G enel Durum

T ü rk iy e ’nin ödem eler dengesi yapısı, son yıllarda gösterdiği “iyileşm e’' eğilim ini, 1982 yılında d a sü rd ü rm ü ştü r. Oari işlem ler açığı, 1981 yılm a göre y ü z d e 47 oranında d aralarak , 1 m ilyar 44 milyon dolara düşm üştür. Cari d e n g e d ek i b u düzelm e, özellikle, dış tic a re t açığındaki, yüzde 29,3 o ra n ın d a k i azalm adan kaynaklanm aktadır. G örünm eyen işlem lerden sağ­ la n a n gelirlerin k a tk ısı ise, 1 m ilyar 931 m ilyon dolar olm uştur (Tablo 17). 1982 yılında ih ra c a t gelirleri, uygulanan gerçekçi ku r politikası ve ö z e n d iric i düzenlem elere paralel olarak, dünya ticaretinde gözlenen krize v e a r ta n korum acılığa rağm en y ü zde 22,2 oranında artarak , 5 m ilyar 746 m il­ y o n d o lara yükselm iştir. İth a la t harcam aları ise, yüzde 2,2 oranında azalarak 8 m ily a r 735 m ilyon d o la r düzeyinde gerçekleşm iştir. Böylece, dış ticaret açığ ı b ir önceki yıla gö re gerileyerek, 2 m ilyar 989 milyon dolar olm uştur.

G ö rü n m ey en kalem ler gelirleri, b ir önceki yıla göre, yüzde 14 oranında a z a la ra k , 1 m ily ar 931 m ilyon d o lar düzeyinde kalm ıştır. 1982 yılı içinde, b o rç faiz ödem eleri, y ü zd e 22,8 oranında artarak, 1 m ilyar 465 milyon d o la ra ulaşm ıştır. U lu slararası kam biyo piyasalarında, A vrupa paralarının d o la r k a rşısın d a değer k aybetm esine p aralel olarak, işçi dövizi gelirleri y ü z­ d e 12,2 o ran ın d a a z a la ra k 2 m ilyar 187 m ilyon dolar olm uştur. Turizm ve dış s e y a h a t n e t gelirleri 262 m ilyon dolar düzeyinde gerçekleşirken, çoğun­

luğunu tra n s it taşım acılık ve n avlun gelirleri ile y u r t dışındaki T ü rk m üteah­ hit firm aların ın gelirlerinin o lu ştu rd u ğ u diğer g ö rü n m ey en ler kalem i, yüzde 23,3 o ran ın d a a rta ra k , 990 m ilyon do lara y ü kselm iştir.

1982 yılında, serm aye h a re k e tle ri dengesinde g ö rü len u z u n dönem dış k a y n a k kullanım ı, yüzde 34,5 oranında a rta ra k , 1 m ily a r 161 m ilyon dolara yükselm iştir. Bu artış, dış bo rç ödem elerinin y ü zd e 54,6 oranında a rtm asın a rağm en, proje kredilerinin ve p ro g ram kredilerinin, sırasıy la, y ü zd e 17,4 ve yüzde 19,9 oranlarında genişlem esinden k a y n a k la n m a k ta d ır.

S erm aye h a re k e tle ri dengesine yansıyan, dış k a y n a k artışı, c a ri işlem ­ ler dengesindeki açık ile b irlik te ele alındığında, g enel dengenin 117 m il­ yon d o lar fazla verdiği o rta y a çıkm aktadır.

T ü rk iy e ’nin ödem eler dengesi yapısının önceki y ıllara göre d a h a s a ğ ­ lıklı b ir gelişm e gösterdiğini, ödem eler dengesiyle ilişkili bazı g ö ste rg e ­ ler d e açıklam aktadır.

İh ra c a t gelirlerinin, ith a la t harcam alarını k a rşıla m a oranı, 1982 yılında yüzde 65,8 olm uştur. Bu o ran 1980 ve 1981 yılları için, sırasıyla, y ü z d e 36,8 ve yüzde 52,6 drr. İh ra c a t ve işçi dövizi gelirlerinin ith a la t h a rc a m a la rın ı k a r­

şılam a oranı, 1980 de yüzde 63, 1981 de yüzde 80,5 ve 1982 de y ü zde 90,8 o l­ m uştur. G örünm eyen işlem lerden sağlanan gelirlerin, dış tic a re t açığını k a r ­ şılam a oranı, 1980 de yüzde 37,7, 1981 de yüzde 53,1, 1982 de ise y ü z d e 64,6 dır. Dış borç yükünün bir gösteregsi olan “dış borç servis o ra n ı”, 1982 de yüzde 29,2 olm uştur, 1981 ve 1980 yıllarında bu oran, sırasıyla, y ü z d e 24,2 ve y ü z d e 25 dir.

2. İhracat

1982 yılı program ında, ihracatın, 5 m ilyar 850 m ilyon do lara ç ık a rıl­ ması öngörülm üştür. İh ra c a tta, 1981 yılında görülen olum lu gelişm eler, 1982 de de devam etm iş ve ih racat 5 m ilyar 745 m ilyon d o lara u laşm ıştır.

1982 yılında, ih ra c at gelirlerinde, 1981 yılm a göre, yüzd e 22,2 o r a ­ nında b ir a rtış olm uştur. Bu artışın, o rta doğu ülkeleriyle k u ru la n iyi iliş­ kilerin ve ih ra c a ta uygulanan teşviklerin, 1982 yılında d a sü rd ü rü lm e sin ­ den kaynaklandığı anlaşılm aktadır.

İhraç edilen mal miktarlarına bakıldığında, 1981 yılında 9 m ilyon 137 bin ton mal ihraç edilmişken, 1982 yılında 12 m ilyon 549 bin ton m al ihraç edildiği görülmektedir. Bunun, 2 milyon 797 bin tonu, tarım sal ürünlerden,

1 milyon 354 bin tonu, madencilik v e taşocakçılığı ürünlerinden v e 8 m ilyon 399 bin tonu ise imalat sanayi ürünlerinden oluşmaktadır. Buna göre, ihraç edilen toplam mal miktarında, bâr önceki yıla göre, yüzde 37,3 oranında bir artış olmuştur.

Görüldüğü gibi, ihracatımız miktar olarak, yüzde 37,3 artarken, değer olarak yüzde 22,2 artmıştır. Bu farklılık, dış ticaret hadlerinin olum suz gelişm esiyle ilgilidir.

İh ra ç edilen m al m iktarındaki a rtışta ve buna bağlı olarak ihracat g e lirle rin in y ü zde 22,2 oranında yükselm esinde, ih racatı teşvik uygulam a sın ın 1982 yılında d a sürdürülm esi önem li b ir rol oynam ıştır. M erkez Ban k a s ı’n c a verilen ve yıl sonunda 100,6 m ilyar liraya ulaşan ih racat kredileri,

1982 y ılında azalm a gösterm iş olm asına rağm en, teşvik tedbirleri içıinde ö n e m in i k o ru m ay a devam etm iştir. M erkez Bankası’nca ihracatçılara veri­ le n k red iler, 1981 yılında 113,2 m ilyar liraydı.

İh ra c a tın se k tö re l dağılım ına bakıldığında, 1978 yılından bu yana, ta r ım sek tö rü n ü n , to p lam ih ra c a t içindeki payının azalm aya devam ettiği, im a la t sanayii payının artışını sürd ü rd ü ğ ü ve ta ş ocakçılığı sektörünün p a y ın ın ise dalgalanm a gösterdiği anlaşılm aktadır.

T arım se k tö rü n ü n toplam ih ra c at gelirleri içindeki payı, 1978 de y ü z d e 67,4 iken 1981 de yüzde 47,2 ye, 1982 de ise yüzde 37,3 e düşm üştür. B u n a k arşılık , im a la t sanayiinin toplam içindeki payı a rtm ay a devam e tm iş ve 1978 de yüzde 27,2 iken, 1981 de yüzde 48,7 ye, 1982 d e yüzde 59,7 y e ulaşm ıştır. M adencilik ve taşocakçılığı sektörünün, toplam içindeki p a y ı ise, 1980 den b u y a n a d üşüşünü sürdürm üş ve 1980 de yüzde 6,6 iken,

1981 d e y ü zd e 4,1 e ve 1982 de yüzde 3 e düşm üştür.

İh ra ç edilen m al m ik tarların a sek tö r bazında bakılırsa, toplam ih racat için d e k i paylarının, toplam ih ra c a t gelirleri içinde sahip oldukları paylara p a ra le l b ir görünüm a rz e ttiğ i görülür. 1980 yılından b u yana, tarım sektö­ r ü n ü n payı y ü zde 33,9 dan, 1 981de yüzde 27 ye ve 1982 de yüzde 22,3 e, m a d e n c ilik v e taşocakçılığının payı 1980 d e yüzde 33,8 den 1981de yüzde 18,6 y a v e 1982 de y ü zde 1 0 ,8 e düşerken, sanayi sektörünün, ihraç edilen to p la m m al m ik tarı içindeki payı, 1980 de yüzde 32,3 iken 1981 de yüzde 54.3 e v e 1982 de y ü z d e 66,9 a yükselm iştir. İm alat sanayii lehine gözlenen b u değişiklik, ih ra c a tta gerçekleştirilm ek istenen “yapı değişikliği” hede­ fin e u laşılm a k ta olduğunun b ir belirtisi sayılabilir (Tablo 20).

İ h ra c a t gelirlerindeki a rtış s e k tö rle r itibariyle şöyle b ir gelişm e gös­ te r m iş tir : 1982 yılında, tarım ve m adencilik ve taşocakçılığı sektörü ih racat g e lirle rin d e , sırasıyla, y ü zd e 3,6 ve yüzde 9,3 azalm a olurken, im alat sa n a ­ y iin d e, y ü z d e 49,7 o ra n ın d a b ir a rtış görülm üştür.

T arım se k tö rü a lt kesim i olan b itkisel ürünler, ih racatı 1981 de yüzde 25.3 o ran ın d a a rtış g ö sterirk en , 1982de, yüzd e 10,9 oranında azalm ıştır. Bu k e sim in a lt g ru p la rın a inildiğinde de, m eyva ih ra c atı yüzde 21, “D iğerleri” y ü z d e 8,5 a z alm a g ö sterm iş, a rtışla r yüzde 18,2 ile h u bubat ve yüzde 20 ile s e b z e k alem lerin d e gerçekleşm iştir. H ayvancılık ürünleri, 1981 yılında yüz­ d e 138,9 a rta rk e n , b u yılki a rtış yüzde 51,2 düzeyinde kalm ıştır. Bu artışta, y ü z d e 61,1 ile y ü n , kıl v e y ü z d e 50,6 ile canlı hayvan kalem leri önemli rol o y n a m ıştır. Su ü rünlerinde, yüzde 11,1 oranında azalış görülm üş, orm an ü rü n le ri ise, sadece, yüzd e 8,3 oranında b ir a rtış gösterm iştir. O rm ancılık v e s u ü rü n le ri ih racatın ın , toplam ih ra c at içindeki payları ise binde 4 ve b in d e 2 o ra n la rıy la d ü şü k düzeylerini korum uştur.

Madencilik ve taşocakçılığı sektörü içinde, m etalik olmayan taşocakian ürünleri ihracatı yüzde 7,5, maden cevherleri ihracatı yüzde 21,9 gerile­ miştir. 1981 yılında, metalik olmayan taşocakian ürünlerinde yüzde 4,6 oranında bir artış sağlanmış ve maden cevherlerindeki gerilem e ise sadece yüzde 5,9 oranında kalmıştı.

İm a lat sanayii ihracatında, 1982 p rogram ında hed ef o lara k alman yüzde 41,6 oranı aşılarak, yüzd e 49,7 oran ın d a b ir a rtış g erçekleştirilm iş­ tir. Bu a rtışta , yüzde 81,3 e v a ra n bir a rtışla m akine sanayii, y ü zde 221,5 le petrol türevleri, yüzde 213,8 le dem ir v e dem irdışı m etal san ay ii m am ulleri ve yüzde 57,4 le kim ya sanayii m am ulleri önem li b ir rol oynam ıştır. 1981 yılında, y ü zde 134 o ran ın d a artış, gösterm iş olan ta ş ıt a ra ç la rı, m alzem e parçaları kalem inde, bu yıl, otom otiv sanayiinde görülen d u rg u n lu k n ede­

niyle, yüzde 6 oranında gerilem e kaydedilm iştir.

İh ra c a t gelirlerinin ü lke gru p ları itibariyle p a y la n incelendiğinde, OECD ülkelerinin payının yüzde 48,1 den yüzde 44,4 e, an laşm alı ülkeler payının yüzde 4,3 den yüzde 2,3 e indiği, buna karşılık, diğer ü lk ele r p a y ı­ nın yüzde 47,6 dan, yüzde 53,4 e yükseldiği g ö rü lm ek ted ir (Tablo 22).

O rtak P azar ülkelerine olan ihracatım ız, 1982 yılında 255 m ilyon dolar a rta ra k 1 m ily ar 755 m ilyon d o lara yükselm iş, a n c a k to p la m içindeki payı yüzde 31,9 dan yüzde 30,5 e düşm üştür. Dolar sahası ülkeleri ile diğ er OECD ülkelerine olan ihracatım ızın toplam ih ra c at içindeki p ay ları da, sırasıyla, yüzde 5,9 dan, yüzde 4,5 e ve yüzde 10,4 den, yüzde 9,3 e inm iştir.

A nlaşm alı ülkelere yapılan ihracat, 1982 yılında, y ü zde 38 o ran ın d a azalarak, 200 milyon dolardan, 124 m ilyon dolara inm iştir.

1981 yılında, yüzde 112,8 oranında artm ış olan “D iğer Ü lk e le r” g r u ­ buna ihracatım ız, 1982 yılında yüzde 37 oranında a rta ra k , 3 m ily ar 68 m ilyon dolara ulaşm ıştır. Bu gruba olan ihracatım ızı, ülke bazında inceley ecek •olursak, İra n ’a, Irak’a Suudi A rabistan’a olan ihracatım ızda a rtış la r k a y d e ­ dildiği, buna karşılık Libya’ya olan ihracatım ızın yüzde 46,8 o ran ın d a azalarak, 442 milyon dolardan, 235 m ilyon dolara düştüğü g ö rü le c ek tir. İslam ülkeler grubunda y er alan, İran ’a yapılan ih ra c atın yüzde 238 o r a ­ nında b ir artışla, 234 m ilyon dolardan, 791 m ilyon dolara, Ira k ’a y ü z d e 9,1 oranında b ir artışla, 559 m ilyon dolardan, 610 m ilyon dolara, Suudi A r a ­ b istan ’a yüzde 91,4 oranında bir artışla, 187 milyon dolardan, 358 m ily o n dolara yükseldiği saptanm ıştır. Ayrıca, 1982 yılında Ü rdün’e y a p ıla n ih ­ rac a t 105 m ilyon dolara, K uveyt’e yapılan ih ra c at ise 87 m ilyon d o lara ulaşm ış bulunm aktadır.

3. İthalat

1982 yılı ith a la t hedefi, 10 m ilyar dolar o lara k pro g ram lan m ıştır. Elde edilen veriler, 1982 yılı ith a la tın ın 8 m ilyar 734 m ilyon d o lar o ld u ğ u n u gös­ term ek te d ir (Tablo 18). Buna göre, 1982 yılı ith a la tı geçen yıl gerçekleşen ith a la tta n 199 m ilyon dolar d a h a az olm uştur. Bu gelişm ede, p etro l

fiyat-îarında, 1982 yılında görülen v e özellikle yıl sonlarına doğru hızlanan d ü ş­ m enin etkisi olduğu m u tlak tır.

İth a la t fiyat endeksleri incelendiğinde, 1974 den 1980 e k a d a r devam ©den a rtış hızının kesildiği ve 1981 y ılında 367,3 den, 1982 yılının birinci ü ç ay lık dönem inde 3£>9,8 e, ikinci ü ç aylık dönem inde 350,4 e indiği v s ü ç ü n c ü üç aylık dönem inde, b ira z y ü k selerek , 356,5 düzeyinde kaldığı gö­ rü lm ü ştü r. M iktar endeksi, 1982 yılının ilk üç aylık dönem inde yüzde 8,4 o ran ın d a bir azalm a gösterirk en , fiy a t endeksindeki gerilem e, sadece, yüzde

2 oranında olm uştur. A ncak, y ılın ikinci üç aylık dönem inde m iktar en­ deksi yüzde 16,4 oranında y ü k se lirk e n , fiy a t endeksi yüzde 2,6 lık aza­ lışla, en düşük düzeyine inmıiş, ü ç ü n c ü üç aylık dönem de ise fiyat endeks;

1,7 oranında yükselirken, m ik t a r . endeksi yüzde 12,1 oranında azalm ıştır (Tablo 19).

1982 yılında toplam ith a la t y ü z d e 2,2 gerilerken, tü ketim ve yatırım m alları ithalatı, sırasıyla, y ü z d e 1,1 v e y ü zd e 5,3 oranında artm ış, bunların toplam ith a la t içindeki p a y la rı d a yüksölerek, tüketim m allarında yüzde 2,1, yatırım m allarında y ü z d e 26,6 o lm u ştu r. H am m adde ith alatı ise, bir önceki yıla göre yüzde 4,9 a z a la ra k 6 m ily ar 229 m ilyon dolara düşm üştür. B una paralel olarak, toplam ith a la t içindeki payı da, b ir önceki yıla göre, yü zde 73,3 den yüzde 71,3 e in m iştir. Y atırım mailları içerisinde, 2 milyar 114 m ilyon dolarla m akine ve te ç h iz a t en önem li kalem i o lu şturm akta, geri kalan 210 milyon dolarlık kısm ı, in ş a a t m alzem eleri ith a la tın a ait bulun­ m a k ta d ır (Tablo 23).

1982 yılında tarım s e k tö rü ith a la tın ın yüzde 41, m adencilik ve ta ş ­ ocakçılığı kesim i ith a la tın ın y ü z d e 4,4 o ran ın d a arttığı, bu n a karşılık, im alat sanayii ithalatının y ü zde 7,6 o ra n ın d a azaldığı görülm ektedir.

A lt g ru p lar itibariyle ith a la t h a rc a m a la rı incelendiğinde, im alat sanayii ürü n leri ithalatı 403 m ilyon do lar azalm ış ve bu kesim de y e r alan petrol ü rü n le ri ithalatı, 627 m ilyon d o la rd a n 221 m ilyon dolara, tarım a dayalı sanayi ürünleri ise, 230 m ilyon d o lard a n 175 m ilyon dolara düşm üştür İm a lat sanayii kesim inin, “ d iğ er” başlığı altın d a to p lanan bölüm ünde g e r­ çekleşen ith a la t artışı, y ü zd e 1,3 olm uş v e 4 m ilyar 473 m ilyon dolardan, 4 m ilyar 531 m ilyon d o lara yü k selm iştir.

Sanayi kesim i içinde y e r alan p e tro l tü rev leri ith a la tı, b ir önceki yıla göre, değer olarak, yüzde 64,8 o ra n ın d a azalırken, toplam içindeki payı da yüzde 7 den, yüzde 2,5 a in m iştir. M adencilik ve taşocakçılığı s e k tö rü içinde y e r alan ham petrol ith a la tın d a ise 1981 yılm a göre, yüzde 5,7 oranında a rtış olm uştur. 1982 y ılında to p la m p e tro l ith a la tı 13 m ilyon 829,3 bin ton olup, bunun 11 m ilyon 601,6 b in to n u h a m p etro l ve 2 m ilyon 227,2 bin to n u işlenm iş p e tro l ü rü n le rid ir. B öylece, T ü rk iy e’nin 1982 yılında, toplam p etrol ith a la tı h a rc a m a la rı 3 m ily ar 629,5 m ilyon d o lara ulaşmış, bu n u n sadece 211 m ilyon d oları p e tro l ü rü n le ri ith a la tın a sa rf edilm iştir. D iğer ta ra fta n , ülkem iz 3 m ily ar 629,5 m ilyon dolar olan p etrol ithalatını toplam ihracatının y ü zde 63,2 lik b ir k ısm ı ile k a rşıla r duru m a gelm iştir.

im a la t sanayiinde, “d iğ e r” başlığı a ltın d a to p lanan g ru p ta yer alan ta şıt araçları, m alzem e v e p a rç a la r yüzd e 88,1, m adeni eşya sanayi mamul­ leri yüzde 60,9 ve dokum acılık m am ulleri yüzde 32,1 lik b ir artış göster­ m iştir. K im ya sanayii, seram ik ve cam m am ulleri ile dem irdışı m etal sanayi

m am ulleri ith a la tın d a sırasıyla y ü zd e 25,3, yüzde 15 ve nihayet yüzde 13,5 o ran ın d a azalm alar kaydedilm iştir. K im ya sanayii ü rü n le ri ithalatın­ daki sö zkonusu gerilem e, gü b re ile ilaç ve bo y a ith a la tın d a k i azalmalarla

ilgilidir (Tablo 21).

İth a la tın k ay n aklarına göre dağılım ında, 1982 d e g ö rülen gelişm e, prog­ ram ith a la tı payının az b ir o randa gerilem esi, b u n a karşılık, diğer ithalatı payının artm asıdır.

Program ith alatının to p lam ith a la t içindeki payı, 1982 d e y ü zde 90,9 dan yüzde 90,2 ye inm iştir. P rogram ith a la tı içinde y ü z d e 86 ile en büyük payı liberasyon alm akta, bu n u yüzde 3,1 ile tah sisli, y ü zde 1 ile anlaşmalı ith alat izlem ektedir. D iğer ith a la t ise toplam ith a la t içinde sadece yüzde 9,8 oran ın d a bir paya sahip o lm aktadır (Tablo 24).

Ü lke g ru p la n itibariyle ith a la tta k i gelişm eler izlendiğinde, OECD ülke­ lerinden olan ithalatım ız, 1981 de 4 m ilyar 279 m ilyon d o lard a n 4 m ilyar 434 m ilyon dolara yükselm iş, bu n a karşılık, anlaşm alı ü lkelerden yap ılan itha­ lat 169 m ilyon dolardan, 108 m ilyon dolara dü şm ü ştü r. Ü çüncü g ru b u oluştu­ ran diğer ülkelerden yapılan ith a la t da 293 m ilyon do lar a z a la ra k 4 m ilyar 485 m ilyon dolardan 4 m ilyar 192 m ilyon dolara düşm üştür. 1979 yılından bu yana artış gösteren AET ülkelerinden ithalatım ız da, 1982 yılında, yüzde 2,1 daha az gerçekleşerek 2 m ilyar 466 milyon dolar olm uştur. D iğer OECD ülkelerinden yapılan ithalatım ızda da, geçen yıla göre 5 m ilyon dolarlık bir azalm a olm uş ve 1 m ilyar 80 m ilyon dolara düşm üştür. Ö te y an dan, dolar sahası ülkelerinden olan ithalatım ızda, son beş yıldır gözlenen a rtışla r, 1982 yılında da devam etm iş ve 1981 de 675 m ilyon dolarken, 1982 de 888 m ilyon dolara yükselm iştir. “D iğer Ü lkeler” grubunda y e r alan Ira k ’dan yapılan ithalatım ız, yüzde 16,2 düşerken, İra n ’dan yapılan ith alatım ızd ak i artış yüzde 45,2 olmuş, Libya ve Suudi A rab istan ’dan yapılan ith alat, sırasıyla,, yüzde .16,6 ve binde 2 oranında artm ıştır (Tablo 22).

B ütün bu gelişm eler OECD ülkeleri ile “ diğer ülk eler” grubunun ülkem iz ith alatın d a önem li b ir rol oynam aya devam ettiğini g ö sterm ek ­ tedir. S ovyetler Birliği v e A rn av u tlu k ’u n y e r aldığı, an laşm alı ülkeler grubundan ithalatım ız, 169 m ilyon dolardan, 1982 de 108 m ilyon dolara düşerek toplam ith a la t içindeki önem sizliğini sü rd ü rm ü ştü r.