyüklüğü gereği, kısa dönemli olmak zorundadır. Ayrıca, dünya petrol fiyatlarındaki düşme, bir yandan, son yıllarda önem li gelişmeler gösteren enerji tasarrufu ve alternatif enerji kaynakları bulma çabaların
dan vazgeçilm esine neden olacak ve gelecekte yeni bir petrol krizine zemin hazırlayabilecek, öte yandan, finansman sıkıntısı içine girecek olan petrol
ü r e tic is i ülkelerin, uluslararası b a n k a la r aracılığı ile gelişm ekte olan ülke
le r c e kullan ılm ak ta olan fonlarını geri a lm a istekleri sonucunda, uluslar
a r a s ı finansm an sistem inin so ru n ları d a h a da büyüyebilecektir.
II. D Ü N Y A TİCARETİ VE CARÎ DENGELERDEKİ GELİŞMELER
G elişm iş ülkelerin sınai m am ul üretim indeki azalm a, uyguladıkları k o ru y u c u p o litikalar ve p etro l ith al talebindeki durgunluk ile p etrol ü re t
m e y e n gelişm ekte olan ülkelerin ith a la tla rın ı kısm aları, 1982 yılında, dünya tic a re tin d e b ir gerilem eye neden olm uştur,
1980 yılında artış hızı düşen ve 1981 yılında da artış gösterem eyen d ü n y a tic a re ti, m ik tar olarak, 1975 yılından b eri ilk kez bu yıl, b ir gerilem e eğ ilim in e g ire re k ,'y ü z d e 1,5 oranında azalm ıştır. Birim değer olarak ise,
1981 yılında, yüzde 1,5 oranında bir gerilem e görülürken, 1982 yılında bu o ra n ın y ü z d e 4 civarında olduğu sanılm aktadır.
1981 yılında, yüzde 2,5 oranında artm ış olan gelişmiş ülkelerin ihracat h acim lerin in , 1982 yılında, yüzde 1,5 oranında azaldığı tahm in edilm ektedir.
1981 yılında, yüzde 15,8 oranında azalan p e tro l ihracatçısı ülkelerin ihracat ha c im le rin in , dünya petrol ith alatın d a devam eden talep düşüklüğü sonucu,
1982 y ılında da yüzde 18 oranında azaldığı, p etrol ü retm eyen gelişm ekte o la n ü lkelerin ih racat hacim leri ise, 1981 yılında yüzde 7,2 oranında a r t a r k e n , b u a rtış hızının 1982 yılında, yüzde 3,5 civarında olduğu tahm in edil
m e k te d ir.
Dünya D ış T icaret Ö zeti
Bir önceki y;la göre yüzde değişme
DÜNYA DIŞ TİCARETİ
1979 1980 1981 1982
M iktar 6,5 1,5 0,0 — 1,5
Birim değer (Dolar) MİKTAR OLARAK
İHRACAT
18,5 20,0 — 1,5 — 4,0
Gelişmiş ülkeler Gelişmekte olan ülkeler
6,7 4,6 2,5 — 1,5
Petrol ihracatçısı ülkeler Petrol üretm eyen gelişmekte
2,8 — 12,3 — 15,8 — 18,0 olan ülkeler
İTHALAT
8,9 8,8 7,2 3,5
Gelişmiş ülkeler G elişmekte olan ülkeler
8,7 — 1,5 — 2,5 0,0
Petrol ihracatçısı ülkeler Petrol üretm eyen gelişmekte
— 12,3 15,2 19,9 5,0
o lan ülkeler 10,3 4,4 1,8 — 4,0
K aynak : IMF, W orld Economic Outlook, Ocak 1983.
1982 yılında, tü m ülke gruplarının g e re k ih racat gerekse ith a la t hacim le rin d e b ir azalm a izlenm ektedir. Y eterli p etro l stoklarının bulunm ası ve u y g u la d ık la rı k o ru y u cu politikalar sonucu, 1982 yılında, gelişm iş ülkelerin
ithalat hacim lerinde bir a rtış görülm ezken, p etro l ihracatçısı ülkelerin ithalat hacim leri a rtış oranının, p e tro l ihraç gelirlerinin azalm ası sonucu.
1982 yılında yüzde 20 den, yüzde 5 civarına inmesi beklenm ektedir. Petrol üretm eyen gelişm ekte olan ülkelerin, ithalat hacim lerinin ise, 1982 yılında, yüzde 4 oranında azaldığı tahm in edilmektedir.
D ünya ticaretin e konu olan başlıca m al gruplarının fiy a tla rın d a k i geliş m elere bakıldığında, 1982 yılında genel bir düşüş eğilim i izlenm ektedir.
Sınai m am ul fiyatları, 1981 yılında yüzde 5 oranında gerilerken, 1982 y ılın da bu o ran yüzde 3 olm uştur. 1981 yılının ikindi çey reğinden itib aren b it durgunluk içerisine giren p etrol fiyatları ise, 1982 yılında gerilem iştir. 1981 yılında p etro l fiy atları yüzde 10,1 oranında artarken, 1982 yılında yüzde 4,5 oranında azalm ıştır. 1981 yılında 14,8 oranında g eriley en p e tro l dışı birincil m al fiyatları, 1982 de yüzde 12 oranında bir gerilem e gösterm iştir.
D ış Ticaret H adleri ve Dünya Fiyatları Ö zeti
Bir önceki yıla göre yüzde değişim
1979 1980 ' 1981 1982
DIŞ TİCARET HADLERİ
Gelişmiş tilkeîer — 2,4 — 7,8 — 1,1 1,5
Gelişmekte olan ülkeler
Petrol ihracatçısı ülkeler 29,1 41,5 10,8 — 1,0
Petrol üretmeyen gelişmekte
olan ülkeler — 0,3 — 6,2 — 3,9 — 3,5
BAŞLICA MAL GRUPLARININ DÜNYA TİCARİ FİYATLARI (DOLAR)
Smai mamuller 14,5 11,0 — 5,0 — 3,0
Petrol 47,8 62,0 10,1 — 4,5
Petrol dışı birincil mallar 16,5 9,7 — 14,8 — 12,0 Kaynak : IMF, World Economic Outlook, Ocak 1983
Dış tic a re t hadlerinin, ülke grupları itibariyle gelişm eleri ise şöyledir:
Dış tic a re t hadleri, son dört yılda olduğu gibi, bu yıl da, p etrol ü retm eyen gelişm ekte olan ülkeler aleyhine b ir gelişm e gösterm iştir. D iğer ta ra fta n petrol fiyatlarındaki durgunluk, gelişm iş ülkelerin dış tic a re t hadlerinde, 1978 yılından beri ilk defa olarak, pozitif bir gelişm eye im kan v erm iştir.
1981 yılında, gelişmiş ülkelerin dış tic a re t hadleri yüzde 1,1 oranında g e ri
lerken, 1982 yılında, yüzde 1,5 oranında artm ıştır. Son y ıllard a b ir a z alm a eğilim ine girm iş olan p etrol ihracatçısı ülkelerin dış tic a re t hadleri, 1981
yılında, yüzde 10,8 oranında artark en , 1982 yılında, yüzd e 1 o ran ın d a g e ri
lem iştir. P etrol üretm eyen gelişm ekte o lan ülkelerin d ış tic a re t hadlerinde, 1981 yılında kaydedilen yüzde 3,9 luk gerilem e, 1982 yılında d a devam etm iş ve o ra n yüzde 3,5 olm uştur.
1982 yılında, cari işlem ler dengesinde m eydana gelen en önem li g eliş
me, p e tro l ih racatçısı ülkelerin, cari işlem fazlaların ın erim esi sonucunda denge d u rum una yaklaşm ış olm alarıdır. P etro l ih ra c atç ısı ülkelerin cari işlem fazlalarındaki b u hızlı düşüşe, gerek p e tro l ih ra ç m ik tarlarındaki b üyük azalış, gerekse p etrol fiyatlarının düşm esi sebep olm uştur.
Cari İşlemler Dengesi
G e lişm iş ü lk eler G e liş m e k te olan ülkeler
P etro l ih ra ca tçısı ü lk eler P etro l ü retm eyen g elişm e k te o la n ü lk eler
1979 1980
(Milyar
1981
Dolar)
1982
— 5,8 — 40,6 — 1,0 — 4,0
68,6 114,3 65,0 1,0
— 6 1,0 — 88,9 - 1 0 3 ,3 — 90,0 O cak 1983.
1981 yılında, 40 m ilyar dolar civarında bir iyileşm e göstererek 1 m il
y a r d o la r düzeyinde gerçekleşen gelişm iş ülkeler cari işlem ler açığının, 1982 yılında, büyük bir değişikliğe uğram adan, 4 m ilyar dolar dolayında o ld u ğ u tah m in edilm ektedir. Gelişmiş ülkelerin ihraç m allarına karşı göz
len e n tale p düşüklüğü, bu ülkelerin .petrol ith al m iktarları ve ortalam a p e tr o l fiy atlarının düşm esi ile dengelenm iştir.
1981 yılında, 65 m ilyar dolar olan petrol ihracatçısı ülkelerin cari işle m fazlalarının, 1982 yılında, 1 m ilyar dolara düştüğü tahm in edilm ek
te d ir. Bu düşüşün başlıca nedeni, p etrol ihraç gelirlerindeki azalm adır. P e t
r o l fiy a tla rı yüzde 4,5 oranında azalırken, p etro l ihraç m iktarlarının yüzde 20, p e tro l İhraç gelirlerinin ise yüzde 23 oranında azaldığı tahm in edil
m e k te d ir.
P e tro l üretm eyen gelişm ekte olan ülkelerin, 1981 yılında rek o r düzeye u la ş a n v e 103,3 m ilyar dolar olan cari işlem ler açığının, 1982 yılında, bir m ik ta r, azalarak, 90 m ilyar dolar civarında olduğu tahm in edilm ektedir.
B u gelişm e, kalkınm a hızının düşm esi pahasına, ith alatın önemli derecede k ısılm a sı ile sağlanm ıştır.
III. U L U SLARARA SI KURULUŞLAR
1982 yılında uygulanan sıkı p a ra politikasına rağm en bazı ülkelerde d e v a m eden enflasyon, a rta n korum acılık ve işsizlik, ü retim ve tic a re t h a c m in d e k i düşüş, u luslararası p arasal so ru n la rı artırm ıştır. U luslararası P a r a F onu Geçici K om itesinin (Interim C om m ittee) 12-13 M ayıs 1982 tarihli to p la n tıs ın d a üyeler, u luslararası krizi atlatab ilm ek ve belli b ir kalkınm a v e istih d a m seviyesine ulaşabilm ek için ilk şa rtın enflasyonla m ücadele o ld u ğ u n u belirtm işlerdir. Fakat, sıkı p a ra politikası ile birlikte uygun bir m a liy e p olitikasının uygulanm asıyla gelirlerin yavaş yavaş artırılm ası, ay
rıc a , k u rla rd a k i dalgalanm aları azaltm ak v e faiz oranlarını düşürm ek için, b ü y ü k ü lk elerin ekonom i politikalarında b ir koordinasyonun sağlanm ası da ö n g ö rü lm ü ştü r. T oplantıda, sekizinci genel k ota artırım ı ve b u artışın üye
le r a ra s ın d a dağılım ı tartışılm ış, fakaıt sonuca ulaşılam am ıştır.
IM F v e D ünya B ankası’m n o rta k grubu, K alkınm a Birliği’nin (IDA) iç in d e b u lu n d u ğ u d a r boğazı ve kredi verm e şartlarındaki değişiklikleri g ö r ü ş m ü ş tü r (daha önce yönetim kom itesi, A.B.D. nin bu kuruluşa k a tk ı
sın ı a z a ltm a sı dolayısıyla, ID A n ın 1982 de dağıtacağı krediyi 4,1 m ilyar d o la r d a n 2,7 m ilyar dolara indirm işti). Fransa, H ollanda ve K anada, IDA da
özel bir fon kurulm asını önerm iş, bu fonun kaynaklarının, gelişm e yolun
daki ülkelere kredili rnal v eren ve bu fona katkısı olan gelişm iş ülkelere ve az gelişm iş ülkelere serm aye yardım ı şeklinde kullandırılm ası öngö
rülm üştür.
4 - 8 Eylül 1982 de yapılan, IMF yıllık to p lan tısın d a da görüşm elerin ağırlık m erkezini, ID A n ın fin an sm an açığı o lu ştu rm u ştu r, ID A y a p a ra veren ülkeler, 1983 - 1984 yılları için yaklaşık 3,5 m ilyar d o la r tahsis etm eğe k arar verm işlerdir. A yrıca A.B.D. de, 1984 H aziran ayı so n u n a kadar, ID A ya ödem ekle yüküm lü bulunduğu 1,1 m ilyar d oları ödem eyi taa h h ü t etm iştir. ÎDA n ra k aynaklarının yedinci defa artırılm ası ile ilgili görüşm eler de ileri bir ta rih e bırakılm ıştır.
Aynı toplantıda, sekizinci genel k o ta artırım ı ile ilgili görüşm eler y a p ıl
mış, üy eler, kotaların darlık anında ilk b aşvurulacak k a y n a k olm ası ve kotanın a rtırılm ası konusunda anlaşm aya varm ışlardır. Artış- oranında ise, görüş birliğine varılam am ıştır. A.B.D., kotanın yüzde 25 artırılm asını öne
rirken, A lm anya yüzde 50, bazı ü y e le r de yüzde 100 a rtırılm a sın ı önerm iş
lerdir. Bu oranın, Geçici K om itenin gelecek to p lantısına k ad ar, Y önetim K om itesince belirlenm esi kararlaştırılm ıştır.
A yrıca toplantıda, A.B.D. nin ağustos ayında önerdiği, IM F ta ra fın d a n yönetilecek 25 m ilyar dolar tu ta rın d a ek b ir fon k u ru lm ası k o n u su d a efle alınmış ve sonuca ulaşılam ayarak, incelenm ek üzere, Y önetim K om itesine bırakılm ıştır.
D ördüncü tem el süre içinde ÖÇH dağılım ıyla ilgili o lara k y ap ılan t a r tışm alarda ise, sanayileşm iş ülkeler olum suz ta v ır alm ışlardır.
9 - 10 A ralık 1982 de, beş büyük sanayileşm iş ülk en in m aliye b a k a n ları u lu sla ra rası m ali krizle ilgili görüşm elerinde, IMF kay n ak ların ın y ü z d e 40-60 a rttırılm a sı konusunda görüş birliğine varm ışlardır. K ota artırım ının gerekliliğinde d e anlaşarak, b u konunun tartışılacağı Geçici K om ite t o p lantısının n isan ’dan şu b a t’a alınm asının, IMF ye teklif edilm esi k o n u su n d a anlaşm ışlardır.
1982 yılında, D ünya B ankası kredi politikasında değişiklikler o lm u ştu r.
13 O cak 1982 de, sanayileşm iş ülkelerin oylarıyla alm an b ir k a ra ra göre, yeni kredilerden yüzde 1,5 oran ın d a h a rç alınacaktır. Ş u b a t ayında, D ü n y a B ankası B aşkanı Clausen, g elecekte D ünya Barakasının, az gelişm iş ü lk e lerdeki k alkınm a yardım ı p rojeleri finansm anı için, d ah a çok k red i b u lm ak zorunda olduğunu, 1984 yılına k a d a r da, toplam 27 m ily ar dolar b o rçlanm a yapılm ası gerektiğini b elirtm iştir. 30 m a rtta ise, D ünya B ankası, kredi p o li
tikasını d a h a k a tı bir şekle sokm uştur. Yeni u y gulam ada D ünya Bankası, fert b a şın a g ay ri safi milli h asılası 2.650 doları a şan gelişm ekte olan ü lk e lere y aptığı yardım lara, beş yıl içinde tedricen son v erecek tir.
Clausen, m ayıs ayında U lu slararası F inansm an K urum u’nun (IFC), faaliyet sahasını genişlettiğini ilan etm iştir. B undan böyle, IFC gelişm ekte
o la n ü lk ele rin özel kesim yatırım larıyla ilgili konularda, ticari bankalarla y a p tığ ı o rta k çalışm aları genişletecektir.
T em m uz ayında, Dünya B ankası yönetim kom itesi toplanarak, fon to p la m a ve borç verm e politikalarını değiştirm iştir. Bundan böyle, Dünya B a n k a sı da, değişken faiz oranlarına tabi kısa vadeli fonlardan borç ala
b ile c e k tir. .
1 A ralık 1982 de, IMF B aşkanı de L arosiere, M eksika’dan alacaklı olan b a n k a la ra b ir yazı göndererek, b u ülkenin, 1983 yılında o rtay a çıkacak 8,3 m ily a r dolarlık kredi ihtiyacının, 5 m ilyar dolarlık kısmını, bu bankaların k a rşıla m a sın ı istem iştir. IMF, b u ülkeye olan toplam 3,84 m ilyar dolar k re d i ta a h h ü d ü n ü n birinci bölüm ü olan 1,3 m ilyar doları 1983 de verecektir.
D ü n y a B ankası ve A m erika Ü lkeleri K alkınm a Bankası d a (Inter-A m erican D ev e lo p m e n t Bank), M eksika’y a 1983 de 2 m ilyar dolar kredi verecektir.
A y rıca IMF, 23 A ralık 1982 de M eksika’ya, üç yıl vadeli toplam 3,6 m ilyar Ö Ç H lık k red i verilm esine k a ra r verm iştir.
A ralık ayında, A m erika Birleşik D evletleri Maliye B akanı Donald T.
R egan, Brezilya, M eksika, A rjan tin ve bazı doğu bloku ülkelerinde k arşı
la şıla n la ra ben zer krizleri önceden tah m in edip haber verebilecek ve daha s o n ra d a b u ülkelerin durum larını düzeltm elerinde yardım cı olabilecek bir k u ru m u n kurulm asını teklif etm iştir. Regan, görevleri genişletilir ise, U lus
la ra ra s ı P a ra Fonu ve U luslararası ö d e m e ler Bankasının da bu işi yapa bilecek lerin i belirtm iştir.
1982 yılında M acaristan, Belize, A ntigua ve Barbuda, IMF üyesi olm uş
la r ve böyleoe, IMF üyesi ülkelerin sayısı 146 y a çıkm ıştır. St. V incent ve G ren ad in in de D ünya Bankasının, 144 ü n cü ve IDA nın 131 inci üyesi ol
m u ştu r.
IM F, 1982 yılında, M erkezi A frika Ü lkeleri Bankası, İslam Kalkınm a B a n k a sı v e A sya K alkınm a B ankasına ÖÇH bulundurm a ve kullanm a y e t
k isi v e rm iştir. Böylece, ÖÇH bulunduran ve k u llanan k u ru m la n n sayısı 13 e çık m ıştır.
IV . KAM BİYO PİYASALARINDAKİ GELİŞMELER
1982 yılında, döviz kurları büyük dalg alan m alar gösterm iştir. Geçmiş y ılla rd a , özellikle c a ri işlem ler dengesi ve serm aye harek etlerin d en e tk i
len en k u rla r, 1982 de, daha çok faiz oran ların d ak i farklılıklardan etki
len m iştir.
1982 de kam biyo piyasalarında en ç o k dikkati çeken gelişme, sürekli d e ğ e r k a z a n a n dolar ve değer kaybeden Jap o n yeni ve A lm an m arkı olm uş
tur! F a k a t, yılın so n iki ayında gelişm eler yön değiştirm iş, dolar, sterlin h a riç , b ü tü n önem li p a ra la r karşısında değer kaybetm iştir.
Son ü ç yılda, doların güçlü olm asının en büyük nedeni, A.B.D. deki y ü k s e k faiz o ran la rı idi. Z ayıflam a nedeni ise, yıl ortasından itibaren a z a la n faiz oranlarıdır.
Döviz kurları, ülkelerin cari işlem leri ve serm aye hareketleriyle ve bu hesaplardaki beklentilerle ilgili o larak da dalgalanm alar gösterm iştir.
1982 nin ilk yasında, m ark ve y e n ’in dolar karşısın d a değer kaybetm eleri
nin nedeni, cari işlem lerdeki düzelm enin, beklenilen düzeye erişememiş olm asıdır. Ö nceki yıllarda, A.B.D. ye, A.B.D. dışındaki ekonom ik ve sosyal ortam ın karışıklığı nedeniyle serm aye akıyordu. 1982 deki akışın nedeni ise, A.B.D. deki azalan enflasyon oranı olm uştur. A yrıca, Japonya ve A l
m anya’dan dışarı akan serm aye de önem li m ik ta rla ra ulaşm ıştır.
Yıl sonunda, İngiltere dışındaki A vrupa ülkelerinde, faiz oranlarında fazla değişiklik görülm em iştir. Özellikle, A.B.D. ve Ja p o n y a ’daki kısa vadeli faiz oranlarıyla, A vrupa’daki kısa vadeli faiz oran ları fark ların d a oynam a
lar olm am ıştır. Buna rağm en, A vrupa Para Sistem i paraları, A.B.D. deki faiz oranlarında düşm e eğilim inin devam etm esi nedeniyle, dolar k a rşı
sında değer kazanm ışlardır. A yrıca yıl sonunda, AET ülkelerinde uygula
nan politikalardaki fark lılık lar azalm ış ve bu n a bağlı o lara k d a A vrupa P ara Sistem i üzerindeki b a sk ıla r hafiflem iştir. F a k a t yıl sonunda, F in la n diya m arkkası ve İsveç kro n u n u n beklenilenden fazla devalüe edilm esi, A vrupa P ara Sistem ini, bu ülkelerle olan ticari ilişkiler ve rekabetçi d e v a lüasyonların başlam a k o rkusu nedeniyle te k ra r baskı altına so k m u ştu r.
Pound sterlin, 1982 n in büyük b ir bölüm ünde dengeli kalm ış, fa k a t bu seviye, sanayide rek ab et gücünü artırm aya y eterli olm am ıştır. Yılın son iki ayında ise, y u rtiçi para politikasının gevşetilm esi ve özellikle faiz o ranlarının düşürülm esi, sterlinin yüzde 6 değer k a y b ın a n eden o lm u ş
tur. Sterlindeki düşüşün iki ayrı önemli nedeni daha vardı; birincisi, m a rk ve y e n ’in durum larını koruyabilm ek için Alman ve Ja p o n m erk e z b a n k a larının önemli m iktarlara varan sterlin satışlarıdır. İkincisi, p e tro l alım satım ında kullanılan sterlinin, sp o t petrol fiyatlarında görülen d ü şü şle rd en olum suz etkilenm esidir.
1982 de, İtaly an liretinin, cari efektif k u r dengesi, yüzde 5 dü şm ü ş, fakat bu ülkenin diğer ülkelerle olan rekabet gücündeki gerilem eyi en gel
leyem em iştir.
Yen, b ü tü n p a ra lar karşısın d a son iki ayda yükselm iştir. B unun en önemli nedeni, Japon tahvillerine yapılan yabancı se rm ay e y atırım ıdır.
Ayrıca, Japonyada kısa vadeli faiz o ran la n , yıl o rta sın d a n itib aren d e ğ iş
m em iştir.
D iğer k u r dalgalanm aları, tek te k ülkeler için önemli b ü y ü k lü k te olm akla birlikte, dünya çapında bir önem taşım am ıştır.
İ K İ N C İ B Ö L Ü M
İÇ EKONOMİK GELİŞMELER VE TOPLUMSAL YAPI
L G E N EL DURUM
24 Ocak 1980 tarihinde uygulamaya konulmuş olan, İstikrar Programı çerçevesin d e politika uygulamasına 1982 yılında da devam edilmiştir.
Programın iki temel amacı olan, ekonomik büyümenin yeniden ve sağlıklı kaynaklara dayanarak başlatılabilmesi için, enflasyonun kontrol altına alınm ası ve ödemeler dengesi darboğazının aşılması konularında olumlu sonuçlar alınmıştır.
Enflasyonun kontrol altına alınması için uygulanan sıkı para politi
k a sı v e piyasa ekonomisi şartlarının oluşturulması gayretleri, mali ke
sim d e 1982 yılının ikinci yarısında karşılaşılan güçlüklere rağmen, başarılı olm u ş ve fiyat artış hızının düşmesi devanı etmiştir. Toptan eşya fiyatları y ıllık ortalam ası artış ıhızı, yüzde 36,7 den, yüzde 25,2 ye inmiştir.
Enflasyonun yavaşlatılm ası için alınan önlemlerin uygulaması devam ederken, 1981 yılında gerçekleştirilebilmiş olan ekonomik büyüme, 1982 yılın d a biraz hızlanarak devam etmiştir. 1982 yılında, GSMH da, reel ola
rak, yüzde 4,4 oranında büyüme gerçekleşmiştir.
Fiyatlar ve milli gelirde bu gelişm eler olurken parasal göstergelerdeki g elişm eler ise, kısaca, şöyledir: banknot emisyonu, dolaşımdaki para, para arzı v e mevduat artış oranları, nominal GSMH artışından biraz yük
sek , kredi hacmi artışı ise, biraz düşük olmuştur. Kredi hacmi artış ora
n ının düşük olmasının nedeni, Merkez Bankası kredileri artışının, 1982 yılında, önemli ölçüde yavaşlam ış olmasıdır.
1982 yılında, GSMH, reel olarak yüzde 4,4, cari fiyatlarla yüzde 32,1 oranında büyürken, banknot emisyonu yüzde 40,4, dolaşımdaki para 48,7, dar para arzı (Mİ) yüzde 39,3, geniş para arzı (M2) yüzde 57, toplam m evd u at yüzde 56,9 oranında artmıştır. Yani, 1982 yılında üretim ve fiyat artışlarının gerektirdiği likidite ekonomiye sağlanmıştır. Buna karşılık, banka kredileri ve kredi hacmindeki artışlar, GSMH artışına yakın bir artış g ö sterm iş, Merkez Bankası kredileri artışı ise, düşük bir oranda kalmıştır.
S o n geçici verilere göre, m evduat bankaları kredileri yüzde 36,8, kalkınma ve yatırım bankaları kredileri yüzde 40,8, Merkez Bankası kredileri yüzde 4,9 oranlarında artmıştır. Kredi hacmi artışı ise, yüzde 29,8 olmuştur.
Em isyon artışı, 1982 yılında biraz hızlanmış görünmektedir; artış oranı yüzde 38,8 den yüzde 40,4 a çıkmıştır. Emisyon artışı, büyük ölçüde
25
döviz hesaplarındaki iyileşm e ile ilgilidir. M erkez B ankası kredileri a rtı
şındaki yavaşlam a ve m evduat m unzam karşılıklarındaki büyüm e ise, emis
yon hacm inin genişlem esini sınırlayan fak tö rle r olm uştur. M evduat m u n zam karşılıkları m evduata gö re dalha hızlı a rtm ıştır.
1980 yılından bu yana u y gulanm akta olan p a ra ve kredi politikasının, paradan kaçış eğilimini d u rd u rd u ğ u ve ta s a rru fla rı b ü y ü k ölçüde banka m evduatına yönelttiği görülm ektedir. İstik ra r program ının uzun dönemli hedefleri yanında, öncelikle, enflasyonu kontrol a ltın a alm ayı am açladığı unutulm am alıdır. İstik ra r program ının uygulam aya konulduğu zam an, ekonom inin çok yü k sek oranlı b ir enflasyon içinde bulunm ası b ir şansız
lıktır. İstik ra r program ının bu iki am acının gerçekleştirilm esi yönünde alınmış o lan önlem ler, zam an zam an çatışm akta, en azından, enflasyonla m ücadele zorunluğu, program ın uzu n dönem li am acına ulaşm ada h a re k e t alanım daraltm ak tad ır. M erkez Bankası kredileri a rtış hızının y a v aşlam a
sını da, bu açıdan değerlendirm ek gerekir.
M erkez Bankası kredilerindeki artışın yavaşlam ası, uygulanan p a ra politikasının b ir gereğidir. 1982 yılında banknot em isyonu, döviz re z e rv lerindeki gelişm enin de Bitkisiyle hızlı b ir a rtış gösterirk en , m evduat da yüzde 60 a yakın oranda artm ış, p a ra arzı artışı d a hızlanm ıştır. 1982 Y ıllık Program ının genel hedeflerine göre belirlenm iş olan p a ra sa l hedeflerin gerçekleşm esi için, M erkez B ankası kredilerindeki a rtışın b ir m ik ta r y a v a ş latılm ası zorunlu olm uştur. Banka, elindeki para-kredi a raçların ı k u lla n a rak, belirlediği hedefleri gerçekleştirm eye ve sapm aları d ü ze ltm e y e ç a lış
m aktadır. 1982 yılında da, diğer parasal gelişm eleri gözönünde tu ta r a k ekonom inin likiditesini, belirlediği lim itler içinde tu tm a k am acıyla, ih ra c a t kredilerini belirli b ir seviyede tutm uş, Z iraat B ankası’nm kendi im k a n la rındaki gelişm eye paralel olarak, tarım kredilerini kısm ış, k am u se k tö rü n e açtığı kredileri artırm am aya çalışm ıştır. Bu çerçeve içinde, M erkez B ankası ancak, desteklem e almalarının finansm anını yapm ış ve sanayi k red ilerin d e önemli sayılabilecek b ir a rtış gerçekleştirm iştir.
II. GENEL DENGE, MİLLİ GELİR VE ÜRETİMDEKİ GELİŞMELER D evlet İsta tistik E n stitü sü tarafın d an yayınlanan üçüncü geçici t a h mine göre, 1982 yılında gayrisafi m illi hasıla, cari fiy a tla rla yüzde 32,1 oranında a rta ra k , 8 trilyon 657 m ilyar liraya v e sab it fiy a tla rla y ü zd e 4,4 oranında a rta ra k , 224,2 m ilyar liraya ulaşm ıştır.
A ncak, D evlet P lanlam a T eşkilatı tara fın d a n h a z ırla n a n 1983 yılı p ro g ram ına esas çalışm alarda, ekonom inin m akro dengelerine ilişkin veriler, D evlet İs ta tis tik E nstitüsünün, ilk m illi gelir tah m ininin revize edilmiş şekline dayanm aktadır. Bu nedenle, genel dengeye ilişkin bölüm deki değer
lendirm eler, gayrisafi milli h asılan ın 8 trilyon 693 m ilyar lira olduğu v a r
sayım ına göre yapılm ıştır.
A. GENEL DENGE
D evlet P lanlam a T eşkilatı tarafın d an 8 trilyon 693 m ilyar liraya ulaştığı k a b u l edilen gayrisafi m illi hasıla v e geçici ödem eler dengesi hesaplarına g ö re, ekonom inin toplam k a y n ak lan , 1982 yılında, cari fiy atlarla yüzde 29,8 o ran ın d a a rta ra k 8 trilyon 809 m ilyar liraya ulaşm ıştır. Böylece dış açı
ğın, y ü z d e 49,8 oranında a z ala ra k 116 m ilyar liraya düşeceği ve toplam kay
n a k la r içindeki payının, 1982 yılında, yüzde 3,4 den 1,3 e ineceği tahm in ed ilm e k te d ir (Tablo 1). Dış açığın toplam k ay n ak lar içindeki payının azal
m ası, çeşitli nedenlerle ith a la t artışının yavaşlam asına v e ih ra c a t artışının önem li ölçüde yükselm esine bağlanabilir.
1. Tüketim
T oplam tü k etim harcam aları, 1982 yılında, cari fiyatlarla yüzde 32,1 o ra n ın d a a rtış gö stererek , 6 trily o n 936 m ilyar lira olarak gerçekleşm iştir.
T ü k e tim h arcam aların d ak i reel a rtış ise, yüzde 3,1 olm uştur. T üketim h a r
cam aların ın , toplam k a y n a k la r içindeki payı, 1979 yılında y ü zde 75,9 iken, so n üç yılda a rtış g ö stererek , 1982 yılında yüzde 78,7 ye yükselm iştir. Cari fiy a tla rla k a m u tü k etim harcam aları, yüzde 35,7 o ran ın d a a rta ra k , 950 m il
y a r liraya, özel tü k etim h a rcam aları ise yüzde 31,5 oranında a rta ra k 5 tril
y o n 986 m ilyar liraya ulaşm ıştır. K am u ve özel kesim tü ketim harcam a
la rın d a reel a rtışla r, 1982 yılında sırasıyla, yüzde 2,7 ve yüzde 3,1 oranında o lm u ştu r.
2. Yatırımlar
1982 yılında, to p lam y a tırım harcam aları, geçen yıla göre, cari fiy a t
la rla yüzd e 22 oranında b ir a rtış göstererek 1 trilyon 873 m ilyar lira olm uş
tu r. T oplam y atırım ların, yüzd e 87,6 sı sabit serm aye yatırım ları, geri kalan k ısm ı sto k la ra ilav e şeklinde olm uştur. S abit fiy atlarla ise, toplam yatırım la r y ü z d e 6,4 oran ın d a b ir gerilem e gösterm ektedir. Toplam yatırım lardaki re e l gerilem e, k a m u kesim inin sto k y atırım ların d a m eydana gelen dü şü ş
te n v e genel olarak s a b it serm aye y atırım ların d a son y ıllarda görülen d u r
g u n lu ğ u n giderilem em esinden kaynaklanm ıştır.
K am u kesim inde, sto k la rın azalm asına rağm en, sa b it serm aye yatırım ları g eçen yıla göre c a ri fiyatlarla, yüzde 30,5 a rta ra k 993 m ilyar lira olm uş
tu r. Ö zel kesim s a b it se rm ay e yatırım ları ise, c a ri fiyatlarla, yüzde 43,1 o ra n ın d a a rta ra k 647 m ily ar liraya ulaşm ıştır.
a ) ö z e l K esim S a b it Serm aye Y atırım ları
Ö zel kesim isabit serm ay e y a tırım harcam aları, s ek t ör el p a y la r ve a r tış h ızları y ö n ü n d e n incelendiğinde, özel kesim in, yatırım larda, genel o la ra k d ö rt a n a s e k tö re ağırlık verdiği görülm ektedir. Bu sek tö rler toplam ö zel s a b it se rm a y e y a tırım la n n m yüzde 92,7 sini o lu ştu ran im alat, konut, u la ş tırm a v e ta rım sek tö rle rid ir. A ncak, 1982 yılında y a tın m artışlarının ö n e m k a z an d ığ ı se k tö rle r, turizm ve enerji olm uştur (Tablo 2 ve 3).
b) K am u K esim i S abit Serm aye Y atırım ları
K am u kesim inin, 1982 yılı sa b it serm aye y a tırım la rın ın sektöre! dağı
lım ına ilişkin v eriler henüz düzenlenem em iştir. Bu nedenle, kam u sektörü sabit serm ay e yatırım ları, program hedeflerine gö re İncelenm ektedir.
1982 yılında, kam u kesim ince yapılm ası p ro g ra m la n a n y a tırım la r a ra sında m adencilik, enerji ve im alat sanayi y a tırım la rın d a b ir önceki yıla oranla reel gerilem e görülm ektedir. Ancak, buna rağm en, k a m u kesim inde sabit serm ay e y atırım ların ın ağırlık kazandığı s e k tö rle r ise yine enerji, ulaştırm a, im alat, tarım ve m adencilik sektörleri o lm u ştu r. Bu sek tö rlere yapılm ası p ro gram lanan yatırım lar 1982 yılında k a m u sa b it serm aye y a tı
rım larının yüzde 81,6 sim oluşturm aktadır. K am u kesim inin y atırım ların ın bu se k tö rle rd e ağırlık kazanm asının nedeni, ekonom ide d arb o ğ az y a ra ta n enerji açığının giderilm esini, ulaştırm a ve haberleşm e a lt yapısının tam a m lanm asını ve im alat sanayiinde m evcut kap asiten in etk in kullanılm asını sağlam aktır.
B. MİLLÎ GELİR VE ÜRETİMDEKİ GELİŞMELER 1. Milli G elir
D evlet İsta tistik E nstitüsünce, dokuz aylık v e rilere d a y a n ılara k y a p ı
lan üçüncü tahm ine göre, gayrisafi milli hasıla, 1982 yılında, c a ri fiy a tla rla yüzde 32,1 o ran ın d a a rta ra k 8 trilyon 657 m ilyar lira o lm u ştu r. GSM H n ın reel a rtışın ın ise yüzde 4,4 oranında gerçekleşeceği ta h m in edilm ektedir.
Ekonom inin, gerçek üretim kapasitesinin göstergesi o lan, g ay risafi y u rtiç i hasıla ise, ree l olarak yüzde 4,3 ve cari fiy atlarla y ü z d e 32,9 o ra n ın d a büyüyerek, cari fa k tö r fiyatları ile 8 trilyon 25 m ilyar liraya u la şm ıştır (Tablo 4 ve 5). Böylece, 1981 yılında sağlanan reel ekonom ik büyüm e, 1982 yılında, b ira z h ızlan arak devam etm iş olm aktadır. ,
GSYİH yı o luşturan sektörlerden, tarım se k tö rü k a tm a değeri, reel olarak, 1982 yılında, yüzde 6,7 oranında b ir a rtış g ö sterm iştir. C ari fiyatlarla, y ü z d e 25,6 oranında büyüyen tarım sek tö rü k a tm a değeri, 1982 yılında 1 trily o n 669 m ilyar liraya ulaşm ıştır. T arım se k tö rü n ü n k a tm a değ er artış hızının b u denli yü k sek olm asına, bu sek tö rü n hem en tü m ü n ü o lu ştu ra n çiftçilik ve hayvancılık a lt sektöründe, bu yıl görülen olum lu gelişm e n e d en olm uştur. Ç iftçilik ve h ay vancılık alt sek tö rü k atm a değeri, 1982 yılın d a, reel olarak, y ü zd e 7,1, balıkçılık sek tö rü k a tm a değeri, reel o larak , y ü zde 7,3 oranında büyüm üş, bu n a kargılık orm ancılık se k tö rü k a tm a değeri, reel olarak, b ir önceki yıla göre, yüzde 11,1 oran ın d a gerilem iştir.
GSYİH nın, 1982 yılında cari fiy a tla rla yüzde 27,1 ini o lu ştu ran sanayi sek tö rü k a tm a değeri, 1982 yılında, ree l olarak y ü zd e 3,2 oranında b ü y ü m ü ş
tür. 1981 yılında, b u se k tö rd e k a tm a değer a rtış hızı, ree l olarak, yüzd e 7,2 oranında gerçekleşm işti. A rtış hızındaki gerilem e, b u sek tö rü n yaklaşık
y ü z d e 81 ini oluşturan imalat sanayi katma değer artışının yavaşlaması ve m adencilik alt sektörü katma değerinin gerilem esiyle ilgilidir. Cari fiyat
larla yüzde 37,5 oranında büyüyerek, 2 trilyon 173 milyar liraya ulaşan sana
y i sektörü katma değerinin GSYİH içindeki payı, yüzde 26,2 den yüzde 27,1 e yükselm iştir. GSYİH içinde en büyük paya sahip olan, hizmetler sektörünün katm a değeri, 1982 yılında, reel olarak, yüzde 3,8 oranında bir artış gös
term iştir. Cari fiyatlarla yüzde 33,7 oranında büyüyen hizmetler sektörü katm a değeri 4 trilyon 182 milyar liraya ulaşmıştır. Hizmetler sektörünün önem li bir alt kesimi olan ve ekonomide öncü rolü bulunan inşaat sektörü katm a değeri, reel olarak, 1981 yılında binde 4 ve 1982 yılında binde 5 art
m ıştır. İnşaat sektörünün GSYİH içindeki payı yüzde 4,7 den yüzde 4,4 e gerilem iştir. 1982 yılında, hizmetler sektörünün alt kesimleri olan, ticaret, ulaştırm a, mali kurumlar, m esken gelirleri, serbest meslek ve hizmetler ve d ev let hizmetleri sektörleri katma değerleri, reel alarak, sırası ile, yüzde 5,8, yüzde 1,3, yüzde 2,9, yüzde 2,6, yüzde 4,6 ve yüzde 5,4 büyümüştür.
2. Ü retim
Toplam üretimde, son yıllarda görülen durgunluktan sonra, 1981 yılın
da izlenen canlanmanın 1982 yılında, da devam ettiği gözlenmektedir. D ev
let İstatistik Enstitüsü, D evlet Planlama Teşkilatı ve diğer ilgili kurum ve kuruluşlardan alman geçici verilere göre, 1982 yılı üretim gelişmeleri aşa ğıd a özetlenmiştir.
a) Tarım
Tarım sektörü toplam üretim değeri 1982 de, program hedefi üzerinde bir artış göstermiştir. Tarım sektörü üretim değeri artışının, reel olarak, yüzde 4 olduğu tahmin edilmektedir.
D evlet İstatistik Enstitüsünden alman geçici üretim rakamlarına göre, bir önceki yıla göre, tahıl grubunda çavdar hariç, diğer ürünlerde, artış kaydedilm iştir. Buğday üretiminin, 17,5 milyon ton olarak gerçekleşerek,
1979 yılı üretim seviyesine ulaşacağı tahmin edilmektedir (Tablo 7).
1982 yılında, baklagiller ve şeker pancarı üretimlerinde önemli bir artış görülmektedir. Zeytin üretiminde, bu yıl görülen yüksek artış, üre
tim in normal dalgalanması ile ilgilidir (Tablo 7).
b) Sanayi .
Toplam sanayi üretim değeri, 1982 yılında, bir önceki yıla oranla, reel olarak, yüzde 5,4 oranında artmıştır. Sanayi sektörü üretim değeri artış hızında, program hedefinin altında kalındığı gözlenmektedir. Bu sektörde en önem li artış hızları, ara ve yatırım malları üretiminde kaydedilmiştir.
M adencilik sektöründe, 1982 yılı üretim rakamları incelendi
ğ in d e, taşkömürü üretiminin, 1981 yılı seviyesinin üstünde gerçekleştiği tahm in edilmektedir. Ancak üretim, halen 1979 yılı seviyesinin altındadır
