MALİ KESİM GELİŞMELERİ

Bu bölümde, ekonominin tüm mali kesimi bir bütün olarak ele alınacak ve hem mali kesim ile ekonominin diğer kesimleri arasındaki, hem de mali kesimi oluşturan guruplar arasındaki borç-alacak ilişkileri, akımlar şeklinde incelenecektir.

M ali kesim, M erkez Bankası, mevduat bankaları, kalkınma ve yatırım bankaları, sosyal güvenlik kuruluşları, sigorta şirketleri ve kooperatifler­ den oluşmaktadır. Ancak, ülkemizde, bu mali aracı kuruluşların tümünden, düzenli istatistikler derlenemediği için, mali kesim adı altında Merkez Bankası, mevduat bankaları, kalkınma ve yatırım bankaları ele alınmak­ tadır. Ekonomideki mali akımların çok büyük bir bölümü, bu mali kurumlar aracılığıyla gerçekleştiği için, yapılacak analizler büyük ölçüde eksik sayıl­ mayacaktır.

A. GENEL G ÖRÜNÜM

M ali kesimin netleştirilmiş konsolide bilançosuna bakıldığında, bu kesimin, 1982 yılında, ekonomide 761,7 milyar liralık bir kaynak transferine aracılık ettiği görülmektedir. Mali kesim, 1982 yılında hanehalkmdan,

M a li K esim T ra n s ferle ri* (N e t ) Parasal

Yurtdışı Kamu idareleri Kamu girişimleri Öze] girişimler

Hanehalkı (tasarruf mevduatı) Banknot ve ufak para Sosyal güvenlik kuruluşları Sermaye hesapları

Gayrimenkulier Dağıtılamayan

Mali kesim arası işlemler Kaynak(— ), Kullanım ( + ) * Geçici.

Not : Parantez içinde, kur farkları edilen krediler için yapılan

Diğer (M ily a r T L .) Yetki Kurumlan Mevduat Bankaları Mali Kuruluşlar Mali Kesim 5,6 11,4 — 16,6 0,4 (111,4) • _(106,2) 273,8 20,7 _{— 29,5 265,0} (107,4) _(98,6) 31,9 — 26,8 75,3 80,4 (1,6) _(108,8) 31,4 190,3 40,3 262,0 (222,5) _(294,2) — — 428,0 — — 428,0 — 156,3 19,5 0,0 — 136,8 — — 84,4 1,5 _{— 82,9} — 7,1 — 62,9 — 44,0 — 114,0 0,8 54,2 0,4 55,4 — 33,2 139,7 — 7,9 _98,6 — 146,9 166,4 — 19,5 0,0 (— 86,3) _(105,8) +343,5 +602,1 - +117,5 +761,7 (+282,9) (+575,3)

OECD kredileri bloke hesapları ve konsolide düzeltmelerden sonraki rakamlar yeralmaktadır.

sosyal güvenlik kuruluşlarından ve sermaye hesaplarından sağladığı kay­ nağı, kamu idareleri, kamu girişimleri v e özel girişimlerin finansmanında v e önemsiz !bir kısmını da yurtdışma olan borçlarını azaltmada kullanmıştır. Kam u idarelerine aktarılan kaynak 265 milyar lira, yurtdışma aktarılan kaynak ise 400 milyon lira olarak görülmekte ise de, bu, gerçeği yansıtma­ maktadır. M ali kesimin kamu idarelerine ve yurtdışma transfer ettiği kay­ nakların gerçek miktarını görebilmek için, bazı düzeltmeler yapmak gerek­ mektedir.

Düzeltmelerin ilki, döviz kuru farkları ile ilgilidir. 1982 yılında Türk parasının yabancı paralara karşı değer kaybetmesinden doğan kur farkları,

133.9 milyar liradır. M erkez Bankası’nm döviz hesaplarında meydana gelen 133.9 milyar liralık değişiklik, 1211 Sayılı Kanunun 61 inci maddesi gere­ ğince, yıl sonunda Hazine hesabına borç olarak geçirilmiştir. Dolayısıyla, M erkez Bankası’nm kamu idarelerinden alacakları, kur ayarlamaları ne­ deniyle, yapay olarak, 133,9 milyar lira yükselmiştir. Düzeltmelerin İkin­ cisi, OECD den alınan kredilerle ilgilidir. OECD ile yapılan anlaşma gere­ ğince, OECD den alınan kredilerin karşılığı Türk liraları, Hazine’nin Merkez Bankası’ndaki mevduat hesabında bloke olarak tutulmaktadır. Bu nedenle, OECD kredileri arttıkça, Hazine’nin M erkez Bankasındaki mevduatı artış göstermektedir. 1982 yılında, OECD -kredileri ile ilgili olarak, Hazine’nin blok e mevduatı 28,1 milyar lira artmıştır. Dolayısıyla, Merkez Bankası’nm kamu idarelerine borçları, 28,1 m ilyar lira artmış gibi görünmektedir. Düzeltm elerin sonuncusu, M erkez Bankası’nm mevduat bankalarından bir kısım alacaklarının, konsolide edilerek, Hazine borcuna dönüştürülmesi ile ilgilidir. 1982 yılında, Ziraat Bankası’nın M erkez Bankası’na olan 60,6 milyar liralık kredi borcu, konsolide edilerek, Hazine hesabına borç olarak geçiril­

miştir. Dolayısıyla, M erkez Bankası’nın kamu idarelerinden alacakları, yapay olarak 60,6 milyar lira yükselirken, bu kredileri, Ziraat Bankası aracılığı ile kullanmış olan kamu girişimlerinden alacaklar 28,4 milyar lira, özel girişimlerden alacaklar 32,2 milyar lira düşmüştür.

Yukarıdaki düzeltmeler yapıldığında, mali kesimin kamu idarelerine aktardığı kaynak, 98,6 milyar lira, yurtdışma aktardığı kaynak ise, 106,2

m ilyar lira olmaktadır.

Bu düzeltm elerden sonra, mali kesim aracılığıyla gerçekleşen fon akımları şöyle özetlenebilir. M ali kesim, 1982 yılında, emisyon ve tasarruf m evduatı şeklinde hanehalkından 564,8 m ilyar lira, sosyal güvenlik kuru­ luşlarından 82,9 m ilyar lira ve sermaye hesaplarından 114 milyar lira net kaynak sağlamıştır. M ali kesim bu kaynağın 98,6 milyar lirasını kamu idarelerine, 108,8 m ilyar lirasını kamu girişimlerine, 294,2 milyar lirasını özeli girişim lere transfer etmiş, 106,2 milyar lirasını dış borçlarını azalt­ mada kullanmış,'' 55,4 milyar lirası ille de gayrimenkul edinmiştir. 98,6

m ilyar liralık kaynağın, mevduat bankaları ile ilgili kesin verilerin elde edilem em iş olması nedeniyle, hangi kesimlere aktarıldığı belirlenememiştir.

M evduat bankaları ve diğer mali kuruluşların kur farkı hesapları bilinemediği için, mali kesimin yurtdısma transfer ettiği 106,2 milyar liralık fon, yaklaşık bir değeri göstermektedir. Bu transfer, parasal yetki kurum­ lan v e mevduat bankaları tarafından gerçekleştirilmiş, diğer mali kuru­ luşlar yurtdışma borçlanmışlardır.

M ali kesimin, kamu idarelerine aktarmış olduğu 98,6 milyar liralık fon, büyük ölçüde parasal yetki kuramlarından kaynaklanmıştır. Parasal yetki kurum lan ve mevduat bankaları, kamu idarelerine, sırasıyla, 107,4 milyar lira ve 20,7 milyar lira kaynak aktarırken, diğer mali kuruluşlar, kamu idarelerinden, 29,5 milyar liralık fon elde etmişlerdir.

Kam u girişimlerinin, mali kesimden almış olduğu toplam 108,8 milyar liralık fonun 75,3 milyar lirasını diğer imali kuruluşlar, 1,6 milyar lirasını mevduat bankaları, 31,9 milyar lirasını parasal yetki kurum lan sağlamıştır.

Özel girişimler ise, büyük bölümü mevduat bankalarından olmak üze­ re, mali kesimden 294,2 m ilyar liralık kaynak sağlamışlardır.

B. P A R A S A L Y E T K İ K U R U M L A R I

Yukarıda, mali kesim ile ilgili açıklamalarda belirtilmiş olan düzelt­ melerin, parasal yetki kuramlarının aracılık ettiği mali akımlar incelenirken de dikkate alınması gerekmektedir.

P arasal Y e t k i K u ru m la n K a y n a k v e K u llan ım A k ım la n (N e t ) Kamu idareleri Kamu girişimleri Mevduat bankaları Diğer mali Yurtdışı kuruluşlar para (M ily a r T L ) 1978 1979 1980 1981 55,5 101,5 253,8 76,8 20,5 (120,4) 55,1 56,2 49,0 — 17,9 — 22,6 64,4 — 13,6 5,2 6,1 1,5 4,5 — 22,9 — 48,8 — 231,5 41,2 (— 2,4) — 35,9 — 69,2 — 95,8 — 108,1 — 13,9 — 9,0 — 31,7 — 76,6 0,1 0,2 0,5 0,6 — 1,1 _{— 0,8 — 1,0 — 1,6} 10,4 _{— 12,5 — 16,5 27,8} +9 1,7 + 162,9 + 3 76 ,4 + 199,9 (+ 2 0 2 ,3 ) Banknot ve ufak Özel girişimler Gayrimenkuller Sermaye hesapları Dağıtılamayan Kaynak (— ), Kullanım ( + ) * Geçici.

N o t : Parantez içinde, kur farkları, OECD kredileri bloke hesapları ve konsolide krediler için yapılan düzeltmelerden sonraki rakamlar yer almaktadır.

1 98 2* 273,8 (1 07 .4 ) 31,9 — 160,1 ( — 99,5> 13,2 5,6 (1 1 1 .4 ) — 156,3 31,4 0,8 — 7,1 r r 33,2 + 3 5 6 ,7 (+ 2 9 6 , 1>

Parasal yetki kurumlan, 1982 yılında 296,1 milyar liralık net kaynak transferi gerçekleştirmişler ve büyük bölümünü emisyondan ve mevduat bankalarından sağladıkları bu kaynağı, kamu idarelerinin finansmanında v e dış borçlarını azaltmada kullanmışlardır.

Parasal yetki kuramları, bu 296,1 milyar liralık kaynağın 99,5 milyar lirasını mevduat bankalarından, 156,3 milyar lirasını emisyonu artırmak suretiyle, 7,1 milyar lirasını sermaye hesaplarındaki artıştan sağlamışlar­ dır. 33,2 milyar liralık kaynak ise, çeşitli hesaplardaki gelişmelerle, ekono­

miden net olarak çekilmiş olan fonları göstermektedir.

Parasal yetki kurumlan, elde ettikleri bu fonların 107,4 milyar lirasını kamu idarelerine, 31,9 milyar lirasını kamu girişimlerine, 13,2 milyar lirasını diğer mali kuruluşlara, 111,4 milyar lirasını yurtdışma, 31,4 milyar lirasını da özel girişimlere transfer etmişlerdir.

Önceki yıllarla karşılaştırıldığında, 1982 yılında dikkati çeken geliş­ melerden ilki, parasal yetk i kuramlarının yurtdışı kesime karşı, ilk kez net alacaklı duruma geçmiş olmasıdır. Yurtdışı kesimden sürekli olarak kaynak kullanmış olan parasal yetki kurumlan, 1982 de yurtdışma 111,4 m ilyar lira kaynak transfer etmişlerdir. Diğer bir gelişme de, parasal yetk i kuramlarının, kamu idarelerine aktardıkları fonların, toplam kulla­ nımlar içindeki payının, 1980 yılından bu yana düşmesidir. A yn ı şekilde, kamu girişimlerine transfer edilen fonların payı da bir önceki yıla göre azalmıştır.

D iğer taraftan, 1980 yılında, parasal yetki kuramlarından kaynak kul­ lanmış olan mevduat bankaları, 1981 yılında, parasal yetki kuramlarına kaynak aktarır duruma gelmişler, 1982 de ise, parasal yetki kuramlarının,

ikinci önem li kaynağını oluşturmuşlardır.

C. M E V D U A T B A N K A L A R I

M evduat bankaları, 1982 yılında, 602,1 milyar liralık net kaynak trans­ feri gerçekleştirmişlerdir. 1981 yiilmda transfer ettikleri net kaynak ise 453,6 m ilyar lira olmuştu. Bu bankaların aracılık ettiği net mali akımları gösteren tablo incelendiğinde, hanehalkı kesimi mevduatının en önemli kaynak olduğu görülmektedir. Bu kesim, 1982 yılında mevduat bankaların­ dan net 428 m ilyar lira alacaklı durumdadır ve toplam kaynak akımı içinde yüzde 71,1 paya sahiptir. Bunun nedeni, uygulanan fa iz politikası sonucu tasarruf mevduatında son yıllardaki hızlı artıştır. Diğer önemli kaynakları, sosyal güvenlik kuruluşları ve sermaye hesapları oluşturmak­ tadır. M evduat bankaları, 1982 yılında, sosyal güvenlik kuruluşlarından 84,4 m ilyar lira, sermaye artışından 62,9 m ilyar lira kaynak sağlamışlardır.

M e v d u a t Bankaları K a y n a k v e K u llan ım A k ım la n (N e t ) (M ily a r T L ) 1978 1979 1980 1981 1982* Kasa Yurtdışı Kamu idareleri 5,0 19,4 21,9 45,0 19,5 2,4 1,3 2,3 3,7 35,6 1,7 58,0 — 16,6 11,4 20,7 Kamu girişimleri 2,2 30,8 60,8 — 53,2 — 26,8 (1.6) Özel girişim ler ^{27,6 71,9 133,1 227,6 190,3} (222,5) Hanehalkı — 25,4 — 78,7 — 117,4 — 361,2 — 428,0 Kalkınma ve yatırım bankaları 3,7 — 0,6 — 1,1 7,3 6,3 Sosyal güvenlik kuruluşları — 4,5 — 18,2 — 19,9 — 20,2 — 84,4 Merkez Bankası 17,9 22,6 — 64,4 13,6 160,1 (99,5) Gayrimenkuller 4,1 6,7 19,8 — 2,4 54,2 Sermaye hesapları — 4,7 — 24,6 — 29,3 1,0 — 62,9 Dağıtılamayan — 29,7 — 35,3 — 40,8 10,1 139,7 Kaynak (—-), Kullanım ( + ) +64,2 + 157,4 . +272,9 +453,6 +602,1 (+575,3) * Geçici.

N o t : Parantez içinde, konsolide edilen krediler için yapılan- düzeltmeden sonraki rakamlar yer almaktadır.

Mevduat bankalarının kullanım akımlarına bakıldığında, geçici veriler nedeniyle, dağıtılamayan kaleminin çok yüksek paya sahip olduğu görül­ mektedir. Ö zel girişimler 190,3 m ilyar lira ile, en fazla kaynak kullanan kesim olup, kesin veriler alındığında, özel girişimlere verilen kredilerin daha da artması muhtemeldir. Bunun dışında, Merkez Bankası 160,1 m ilyar lira ile yüzde 27 paya sahiptir. 1982 yılında, tesis edilen munzam karşılıklar artı­ şının hızlanması bunun başlıca nedenidir. Ancak, yıl içinde 60,6 m ilyarlık konsolidasyon dikkate alınırsa, M erkez Bankası’nm kullanım içindeki payı bir miktar gerileyecektir. Buna karşılık kamu girişimleri (28,4 m ilyar lira) v e özel girişimlerin (32,2 milyar lira) payı artacaktır. Kaynak kullanımı içinde, 1981 yılında 58 milyar liralık bir payı olan yurtdışı kesimi, 1982 de 11,4 m il­ yar liralık bir paya sahip olmuştur. Mevduat bankaları, diğer kaynaklarının 6,3 milyar lirasını kalkınma ve yatırım bankalarına kredi olarak verm işler, 54,2 milyar lirasını ise gayrimenkul alımında kullanmışlardır.

D. DİĞER M A L İ K U R U L U Ş LA R

Parasal yetki kurumlan ile mevduat bankaları dışında kalan mali aracı kurumlar (kalkınma v e yatırım bankaları, sosyal güvenlik kuruluşları, kooperatifler, sigorta şirketleri, vb.), diğer mali kuruluşlar olarak adlan­ dırılmaktadır. Ancak, kalkınma ve yatırım bankaları dışındaki kuruluşlar­ dan, bu yıl da yeterli veri alınamadığı için, sadece bu bankalar ele alın­ maktadır.

Kalkınma ve yatırım bankaları, 1982 yılında 117,5 milyar liralık net kaynak akımına aracılık etmişlerdir. Bu bankalar, en büyük kaynağı 44 milyar lira (yüzde 37,4) ile sermaye hesaplarından sağlamıştır. Bunu 29,5 milyar ile kamu idareleri izlemekte, daha sonra da, 16,6 m ilyar ile yurtdışı kesim v e 13,2 milyar lira ile M erkez Bankası gelmektedir.

Diğer Mali Kuruluşlar

K a y n a k v e K u lla n ım A k im lan (N e t ) (M ily a r T L ) 1979 1980 1981 1982* Kasa _{0,0 0,0 0,0 0,0} Y u rtd ışı _{— 13,6 — 25,3 — 14,4 — 16,6} K am u id areleri _{1,0 — 3,5 — 33,8 — 29,5} K am u g iriş im le ri 20,2 12,0 46,4 75,3 Ö s el g iriş im le r 11,9 22,7 27,7 40,3 M e rk e z Bankası — 6,1 — 1,5 — 4,5 — 13,2 M ev d u a t bankaları _{0,6 — 1,1 — 7,3 — 6,3} S osya l gü ven lik kuruluşları —- 6,4 — 6,7 — 7,2 1,5 G ayrim en k u ller _{— 0,1 0,1 0,4 0,4} S erm aye hesapları _{— 3,1 — 2,6 — 2,9 — 44,0} D ağıtılam aya n — 4,4 , 5,9 — 4,4 — 7,9 K a yn a k (— ), Kullanım ( + ) +33,7 +40,7 + 74,5 + 117,5 * G eçici,

Kalkınm a ve yatırım bankaları sağladıkları bu kaynakların tamamına yakın kısmım kamu girişimlerine ve özel girişimlere transfer etmişlerdir. Kamu girişimleri 75,3 milyar lira (yüzde 64,1) özel girişimler ise 40,3 milyar lira (yüzde 34,3) net kaynak kullanmışlardır.

II. P A R A V E K R ED İ G E LİŞM E LE R İ A . P A R A S A L Y E T K İ K U R U M L A R I 1. Bilanço

M erkez Bankası bilançosuna, Hazine’nin ufak para emisyonu katılarak oluşturulan, parasal yetki kurumlan bilançosu, 1982 yılında yüzde 29 oranında artarak 2 trilyon 703 milyar liraya yükselmiştir (Tablo 26).

Toplam kullanımların, kesimler itibariyle dağılımı incelendiğinde, 1982 de dikkati çeken gelişmeler, dış varlıkların payının yükselmesi, buna kar­ şılık, kamu girişimlerinden ve mevduat bankalarından alacakların payının düşmesidir.

Dış varlıkların payı, ihracat, işçi dövizleri ve diğer görünmeyen ka­ lemler gelirlerindeki artışa bağlı olarak, 1980 yılından bu yana sürekli artış göstermektedir. 1979 da yüzde 8,5 olan bu pay, 1982 de yüzde 30 a yükselmiştir.

K am u girişimlerinden alacakların payı ise, 1980 den itibaren devamlı olarak azalmaktadır. Uygulanan istikrar programı gereğince, kamu girişim­ lerinin finansmanında, Merkez Bankası kaynaklarının katkısının önemli ölçüde azaltılması sonucunda, 1979 da yüzde 17,7 olan bu pay, 1982 de yüzde 9,6 ya düşmüştür.

K am u idarelerinden alacakların, toplam kullanımlar içindeki payı da, 1980 yılm a kadar sürekli artış gösterirken, son yıllarda bu artışın durak­ ladığı görülmektedir. Nitekim, 1978 de yüzde 30,2 olan bu pay, 1981 de

yüzde 41,6 ya yükselmiş, 1982 de ise yüzde 42,6 olmuştur. 1982 yılındaki yükselme, Hazine’ye kullandırılan kredilerin artışından değil, itfaya tabî hesapların artmasından kaynaklanmıştır. 1982 yılında, Hazine kısa vadeli avansı 4,3 milyar lira artarken, itfaya tabi hesaplarda 194,5 milyar lira artış olmuştur. İtfaya tabi hesaplardaki bu artışın 133,9 milyar lirası, yıl içeri­

sinde Türk lirasının yabancı paralara karşı değer kaybetmesinden doğan kur farklarından, 60,6 milyar lirası da, Ziraat Bankası’nm, M erkez Ban- kası’na olan borçlarından bir kısmının konsolide edilmesinden doğmuştur.

Mevduat bankalarından alacakların, toplam kullanımlar içindeki payı, 1978 den bu yana sürekli olarak düşmektedir. 1978 de yüzde 32,6 olan bu pay, 1980 de yüzde 22,8 e, 1981 de yüzde 20 ye, 1982 de ise yüzde 14 e düşmüştür. Bu payın, 1980 yılında azalması, büyük ölçüde DÇM hesapla­ rında meydana gelen gerilemeden kaynaklanmıştı. 1982 yılındaki azalışın nedeni, mevduat bankalarının, M erkez Bankasından sağladıkları kredilerin daralması olmakla birlikte, konsolide edilen kredilerin miktarı da gözönüne alındığında, bu pay yüzde 16,2 olmaktadır.

Toplam kaynakların kesimler itibariyle dağılımına bakıldığında, 1980 ve 1981 yıllarında azalmakta olan emisyon payının, 1982 de artma e ğili­ mine girdiği görülmektedir. 1980 yılından itibaren uygulanan sıkı para politikası gereği, emisyon hacmindeki artış hızı büyük ölçüde yavaşla­ tılmıştı. Emisyon hacmi, 1979 da yüzde 60,4, 1980 de yüzde 52,1, 1981 de

yüzde 38,7 oranlarında artmıştı. 1982 yılında ise, emisyon hacminin artış oram yüzde 40,3 olmuştur. D öviz varlıklarının, döviz yükümlülüklerinden daha hızlı artması, destekleme alımılarının finansman gereğinin karşılan­ ması ve likidite sıkıntısına düşen bazı bankalara destek sağlanması gibi nedenlerle, yılın ikinci yarısında hızlanan emisyon artışı, M erkez Bankası kredilerinin daraltılması sonucu, yılın son çeyreğinde yavaşlatılmış ve ekonomideki likidite fazlası azaltılmıştır. Mevduat munzam karşılıkların­ daki artış da, emisyon hacminin genişlemesini sınırlayan bir başka faktör olmuştur.

1982 yılında dış kaynakların payının da arttığı görülmektedir. Bu pay, 1980 yılında yüzde 46 iken, 1981 de yüzde 39,3 e düşmüştü. 1982 yılında, döviz yükümlülükleri v e dış kredilerdeki artış nedeniyle, bu pay yüzde 41,8 e yükselmiştir.

2. M erkez Bankası Kredileri

1980 yılında yüzde 71,5, 1981 yılında ise yüzde 41,3 oranlarında artış gösteren M erkez Bankası kredileri, 1982 yılında 15 m ilyar lira (yüzde 1,6) azalarak 910,5 m ilyar liraya inmiş görünmektedir (Tablo 27). Ancak, Ziraat Bankası’mn, M erkez Bankası’ndan kullanmış olduğu destekleme ve tarım­ sal finansman kredilerinin, toplam 60,6 milyar liralık bölümü, 1982 yılı içinde konsolide edilerek, Hazine borcuna dönüştürülmüş v e M erkez Ban­ kası bilançosunda, krediler hesabından düşülerek, itfaya tabi hesaplara geçi­ rilmiştir. Bu yüzden, yapılan konsolidasyon gözönüne alındığında, M erkez

Bankası kredilerinin, gerçekte 45,6 milyar lira (yüzde 4,9) artarak 971,1 mil­ yar liraya yükseldiği görülmektedir. Gene de, önceki yıllarla karşılaştırıl­ dığında, M erkez Bankası’nın, 1982 yılında, çok sıkı bir kredi politikası uygu­ ladığı ortaya çıkmaktadır.

M erkez Bankası, uygulanan istikrar programının hedefleri doğrultu­ sunda, kamu kesimine kullandırdığı kredilerin payını, 1980 yılından iti­ baren azaltmaktadır. 1982 yılında da, kamu kesimi finansman ihtiyacının, giderek artan oranda, vergi gelirleriyle karşılanması, aynı zamanda, kamu tüketim harcamalarının büyük ölçüde denetim altına alınması sonucunda, Hazine kısa vadeli avansı, 4,3 milyar lira (yüzde 1,6) artmıştır. Hazine kısa vadeli avansı, 1980 de yüzde 105,7, 1981 de yüzde 38,8 oranlarında artmıştı.

A yn ı şekilde, M erkez Bankası’nm kamu girişimlerine dolaysız olarak kullandırdığı krediler de, 1982 yılında 23,1 milyar lira (yüzde 9,9) artarak, önceki yıllara göre, büyük bir yavaşlama göstermiştir. Sözkonusu krediler, 1980 ve 1981 yıllarında sırasıyla yüzde 45,2 ve yüzde 30,9 oranlarında artmıştı. Bu yavaşlamada, K İT lerin fiyat ve finansman politikalarının, istik­ rar program ı çerçevesinde sürdürülmesi rol oynamıştır. 1982 yılında, M er­ k ez Bankası tarafından Kamu İktisadi Teşebbüslerine dolaysız olarak kul­ landırılan kredilerdeki artışın, hemen hemen tamamı, hububat alımlannm önemi nedeniyle, Toprak Mahsulleri Ofisi kredilerinde olmuştur. Ayrıca, 1982 yılında, bir önceki yılda da olduğu gibi, kamu girişimlerine, Devlet Y atırım Bankası aracılığıyla, kaynak aktarımı yapılmamıştır.

M erkez Bankası’nın özel kesime, bankalar aracılığıyla kullandırdığı kredilerde, 1982 yılında, 19,8 milyar lira (yüzde 5,1) artış olmuştur. Sözko­ nusu krediler, 1980 ve 1981 yıllarında, sırasıyla, yüzde 98 ve yüzde 58,6 oranında artmıştı.

M e rk e z Bankası K red ilerin in D a ğ ılım ı , . (Y ü z d e ) 1979 1980 1981 1982 K am u K esim i 67,9 63,0 58,4 58,3 H azin e 24,0 28,8 28,3 27,4 Kam u G irişim leri (1 ) 43,9 34,2 30,1 30,9 Ö ze l K esim 32,1 37,0 41,6 41,7 T O P L A M 100,0 100,0 100,0 100,0 (1) Dolaysız ve D evlet Yatırım Bankası aracılığıyla kullandırılan krediler

Konsolide edilen kredi miktanda göz önüne alınarak, M erkez Bankası kredilerinde, 1982 yılında meydana gelen 45,6 milyar liralık artışm, çeşitli ekonom ik faaliyet alanlarına göre dağılımı incelendiğinde, bu kaynağın sanayi ve ticaret sektörlerinin finansmanında kullanıldığı, buna karşılık, tarım ve ihracat sektörlerine sağlanan finansmanın azaldığı görülmektedir. 1982 yılında, M erkez Bankası’nın smai kredileri 51,3 milyar lira, ticari kre­ dileri 26 m ilyar lira artmış, tarım kredileri 24,5 milyar lira, ihracat kredileri de 12,6 m ilyar lira azalmıştır.

M erk ez Bankası K red ilerin in D ağılım ı (Yüzde) 1979 1980 1981 1982 T a rım Sanayi ihracat Ticaret Hazine’ye Avans Destekleme Esnaf ve Sanatkar 24.0 28,8 28,3 27,4 27.1 22,5 25,3 24,3 8,2 10,8 8,1 5,2 30.2 27,0 23,3 27,5 1.4 1,1 1,4 1,2 6.4 7,3 12,2 10,4 2,7 2,5 1,4 4,0 TO PLAM 100,0 100,0 100,0 100,0

Merkez Bankası’nm tarım kredilerinde, 1982 yılında meydana gelen azalma, Ziraat Bankası’nın, kredi talebindeki artışı, kendi kaynaklarındaki artışla karşılayarak, Merkez Bankası kaynağına başvurmamasından kaynak­ lanmıştır.

Sanayi kesimine açılan kredilerdeki genişleme, tamamiyle, orta vadeli kredilerin artırılmasından ileri gelmektedir. Özel kesim yatırımlarının y a ­ vaşlaması nedeniyle, M erkez Bankası, uygulanan istikrar programı çerçe­ vesinde, bu tür kredi taleplerini büyük ölçüde karşılamaya çalışmıştır. 1981 yılında, yatırım amacıyla orta vadeli döviz kredisi kullanan sanayicilerin, kur değişiklikleri nedeniyle karşılaştıkları güçlükleri hafifletecek, düşük faizli bir reeskont kredisi sistemi oluşturulmuştu. Bu uygulama, 1982 yılında da devam ettirilmiştir. Ayrıca, 1982 yılında, çok ortaklı şirketlerin yarım kalmış yatırımlarının tamamlanması ve işletme finansmanlarının sağlan­ ması amacıyla, DESİYAB aracılığıyla kullanılabilecek bir reeskont kredisi imkanı tesis edilmiştir. Diğer taraftan, yatırım mallan imalatını özendir­ mek amacıyla, bu tür krediler de, düşük faizli reeskont kredisi kapsamına alınmıştır. Orta vadeli kredilerin, toplam Merkez Bankası kredileri içindeki payı, 1981 de yüzde 3,2 iken, 1982 de yüzde 8,7 ye yükselmiştir.

Ticari kredilerdeki artış ise, likidite sıkıntısına düşen bazı bankalara sağlanan, özel destek kredilerinden ileri gelmektedir.

M erkez Bankası, 1982 yılında, emisyon ve para arzı artışlarının h ız­ lanma eğilimini gözönüne alarak, ekonominin likiditesini belirlenen h ed ef­ ler içinde tutmak amacıyla, diğer kredilerde olduğu gibi ihracat kredilerinde de belirli bir kısıtlamaya gitmek zorunda kalmıştır.

3. Merkez Bankasındaki Mevduat

M erkez Bankası’ndaki toplam mevduat 1982 yılında yüzde 28,7 ora­ nında artarak 866,4 milyar liraya yükselmiştir (Tablo 28). Önceki yıllarda hızlanan toplam mevduat artışı, 1982 yılında büyük ölçüde yavaşlamıştır. Merkez Bankası’ndaki toplam mevduat, 1980 ve 1981 yıllarında, sırasıyla, yüzde 85,2, ve yüzde 152,2 oranlarında artış göstermişti.

1982 yılında, M erkez Bankası’ndaki toplam mevduatta kaydedilen artış, büyük ölçüde, mevduat bankalarının mevduatındaki artıştan ileri gelmiştir.

Mevduat bankalarının, Merkez Bankası’ndaki serbest mevduatı, önceki yıllarda, özellikle 1981 yılında, hızlı bir artış gösterirken, 1982 de 26,6 mil­ yar lira azalmıştır.

Bankaların topladıkları mevduata karşılık olarak Merkez Bankası nez- dinde tesis etmekle yükümlü oldukları munzam karşılıklar, 1982 yılında yüzde 69,6 oranında artarak 401,2 milyar liraya yükselmiştir. Munzam kar­ şılıklar, 1981 yılında yüzde 72,4 oranında artmıştı. Artış hızının 1982 de bir miktar gerilemesi, bankalardaki toplam mevduat artışının yavaşlama­ sından ileri gelmektedir. Munzam karşılığa tabi toplam mevduat, 1980 v e 1981 yıllarında, sırasıyla, yüzde 72,4 ve yüzde 102,5 oranlarında artar­ ken, 1982 deki artış oranı yüzde 56,9 a düşmüştür.

1982 yılında, munzam karşılıkların, toplam mevduattan daha hızlı art­ tığ ı görülmektedir. Bu gelişmede, haziran ayında yapılan bir düzenleme ile, bankaların yükümlülüklerim yerine getirm eye zorlanmaları etkili olmuş­ tur. Sözkonusu düzenleme ile, M erkez Bankası’nm munzam karşılıklara öde­ diği faiz oranları, 8 puan düsürülürken, yükümlülüğünü yerine getirmeyen bankalara, eksik kısım üzerinden uygulanacak olan cezai faiz oranlan yü zde 35 ten, yüzde 54 e yükseltilmiş ve bu cezai faiz oranları, gecikme süresi uzadıkça artacak şekilde uygulanmaya başlanmıştır. Ayrıca, ban­ kaların munzam karşılık borçlarını ödemelerinde kolaylık sağlamak am a­ cıyla taksitlendirme olanağı sağlanmıştır.

Kamu idarelerinin, M erkez Bankası’ndaki mevduatı, 1982 yılında 32 m ilyar lira artarak, 301,1 milyar lira olmuştur. Bu artışın büyük bir kısmı, H azin e’nin bloke mevduatındaki artıştan kaynaklanmıştır. Sözkonusu bloke mevduat, OECD den sağlanan krediler karşılığında, dolaşıma çıkarılmayıp, H azin e’nin hesabında tutulan Türk lirası tutarlarım göstermektedir. 1982 yılında, Hazine’nin bloke mevduatı, 28,1 milyar lira artış göstermiştir.

D iğer kesimlerin M erkez Bankası’ndaki mevduatı, 1982 yılında 23,7