Osmanlı’nın “Mekatib-i
ðptidaiye”sinden
Türkiye Cumhuriyeti’nin
“ðlk Mektepler”ine
Geçiğte Tarih Programlarında Deßiğim
Yrd.Doç.Dr. Erdal ASLAN
Özet
Bu arağtırmada Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra “Tevhid-i Tedrisat Kanunu” na uygun olarak ilkokul tarih programında yapılan deßiğiklikler incelenmiğtir. Arağtırma, Osmanlı ðmparatorlußu’nun ilkößretim kurumları “Mekatib-i ðptidaiye”lerin son programı olan "1330 (1914) Mekatib-i ðptidaiye Ders Müfredatı” ile Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk müfredatı olan “1340 (1924) ðlk Mektepler Müfredat Programı”nda yer alan tarih programlarının karğılağtırılmasına dayanmaktadır. Cumhuriyet ile birlikte devletin ulusal ve lâik karekterine uygun olarak tarih programlarında önemli deßiğiklikler yapılmığtır. Tarih programları Osmanlı ðmparatorlußu’nun “hanedancı” tarih anlayığının teokratik ve otokratik içeriklerinden arındırılarak ulusal ve lâik bir çerçeveye kavuğturulmuğtur. Cumhuriyet’in tarih eßitimi çocuklarda ulusal bir bilinç oluğturabilmek için “Türk tarihi”ni merkez almığtır. Türk tarihi Avrupa ve Dünya tarihi ile baßlantılı ve karğılağtırmalı olarak bir “Uygalık Tarihi” yaklağımı ile ele alınmığtır. Müfredat programları çocukların geliğim ve ößrenme düzeylerine uygun olmayan ayrıntılardan arındırılarak basitleğtirilmiğtir. Önemli tarihsel kiğiliklerin yağamlarına dayalı “hanedancı tarih” ößretimi terkedilerek yerine, batıda geliğen modern ve bilimsel tarih yöntemi benimsenmiğtir. Bu anlayığ doßrultusunda Osmanlı tarihi Avrupa, Dünya ve Osmanlı ölçeßindeki önemli geliğmeleri, dönemler ve temaları esas alan sistematik bir uslupla yansıtılmığtır. Ayrıca iki döneme ait
DEU Buca Eßitim Fakültesi, Tarih Eßitimi Anabilim Dalı, erdal.aslan@deu.edu.tr
ilkokul tarih programları yeni harflere çevrilerek ek olarak verilmiğtir. Program metinlerinin yeni harflere aktarılması, Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki tarih ößretimi konusundaki deßerlendirmeler için önemli bir katkıdır.
Anahtar Kelimeler Tarih Eßitimi, Ößretim Programı, Cumhuriyet ve Tarih, ðlk Mekteplerde Tarih, Mekatib-i ðptidaiyelerde Tarih, Eßitim Tarihi.
Abstract
This study tackles the changes made on the primary school history coursebooks according to “The Tevhid-i Tedrisat” after the foundation of Turkish Republic. It is mainly a comparative study between “1330 (1914) Mekatib-i ðptidaiye” which is the last primary school curriculum of the Ottoman Empire and the first curriculum of the new Turkish Republic. The radical changes were made in the curriculum appropriate to the new status of Republic and its national and secular foundation. The history course syllabus was taken out of the teocratic and autocratic context of the Ottoman Empire and was placed in the secular and national frame. The new curriculum drew on “Turkish history” to establish a national consciousness in children and it was given in a comparative “civilization history” approach with the Europe and world history. It was simplified and the details not suitable for the cognitive developments of children were discarded. Rather than having the lives of the historical figures, they adopted the modern and scientific method. Within this conjecture, the Ottoman history was reflected according to the important developments in Europe and world. Moreover, the curriculums of these two old periods were published in the new alphabet, which is a very significant contribution for understanding of Ataturk and the assessments and analyses of the history teaching in the first years of the Republic.
Key Words: History teaching, curriculum, Republic and history, history in
primary schools, history in Mekatib-i ðptidaiye, history of education
Giriğ
Bu arağtırma, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra eßitim alanında yapılan devrim ve düzenlemelerin ilkößretim kurumu olan “ðlk
Mektepler”in müfredat programı baßlamında tarih dersleri üzerindeki etkisini incelemeyi amaçlamaktadır. Cumhuriyet’in ilkößretim tarih programları üzerindeki, etkisini belirleyebilmek için ðmparatorluk
“Mekatib-i ðptidaiye”leri ile “Cumhuriyet ðlk Mektepleri”nin tarih programlarının
karğılağtırılması gerekir. Tarihin siyasal etki ve yönlendirmelere açık bir alan nitelißi tağıması ve Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde siyasal bir telkin aracı olarak deßerlendirilip kullanılmasına yönelik yaklağımlar, ilk ve ortaößretim tarih programları ile ders kitaplarını her zaman siyasal tartığmaların ve polemiklerin içerisinde bırakmığtır. Aradan geçen bunca zamana karğın, Atatürk dönemi tarih programları ve tarih ders kitapları bu
tür tartığmaların odaßına oturtulmakta ve günümüzde tarih eßitimi ve tarihçilik alanında yağanan bütün sorunların kaynaßı olarak sunulmaktadır. Böylece aslında günümüz tarih eßitiminin sorunlarının ve bunlara iliğkin olası çözüm yollarının dile getirilmesi yerine, bu tartığmalar üzerinden Atatürk dönemi, devrimler ve cumhuriyetin kuruluğ felsefesi çatığmaların odaßına oturtulmaktadır. Çoßunlukla gündelik basında ya da medya kuruluğlarında yer tutan, farklı mesleklerden gelen ve Atatürk dönemine karğı takıntılı bir biçimde olumsuz tavır içerisinde olan bu simalar dönemsel olarak yenilenmesine karğın söylemlerinde ve yöntemlerinde bir deßiğiklik gözlenmemektedir. Yapılan tartığmalarda dönemin tarih eßitimine yönelik olarak ileri sürülen düğünceler ve tezler, çoßunlukla tarihsel kaynaklara ve bu kaynaklardan elde edilen verilere dayanmak yerine, bu tezleri ileri sürenlerin niyetlerine, siyasal, ideolojik, dinsel ve toplumsal tercihlerine, beklentilerine ve iliğkilerine dayalı olarak yürütülmektedir. Atatürk döneminin tarihçilißi ve tarih eßitimi konusundaki iddialar, tarih programlarının ve ders kitaplarının içerißinden baßımsız olarak sadece kiğisel yorumlara dayandırılamayacaßı gibi, cumhuriyet öncesinden devralınan alana iliğkin birikim, deneyim ve kadroların akademik düzeyinden baßımsız olarak da ele alınamaz. Atatürk döneminin tarih anlayığına ve tarih eßitimine iliğkin bir deßerlendirme ya da incelemenin ancak dönemin tarih müfredat programları, tarih ders kitapları ve tarih alanında uzmanlağmığ kadroların yayın ve arağtırmalarna dayalı olarak yapılması beklenir. Ancak Mesut Çapa tarafından kaleme alınmığ olan,
“Cumhuriyet’inðlk Yıllarında Tarih Ößretimi”1ile “Türkiye’de 1930 Öncesi
Tarih Ößretimi”2 ve Cemil Öztürk ile Ali Yılmaz tarafından yayınlanmığ
olan “Türkiye’de Harf ðnkılâbından Önce Kullanılan ðlkokul Tarih Programları ve Ders Kitapları”3 ve Bahri Ata tarafından yazılmığ olan, “Atatürk, Tarih Ößretimi ve Müzeler"4 bağlıklı incelemeler dığında konu
müfredat programları ve ders kitaplarına dayalı olarak irdelenmemiğtir. Yazılmığ olanların en kapsamlısı olan Çapa’nın arağtırmalarında müfredat programları ve ders kitapları üzerinden Atatürk döneminin tarih eßitiminin genel bir çerçevesi çizilirken, Öztürk ve Yılmaz’ın arağtırmasında ise “1926
ðlk Mekteplerin Müfredat Programı”na ve harf devrimi öncesine ait oldußu
1
Mesut Çapa, “Cumhuriyet’in ðlk Yıllarında Tarih Ößretimi”, Ankara Üniversitesi Türk
ðnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Mayıs-Kasım 2002, Sayı: 29-30, s.39-55.
2
Mesut Çapa, “Türkiye’de 1930 Öncesi Tarih Ößretimi”, Toplumsal Tarih, Sayı: 129, 2004, s.80-87.
3
Cemil Öztürk ve Ali Yılmaz,“Türkiye’de Harf ðnkılâbından Önce Kullanılan ðlkokul Tarih Programları ve Ders Kitapları”, Kuram ve Uygulamada Eßitim Bilimleri, Cilt: 1, Sayı:
2, Aralık, 2001, s.409-427. 4
tespit edilmiğ olan üç kitap üzerinden bir inceleme yapılmığtır. Adı geçen arağtırmalar dığında Cumhuriyet’e geçiğ sürecinin veya bağka bir deyiğle Atatürk dönemi tarihçilißi ve tarih eßitimini konu alan pek çok yayın bulunmasına karğın, bütün yazılanlar Atatürk’ün yakınında bulunmuğ olan dönemin kadrolarının yazdıklarına ve basında geçen deßerlendirmelere dayalı olarak kaleme alınmığtır. Bu durum yapılan bütün yayınların sınırlı bir çerçeve içerisine sıkığarak birbirlerini tekrarlamığ olmaları sonucunu doßurmaktadır. Osmanlı ðmparatorlußu’ndan Cumhuriyet’e geçiğ sürecininde müfredat programlarında yapılan düzenlemeler yeterince ele alınmamığtır. Cumhuriyet’in ilk müfredatları ve tarih programları hakkında yazılanlar Çapa’nın arağtırmaları dığında bu konularda dönemin tanıklarınca yapılan yorumların tekrarlanmasından ibarettir. Cumhuriyet öncesi ve sonrasının programları üzerine karğılağtırmalı bir deßerlendirme yapılmamığtır. Cumhuriyet dönemi tarih programlarındaki deßiğim konusunu iğleyen incelemelerde yukarıda belirtilenler dığında tamamında “Türk Tarih
Tezi” dönemi konu edilmiğtir. “Türk Tarih Tezi” öncesi döneminin tarih eßitimi, Çapa tarafından yazılmığ olan “Türkiye’de 1930 Öncesi Tarih
Ößretimi” bağlıklı inceleme dığında üzerinde hiç durulmayan bir konu olarak
kalmığtır. Bu arağtırmada Osmanlı’nın son “Mekatib-i ðptidaiye” programı ve Cumhuriyet’in ilk “ðlk Mektepler Müfredat Programı”ndaki tarih ders
içeriklerinin karğılağtırmalı bir deßerlendirmesi yapılacaktır. Arağtırmanın sonunda her iki döneme ait tarih müfredatlarının Latin alfabesine çevrilmiğ metinlerinin ek olarak verilmesi Cumhuriyet’in ilk döneminin tarih eßitimine iliğkin, inceleme, yorum, tartığma ve polemiklerin somut veriler üzerinden bilimsel bir yaklağımla yapılması için kaynak olacaktır. Böylece subjektif bir biçimde sadece niyetler ve niyet okumaları üzerinden yapılan tarih dığı deßerlendirmelerin akademik bir zeminde yapılmasına olanak saßlanacaktır.
Türkiye Cumhuriyeti’nin ðlk Müfredat Programları
Türkiye Cumhuriyeti’nin okullarında izlenecek olan müfredat programlarının hazırlanması yolunda ilk çalığmalar daha henüz “Ulusal
Baßımsızlık Savağı” sonuçlandırılmadan önce 1921 yılı ortalarında Maarif
Vekili Mehmet Vehbi (Bolak) Bey’in döneminde bağlamığtır. Ancak yapılan çalığmalar ilkößretim programlarından çok ortaößretim programları üzerinde olmuğtur. Oluğturulan komisyonların hazırladıßı programlar, karğılağılan güçlükler nedeniyle Vehbi Bey döneminde, yürürlükten kaldırılarak eski programlara geri dönülmüğtür5. Son derece zor koğullar altında sürdürülen
“Ulusal Baßımsızlık Savağı” nedeniyle eßitim alanındaki düzenlemeler
5
Mustafa Ergun, Atatürk Devri Türk Eßitimi, Ankara, 1982, s. 21; ðsmail Hakkı Tonguç, ðlkößretim Kavramı, Piramit Yay., Ankara, 2004, s. 226–227
üzerinde fazla yoßunlağılamadıßı için bu konudaki kapsamlı giriğimlere ancak savağın kazanılmasından ve kurulan yeni devletin siyasal yapısının oluğturulmasından sonra bağlanabilmiğtir.
Eßitim alanında yapılması gereken deßiğim ve düzenlemelere yeni devletin kurumsal yapısına biçim verme çalığmalarının bağlamasıyla birlikte ivedi olarak giriğilmiğtir. Eßitim sisteminin yapısının ve hedeflerinin yeniden belirlenmesi kapsamında üzerinde önemle durulan konuların bağında yeni devletin yapısına uygun müfredat programlarının hazırlanması yer almığtır. Yeni müfredat programlarının hazırlanmasına iliğkin ilk çalığmalar Cumhuriyet’in ilan edilmesinden kısa bir süre önce, 15 Temmuz- 15 Aßustos 1923 tarihleri arasında toplanan I.Heyet-i ðlmiye’de yapılmığ olmasına
karğın, bir sonuca ulağtırılamamığtır. Çaßdağ eßitim sisteminin oluğturulmasında sonuç getiren önemli adımlar, ancak “Tevhid-i Tedrisat
Kanunu”ndan sonra atılabilmiğtir. Cumhuriyet’in birinci yılında eßitim programları konusundaki çalığmalar tamamlanamadıßından herhangi bir aksaklıßa neden olamamak amacıyla ilk ve orta ößretim okullarının iğleyiğinde ve müfredatlarında herhangi bir deßiğim yapılamadıßı için, eßitim-ößretim eski içerißi ile oldußu gibi sürdürülmüğtür. Cumhuriyet’in ilk programları, ancak 1924 yılında “Tevhid-i Tedrisat Kanunu”ndan sonra hazırlanabilmiğtir. 3 Mart 1924 tarihinde TBMM’de kabul edilmiğ olan bu kanun ile birlikte okullarda verilecek olan eßitimin nitelißi ve eßitim yönetimi anlayığı belirlenmiğ, imparatorlußun hanedan ailesine sadık bir
“Teba’a-i Osmanî” yetiğtirmeyi amaçlayan eski eßitim sistemi ve onu temsil eden kurumlar tasfiye edilmiğtir. Yerine Cumhuriyet’in lâik ve ulusal düğünceli, özgür ve yasalar karğısında eğit hak ve ödevlere sahip vatandağlarını yetiğtirmeyi amaçlayan, toplumsal yağamı ve bilimsel gerçekleri temel alan insancıl bir eßitim anlayığı benimsenmiğtir. Bir yandan bu modern eßitim anlayığını temsil eden kurumlar oluğturulurken, dißer yandan bu kurumlarda verilecek olan eßitimin içerißini belirleyen ößretim programlarının ve onlara uygun olarak hazırlanmığ ders kitaplarının saßlanması yoluna gidilmiğtir.6 “Tevhid-i Tedrisat Kanunu”ndan sonra eßitim sisteminin ve okullarda izlenen müfredat programlarının, kanunda belirlenen esaslara uygun hale getirilmesine büyük önem verilmiğtir. Cumhuriyetin lâik ve ulusalcı ideolojisinin yerleğebilmesi, Türk ulusunun çaßdağ uygarlık düzeyinde bir yağam sürebilmesi için ößretim programlarının yeni bağtan ve köklü bir deßiğimden geçirilmesine ihtiyaç duyulmuğtur. Türkiye Cumhuriyeti’nin geleceßinin teminatı olarak görülen
6
Erdal Aslan, “Türkiye Cumhuriyeti’nin ðlkokullarda ðzledißi ðlk Müfredat Programı: “1924ðlk Mektepler Müfredat Programı”, ðlkößretim Online, Cilt: 10 Sayı: 2, Haziran 2011, s. 717-734.
genç kuğakların yetiğtirileceßi eßitim kurumlarında verilecek eßitimin içerißini belirleyen ößretim progamları konusunu görüğmek ve sonuçlandırmak üzere 23 Nisan-1 Mayıs 1924 tarihlerinde “Telif ve Tercüme
Dairesi” binasında “II. Heyet-i ðlmiye” toplantısı düzenlenmiğtir. Maârif
Vekili Vasıf Çınar’ın bağkanlıßında toplanan II. Heyet-i ðlmiye’nin üyeleri Maârif Vekâleti’nin üst yönetim kadrosu, ößretmen okullarının müdürleri, ößretim yöntemleri alanında ders veren ößretmenler ve profesörlerden oluğmaktaydı.7 “II. Heyet-i ðlmiye” toplantısında kabul edilmiğ olan
müfredatlar aynı zamanda dönemin bütün sömürgeci ülkelerine ve onların uydularına karğı verilmiğ olan Ulusal Baßımsızlık Savağı sonunda kurulmuğ olan Türkiye Cumhuriyeti’nin ilkößretim ve ortaößretim kurumları için hazırladıßı ilk müfredat programlarıdır. Bu nedenle Cumhuriyet dönemi eßitim tarihi açısından son derece özel ve tarihsel bir niteliße sahiptirler. ðlkokullar ve liselerde izlenmek üzere düzenlenmiğ olan bu programlar
“1340 (1924) ðlk Mektepler Müfredat Programı”, “1340 (1924) Lise Birinci Devre Müfredat Programı (Orta Mektepler)” ve “1340 (1924) Liselerin ðkinci Devre Müfredat Programı” olarak Maârif Vekâleti tarafından
uygulamaya konmuğtur8.
Türk eßitim tarihi açısından çok önemli yenilikler içeren “II. Heyet-i
ðlmiye” toplantısında kararlağtırılan konulardan birisi de hazırlanmığ olan bu
yeni programlara uygun ders kitaplarının saßlanmasıydı. ðlkokulların ve orta mekteplerin ders kitaplarının yarığma usulü ile yazdırılması, ilkößretimde kitapsız yapılacak olan dersler için rehberler hazırlanması, liselerin üst sınıflarında okutulacak kitapların yarığma usulü ile uzmanlara yazdırılması veya yabancı dillerden tercüme ettirilmeleri kararlağtırılmığtır.9 Ancak yeni programlara uygun kitaplar hazırlanıncaya kadar okutulmakta olan mevcut kitaplar arasından Vekâletçe seçilenlerin yeni müfredatlarda belirlenmiğ olan ilkeler ve amaçlara uygun bir biçimde yeniden düzenlenerek kullanılmaları kabul edilmiğtir. Bu karar doßrultusunda eski programlarda yer alan ve yeni müfredatlardan çıkartılmığ olan konular ders kitaplarından ayıklanmığ, yerine eklenen yeni konuları da kapsayacak biçimde tekrar basılmığlardır. Böylece Türk Devrimi’ni tüm yönleriyle temsil eden yeni kitaplar hazırlanıncaya kadar, hem zaman kazanılmığ, hem de ders kitabı sorununu giderecek geçici bir çözüm yolu benimsenmiğtir10.
7
Hâkimiyet-i Milliye, 25 Nisan 1924, Hâkimiyet-i Milliye, 2 Mayıs 1924. 8
Aslan, “Türkiye Cumhuriyeti’nin ðlkokullarda ðzledißi ðlk Müfredat Programı…”, s.722-723.
9
Yahya Akyüz, Türk Eßitim Tarihi (M.Ö. 1000- M.S. 2004), Gözden Geçirilmiğ 9. Baskı,
Ankara, 2004, 362; Mustafa Ergun, Atatürk Devri Türk Eßitimi, Ankara, 1982, s. 61–64.
10
Erdal Aslan, “Türkiye Cumhuriyeti’nin ðlk Ders Kitapları”, Eßitim ve Bilim, Cilt:35, Sayı: 158, 2010, s. 219.
ðlkokul Müfredat Programlarında Tarih
“1924ðlk Mektepler Müfredat Programı” eßitim sistemi ve programlar
ile ilgili çalığmalar tam olarak sonuçlandırılmadan eski programlar ile Cumhuriyet’in ulasalcı ve laik karakterleri arasındaki uyumsuzlukları gidermek üzere hazırlanmığtır. Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk ve orta ößretim kurumları için hazırlanan bu ilk müfredatlar, Osmanlı ðmparatorlußu’nun müfredat programlarındaki bazı konuların çıkarılması, yerlerine yenilerinin eklenmesi ya da birleğtirilmesi ğeklinde tadilattan geçirilmeleriyle oluğturulmuğlardır. Bu nedenle“1924 ðlk Mektepler Müfredat Programı”, Osmanlı’nın modern ilkößretim okulları olan “Mekatib-i ðptidaiyeleri”n, programı esas alınarak hazırlanmığtır. Osmanlı’nın 1924 yılına kadar yürürlükte kalan son “Mekatib-iðptidaiye Müfredatı” 1913’te hazırlanarak,
1914 yılında yayımlanmığ olan "1330 (1914) Mekatib-i ðptidaiye Ders
Müfredatı” idi11. Cumhuriyetin eßitim felsefesini ve politikasını temsil eden yeni programlar hazırlanıncaya kadar yürürlükte kalan bu eski programlar tadilattan geçirilmiğ, Saltanat ve Hilâfeti temsil eden, Cumhuriyet ile ters düğen konu ve yaklağımlar programlardan çıkarılmığtır. Çıkarılan konuların yerine, yeni devletin geleceßi için düğünülen siyasal ve toplumsal anlayığa uygun konular eklenmiğtir. Bu özellikleri “1924 ðlk Mektepler Müfredat
Programı”nı, çok daha geniğ bir katılımla ve kapsamlı yeni bir program hazırlanıncaya kadar benimsenmiğ olan geçici bir çözüm yolu durumunda bırakmaktaydı12.
Türkiye Cumhuriyeti’nin ilkößretim kurumları olan “ðlk Mektepler”in süresi beğ yıl olarak belirlenmiğtir. Beğ yıllık bu sürenin eski programlardan en önemli farkı birbirinden ayrı devrelere ayrılmaksızın bir bütün olarak belirlenmiğ olmasıydı. ðlkößretimin içerißini “Tevhid-i Tedrisat Kanunu”na uygun hale getirmek üzere içerißi yeniden düzenlenen programda, Saltanat, Hilafet ve Padiğah ile ilgili konular “Musahabat-ı Ahlâkiye ve Malumat-ı
Vataniye”, “Tarih”, “Coßrafya”, “Kuran-ı Kerim” ve “Türkçe”
derslerinden çıkarılmığtır. Yeni programlardan çıkarılan konuların;
“Padiğahımıza ve Büyüklerimize itâat itmeliyiz”, “Padiğahımıza ve Büyüklerimize ðtâat ve Muhabbet”, “Hükûmet-i Müstebitenin Mahzuru”, “Meğrûtîyyetin Nimetleri” , “Vezaif-i Dînîyye”, “Gureba-yı Müslîmine ve Ecânibe Karğı Muamele”, “ðdare-i Mutlâkiyyenin Mahzûru”, “Meğrûtîyyetin mahzûru”, “Meğrûtîyyetin Nimetleri”, “Meğrûtîyyetin Mücâhedeleri Hakkında Bir Fikr-i ðcmâlî” bağlıklarını tağıdıßı
11
Erdal Aslan ve Sinan Olkun, “Türkiye Cumhuriyeti’nin ðlk Müfredatlarında ðlkößretim Matematißi”, ðlkößretim Online, Cilt: 10 Sayı: 3, 2011, s. 992-993.
12
Aslan, “Türkiye Cumhuriyeti’nin ðlkokullarda ðzledißi ðlk Müfredat Programı…” , s. 722.
belirlenmiğtir13. Yerine ulusalcılıßı, laiklißi ve demokratik cumhuriyeti hedefleyen konular eklenmiğ, eßitimin amacı ve içerißi çocukları toplumsal yağama hazır yurttağlar olarak yetiğtirecek biçimde yeniden yapılandırılmığtır14. Kuğkusuz deßiğim sadece bu derslerle sınırlı kalmamığtır. Farklı isimler altında verilmekte olan fen bilimleri ve matematik ile ilgili ders programları da bu deßiğimden fazlasıyla etkilenmiğtir. Ancak bu derslerin programlarında yapılan deßiğim eßitim tarihi ile ilgili yazında üzerinde hiç durulmamığ olan bir konudur. “Bunun en
önemli nedenlerinden bir tanesi, müspet bilimlere ait alanlar oldukları için herhangi bir rejim deßiğiklißinden, zamandan, mekândan, siyasal ve toplumsal öznelliklerden etkilenmelerinin söz konusu olamayacaßına iliğkin yaygın ve yanlığ, bir ön yargıdır. Bu önyargıyı besleyen en önemli olgu Batı’nın bilim ve teknoloji alanındaki geliğmelerinin transferi konusunda imparatorlußun son elli yılından beri toplumun tüm kesimleri arasında örtük bir biçimde varılan mutabakattır. Ayrıca, bu yanılgıda iki döneme ait programların karğılağtırmalı bir biçimde incelenmemiğ olmasının ve bu derslerin bir bütün olan eßitim sisteminin parçası olduklarının göz ardı edilmesinin de payı oldukça büyüktür. Dißer alanların tersine, fen ve matematik gibi konuların belirli bir düzeyde bilgi ve uzmanlık gerektirmesi de, üzerinde rahatça konuğulmasına olanak tanımadıßı için bu derslerin programlarına yönelik düzenlemelerin eski-yeni tartığmalarının dığında kalmasında önemli bir rol oynamığtır.15 Ancak Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk
programları “Tarih”, “Coßrafya”, “Vatandağlık” ve “Kur’an-ı Kerim ve Din Dersleri” açısından yoßun tartığma ve polemiklere konu edilmiğtir. Arağtırmamızın konusunu oluğturan tarih eßitimi boyutu o dönemden beri zaman zaman gündeme getirilerek tartığılmaktadır. Ancak bu tür tartığmaların bilimsel ve tarihsel olarak bir anlam ve deßer tağıyabilmesi için bu konudaki en önemli, vazgeçilemez kaynaklar olan programlar ve ders kitapları üzerinden yürütülmesi gereklidir. Bu arağtırmada Cumhuriyet’in ilk müfredatlarında belirlenen tarih programları üzerinden karğılağtırmalı olarak deßerlendirilmiğtir. Konunun ders kitapları boyutu çok daha geniğ kapsamlı oldußundan bağka bir arağtırmaya bırakılmığ, burada sadece müfredat programları üzerinden bir inceleme yapılmığtır. Öncelikle Osmanlı Devleti’nin son yıllarında Cumhuriyet’in ilk yılında da izlenmiğ olan “1330
(1914) Mekatib-iðptidaiye Ders Müfredatı”nda yer alan tarih dersinin içerißi
deßerlendirilecek, daha sonra “1340 (1924) ðlk Mektepler Müfredat
13
Maârif-i Umumiye Nezareti, a.g.e., s. 4-11. 14
Aslan, “Türkiye Cumhuriyeti’nin ðlkokullarda ðzledißi ðlk Müfredat Programı…”, s.718-723.
15
Programı” nda ve “1926 ðlk Mektepler Müfredat Programı”nda tarih
dersleri için belirlemiğ olan çerçeve üzerinde durulacaktır.
“1330 (1914) Mekatib-iðptidaiye Ders Müfredatı”nda Tarih Eßitimi Osmanlı ðmparatorlußu’nda “Mekatib-i ðptidaiye”lerin son müfredatı olan “1330 (1914) Mekatib-i ðptidaiye Ders Müfredatı” tamamen Fransız
eßitim sisteminin etkisi altında kalınarak hazırlanmığ bir programdır16. Program, Mahmut Ğevket Pağa Kabinesi’nde Maarif Nazırı olarak görev yapan Ahmet Ğükrü Bey’in (24 Ocak 1913- 9 Aralık 1917) döneminde hazırlanmığtır. ðlkößretim Teğkilat Kanunu’nu ve ößretim programlarını hazırlamak üzere Darülfünun ve Darülmuallimin müdürleri ile hocalarından seçilen bir komisyon oluğturulmuğtur. Hemen çalığmalarına bağlayan komisyonun beğ ay çalığarak tamamlamığ oldußu program 1914 yılında yayımlanarak yürürlüße konmuğtur17. Programa göre “ðptidai Mektepler”, “Devre-i Ula (Evveli)”, “Devre-i Mutavassıta” ve “Devre-i Âliye” olmak
üzere ikiğer yıllık üç evreye ayrılmığtır. ðptidai mekteplerinin bu yapısıyla uyumlu olarak hazırlanan programlar, iki ve altı dersaneli okullara göre iki ayrı biçimde düzenlenmiğtir18. “1330 (1914) Mekatib-i ðptidaiye Ders Müfredatı”, I. Dünya Savağı’nın patlak vermesi üzerine herhangi bir deßiğime ußramaksızın 1924 yılında Cumhuriyet’in ilk müfredat programlarının hazırlanığına kadar yürürlükte kalmığtır. Programa göre
“Mekatib-i ðptidaiye”lerde tarih dersleri “Devre-i Evveli” nin ikinci
sınıfından itibaren bağlamaktaydı ve geriye kalan beğ yıl boyunca her sınıfta haftada iki saatlik bir süre ayrılmığtır19.
Devre-i Evveli: “1330 (1914) Mekatib-i ðptidaiye Ders Müfredatı”
incelendißinde “Devre-i Evveli”nin birinci sınıfında baßımsız bir tarih dersine yer verilmemiğtir. Ancak “Musahabat-ı Ahlâkiyye ve Medenîyye” derslerinin bir bölümünün tarihsel olayların ve fıkraların anlatımına ayrılacaßı belirtilmiğtir.20 Bu programda baßımsız tarih derslerine ikinci sınıftan itibaren haftada iki derslik bir süre ayrılmığtır. Ancak dersin müfredatında “bu sınıfda müselsel” (birbirini, izleyen / kronolojik) bir tarih
dersi verilmeyecek”, ðslâm, Türk ve Osmanlı tarihinin en büyük
16
Cicioßlu, a.g.e., s. 91. 17
Mustafa Ergun, II. Meğrutiyet Devrinde Eßitim Hareketleri, Ocak Yay., Ankara, 1996.
18
Maârif-i Umumiye Nezareti Mekâtib-iðbtidaiyye Ders Müfredatı: Altı, Beğ, Dört ve Üç Dersane ve Muallimli Mekteblere Mahsus, ðstanbul: Matbaa-i Amire, 1330 (1914) ; Necdet Ayas, Türkiye Cumhuriyeti Milli Eßitim Tarihi: Kuruluğlar ve Tarihçeler, Ankara: Milli
Eßitim Basımevi, s.226; Hasan Cicioßlu, Türkiye Cumhuriyeti'nde ðlk ve Orta Ößretim
(Tarihi Geliğim), Ankara, 1985, s. 92-93; Ergun, age., 204–205; Faik Reğit Unat, Türkiye Eßitim Sisteminin Geliğmesine Tarihi Bir Bakığ, ðstanbul, Milli Eßitim Yayınları, 1964, s.40.
19
Maârif-i Umumiye Nezareti, a.g.e., s. 26-35. 20
simalarından olan bazı ünlü kiğilerin ve okulun bulundußu yörenin vaktiyle Müslümanlar ve Osmanlı tarafından fethi sırasında yararlılıßı görülmüğ ya da ğehit olmuğ kimselerin kahramanlıkları anlatılacaktır. Programın devamında isimleri sıralanmığ olan ðslâm ve Osmanlı büyüklerinin hayatlarından örnekler verilmesi, yine okulun bulunudußu memlekette türbeleri bulunan ya da, cami, çeğme, medrese, köprü gibi önemli eserlerler yaptırmığ olan kiğilerin hayatlarının ayrıntılı olarak iğlenmesi belirtilmiğtir. Müfredatın devamında tarih derslerinde hayatlarından ve kahramanlıklarından söz edilecek olan ðslâm büyükleri “Hazret-i Ebu
Bekir” ile Osmanlı büyüklerinin listesi ise “Ertußrul Gazi” ile
bağlamaktadır. Bu bölüm “1924 ðlk Mektepler Müfredat Programı” nın tarih dersi konuları arasından çıkarılmığ olmasına karğın, “Musahabat-ı
Ahlâkiyye” ve “Kuran-ı Kerim ve Din Dersleri” programlarına isim listesi
verilmeksizin özetlenmiğ ve kısaltılmığ olarak aktarılarak ahlâk eßitimindeki yerini korumuğtur. Bu durum “Musahabat-ı Ahlâkiyye” programında; “büyük milli kahramanların hayat ve faaliyet ve sergüzeğtlerini cazib hikâyeler ğeklinde anlatacaktır” ifadeleriyle yansıtılmığtır. Benzer durum;
“Kuran-ı Kerim ve Din Dersleri” programında da yer almığtır. Üçüncü sınıf
programında; “muallim münasıb düğtükçe Hazret-i Peygamber ve Ashâb-ı Kiram’ın ulvi menkıbelerini izah edecektir” dördüncü sınıf programında;
“muallim münasıb düğtükçe ðslâm’ın ğartlarını ve iman edilmesi ğart olan dini meseleleri izah edecek ve Hazret-i fahr-i âlem ile dißer peygamberlerin menkıbelerini anlatacaktır” ifadeleriyle yer almığtır21.
Devre-i Mutavassıta: “1330 (1914) Mekatib-i ðptidaiye Ders Müfredatı” na göre üç devreli iptidaiyelerin ikinci devresi olan “Devre-i Mutavassıta”nın birinci ve ikinci sınıflarında tarihe haftada iki derslik bir
zaman ayrılmığ ve “Muhtasar Tarih-i Osmanî” konularının ößretimine yer verilmiğtir. Birinci sınıfta “Devlet-i Osmaniye’nin tesisinden mukaddem eski
Türkler’in ahvâl-i târihiyyesi, âsâr ve abidât-ı medenîyyesi ile hakkında ma’lûmâtı mücmele” ve “Ertußrul Gazi”konuları ile bağlayıp “Zitvatorog Muahâdenamesi”ne kadar olan “Osmanlı Tarihi” süreci padiğahların tahta çıkığ sırasına göre isimleri ve dönemlerindeki önemli olayları içerecek biçimde verilmiğtir. ðkinci sınıfta ise, “Sultan Osman-ı Sâni: Lehistan
Sefereri ve Ğehâdeti” konusuyla bağlayarak “Trablus ve Balkan Muharebeleri” ne kadar olan dönemi yine padiğahların tahta çıkığ sırasına göre ve dönemlerindeki önemli olayları kapsayacak biçimde planlanmığtır.
Devre-i Aliyye: “1330 (1914) Mekatib-i ðptidaiye Ders Müfredatı” na
göre ðptidaiyelerin üçüncü devresi olan “Devre-i Aliyye”nin birinci ve
21
Maârif Vekâleti, 1924ðlk Mektepler Müfredat Programı, ðstanbul, Matbaayı Amire,
ikinci sınıflarında tarih ößretimine haftada iki derslik bir zaman ayrılmığtır. Birinci sınıfta “Muhtasar Tarih-i Medenîyyet” ve “Kurûn-ı Vusta” bağlıßı altında; “Mısırîler, Fenikeliler, Asurîler ve Keldanîler, ðranîler, Hititler, Türkler, Benii ðsrail, Yunanîler, Romalılar, Kurûn-ı Vusta Muhâceret-i Akvâm, Medenîyyet-i ðslamiye” konularına ve bunların alt bağlıklarına yer
verilmiğtir22. Bu sınıfta ößretilmesi öngörülen konular arasında yer alan
“Türkler” bölümünün, “Türkler: Mevki-i coßrafi- eski Türklerin âbitâd ve âsâr-ı târihiyyesi-eski Türk medenîyyeti” bağlıklarından oluğtußu ve oldukça kısa tutuldußu görülmektedir23.
Bu programda dikkat çeken dißer bir nokta da Türkler kadar kısa deßilse de, “Medenîyyet-i ðsâmiye” bağlıßı altında “ðslâm Tarihi” ne ayrılmığ olan bölümün oldukça sınırlı olmasıdır. “Medeniyet-i ðslâmiye:
Arabistan, mevki-i coßrafi ve iklim – Kabl-el ðslâm Arapların ahvâli (Muhtasaran) bâsit seniyye-i nebeviye, hicret-i nebeviyye, intiğâr-ı ðslâm – Hulefa-yi Rağidîn devrindeki ulûm-u islâm hakkındaki ma’lûmât-ı mücmele – Emeviler ve Abbasiler hakkında ma’lûmât-ı mücmele, Endülüs devlet-i Emeviyyesi’nin teğkîli, ðslâmların medenîyyete hizmetleri: Asâr-ı mi’mariye, ulûm ve fünûn – usûl-ü idare – uhuvvet-i ðslâmiyye – Kurûn-ı Vustada âlem-i ðslâmiyyet ile âlem-i Hristiyaniyyet arasında mukayese– Medenîyyet-i ðslâmiye’nin ehemmiyeti ve Avrupa medenîyyetine olan te’siri”24 bağlıkları
altında verilen konular Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk müfredatlarında yer alan konular ile kıyaslandıßında aralarında her hangi bir fark görülmeyecektir. Böyle bir karğılağtırma Cumhuriyet ile birlikte “ðslâm Tarihi”nin programlardan çıkarıldıßı tezini çürütmektedir.
“Devre-i Aliyye”nin ikinci sınıfındaki tarih dersleri “Muhtasar Kurûn-ı Cedide Tarihi”ne ayrılmığtır. Bu sınıfın programında yer alan konuların ana bağlıkları; “keğfiyyât-ı cedîde, Avrupa’da hükümet-i mutlakiyyetin teğkili,
ðngiltere’de meğrûtiyyet, medenîyyet-i Osmaniye, Osmanlılar’da inkiğâf eden mühim sanatlar, bizde devr-i teğettüt, Prut Muharebesi Damat ðbrahim Pağa devri, 1182 Seferi, ðngiltere’nin Hindistan’ı ve Amerikay-ı Ğimaliyeyi istilası, Devlet-i Aliyye’nin Rusya’ya 1201 seferi, Fransız ðnkılab-ı Kebiri, Napolyon’un Mısır’ı istilası, Napolyon’un muzafferiyeti, Rusya ile 1224 seferi ve Bükreğ Muahedenamesi, Almanya’nın teğkili, ðtalya’nın ittihadı, Balkan hükümetlerinin teğkili, 1294 Seferi, Ondokuzuncu asırda ihtiraat ve keğfiyyat, Avrupalıların müstemlekat siyaseti” konularından oluğmaktadır.
22
Maârif-i Umumiye Nezareti, a.g.e., s. 30-32 23
Maârif-i Umumiye Nezareti, a.g.e., s. 31 24
Porgramda bu konuların herbirinin altında iğlenmesi benimsenmiğ olan konuların alt bağlıkları da ayrıntılı olarak verilmiğtir25.
“1340 (1924) ðlk Mektepler Müfredat Programı”nda Tarih Eßitimi: Türkiye Cumhuriyet’nin ilk programı olan “1924 ðlk Mektepler Müfredat Programı” tarih eßitimi açısından incelendißinde ders içerißinin ðmparatorlußun eski programından oldukça farklılağtıßı görülür. Cumhuriyet döneminin ilk programı olan “1924ðlk Mektepler Müfredat Programı” yeni
rejim ile eski programlar arasındaki uyumsuzlußu gidermek üzere yapılmığtır26. Bu uyumsuzlußu gidermek üzere yapılan düzenlemelerin bağında eski imparatorluk rejiminin siyasal ve sosyal kontrol araçları olarak tarih programlarında yer alan Saltanat, Osmanlı Hanedanı ve Hilafet ile ilgili konuların programlardan ve ders kitaplarından çıkarılması gelmektedir. Çıkarılan bu konuların yerine Türkiye Cumhuriyeti’nin yeni rejiminin siyasal ve toplumsal eylem ve söylemlerini yansıtma amacı güden, “Sarayın
Hıyânetleri, Millî ðntibâh devri, ðstiklâl Hârbi, Yeni Türkiye Devletinin Kuruluğu, Lozan Muâhedesi, Cumhuriyet, Bugünkü Türk ðlmi,” konuları
eklenmiğtir27. Bu konuların ößretilmesindeki temel amaç imparatorlußun teba’asından Cumhuriyet’in yurttağlarına dönüğtürülmek istenen bireylerin kiğisel benlik ve toplumsal kimlik algılarını yeniden inğa etmekti. Böylelikle genç kuğakların duygusal olarak Osmanlı’dan koparılması ve Cumhuriyet ile olan baßlarının güçlendirilmesi saßlanacaktı. Bu yaklağım ile birlikte ayrıca ilk kez Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluğ sürecinin tarihi de okullarda okutulan tarih derslerinin bir parçası haline getirilmiğ ve imparatorlußun tasfiye edilmesi ile birlikte anlam ve geçerlilißini yitirmiğ konular ve veriliğlerindeki amaçlar da tasfiye edilmiğ oluyordu. “1924 ðlk Mektepler
Müfredat Programı”nda, tarih dersine 3. sınıfta haftada bir saat, 4. ve 5.
sınıflarda iki saatlik bir ders süresi ayrılmığtır. “ðlk Mekteplerin” süresinin kısaltılmığ olmasının 4. ve 5. sınıflar üzerindeki tarih dersi yükünü artırması beklenir. Ancak programda yer alan konular azaltılarak durum dengelenmeye çalığılmığtır. Böylece yeni programlarda yer verilen konular ğöyle belirlenmiğtir:
“Üçüncü Sınıf; “Bu sınıfda tarih dersi daha ziyâde bir kırâat ve
musâhabeğeklinde olacak ve Meğrûtiyetin ilânından bu güne kadar cereyân eden en mühim vakıalar, çocukların alâkasını celb edecek bir ğekilde, muallim tarafından takrîr ve hikâye edilecektir. Bi-l-hassa Anadolu’da millî hareketlerin bağlamasıyla cumhûriyetin ilânına kadar geçirdißimiz millî
25
Maârif-i Umumiye Nezareti, a.g.e., s. 32-35. 26
ðlhan Bağgöz, Türkiye’nin Eßitim Çıkmazı ve Atatürk: Sorunlar, Çözüm Aramaları,
Uygulamalar, Kültür Bakanlıßı Yay., Ankara, 1995, s. 107. 27
intıbâh devrine en fazla ehemmiyet verilecek, bu devrin kahramanlık menkıbeleri, büyük ğahsiyetleri anlatılacaktır”.
Dördüncü Sınıf; ðlkçaß uygarlıklarının; “Mısırlılar, Fenikeliler,
Keldânî ve Asurîler, ðranlılar, Hititler, Türkler, Benî ðsrâil, Yunanlılar, Romalılar” olmak üzere özellikle uygarlık tarihi açısından iğlenmesi, ancak Türkler üzerinde biraz daha ayrıntılı olarak durulması kararlağtırılmığtır. Tarih derslerinde verilecek olan ortaçaß tarihi konuları “Arab târihi:
ðslâmda cumhûriyet ve mutlakıyyet devirleri, Abbasiler devrinde Türkler”
bağlıkları altında belirlenmiğtir. Programda; “dîn derslerinde Hazret-i
Muhammed zamanıyla ve Hulefâ-i Râğidîn hakkında tafsîlât verildißinden, bu cihetle daha muhtasar olacakdır” ifadelerine yer verilmiğtir. Oßuz’lardan bağlayarak Fatih dönemine kadar olan Türk tarihinin; Selçuklular, Anadolu’da Türkler, Haçlı Seferleri ve Türkler, Moßol istilâsı, Osmanlı Devleti’nin kuruluğu. Timur dönemi, Osmanlı Devleti’nin yeniden kurulması ve ðstanbul’un fethine kadar olan geliğme dönemi kapsamında ößretilmesi kararlağtırılmığtır. Türk uygarlıßının bu dönemlereki durumunun ve Dünya uygarlıkları içerisindeki yerinin anlağılabilmesi için batı uygarlıßı ile kıyaslanması konusuna özel bir önem verilmiğtir.
Beğinci Sınıf; Bu sınıfta “ortaçaß”ı sona erdiren koğullarla bağlayan dersler, “yeniçaß” tarihi bağlangıcından “Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluğu”na kadar olan dönemin tarihsel geliğmelerini kapsamaktadır. Bu
dönemlerde Osmanlıðmparatorlußu’nda ve Avrupa’da meydana gelen temel siyasal geliğmelerin yanı sıra; “halk ve saray, devlet yönetimleri, ordu, arazi
teğkîlâtı, bilim ve teknoloji, edebiyat, mimarlık, güzel sanatlar, tarım, sanayi, ticâret ve ekonomik yapı”gibi konulara yer verilmiğtir. Bu konular eski programda da bulunan konulardır. Osmanlı ðmparatorlußu’nun ve dönemin Avrupa devletleri ile olan ilğkilerine ve Avrupa devletlerinin birbirleri ile olan iliğkileri de askeri ve siyasal boyutları ile programda yer almığtır. Fransız ðhtilâli, Tanzimat Fermanı gibi tarihsel olayların yanı sıra bu dönemlerde yağanan önemli savağlar da programlardaki yerlerini korumuğlardır. Bu programla birlikte tarih derslerinde ilk kez okutulan konular da olmuğtur. Bu konular programda; “Cihan hârbi ve mütâreke,
ðmparatorlußun daßılması, ecnebî iğgalleri, Sarayın Hıyânetleri, Millî ðntibâh devri, ðstiklâl Hârbi, Yeni Türkiye Devleti’nin Kuruluğu, Lozan Muâhedesi, Cumhuriyet, bugünkü Türk âlemi, ondokuzuncu asır, bağlıca keğifler ve ihtirâlar. Avrupalıların müstemlekât siyâseti”28 bağlıkları altında yer almığtır.
28
1924 tarih programında dikkat çeken bazı noktalar sö konusudur. Oldukça ilgi çekici bir bağlıßı olan “ðslâmda Cumhuriyet”29 konusu ile Cumhuriyet rejiminin ðslâmla çeliğmedißi, ðslâm’ın ilk dönemlerinin de bir cumhuriyet örneßi oldußu iğlenerek Türkiye’nin yeni rejimine destek saßlanmaya çalığılmığtır. Öztürk ve Yılmaz’a göre; böylece aynı zamanda Cumhuriyet’e muhalefet edenlerin Halifelißin kaldırılmasından sonra gittikçe daha yoßun bir biçimde kullandıkları Cumhuriyetin ðslâm’a karğı oldußu tezinin de boğa çıkarılması amaçlanmığtır30. “1924 ðlk Mektepler Müfredat”ında belirlenen tarih eßitimi içerißinin en önemli özelliklerinden birisi, ðslâm’ın tarih derslerinde bir tarih konusu olarak iğlenmesidir. Tarih kitaplarının din kitapları olmadıßı, ðslâm hakkındaki dinsel bilgilerin
“Kur’an-ı Kerim ve Din Dersleri”inde ayrıntısı ile verileceßi vurgulanmığtır. Tarih derslerinin din derslerinden ayrı bir amacı ve iğlevi oldußu kabul edilerek bir anlamda laikleğtirilmesi ğeklindeki yaklağım daha sonraki yıllar için bir temel ilke haline getirilmiğtir. 1924 Programındaki tarih derslerinin öncelikli amacı Cumhuriyet’in tarih eßitimini Osmanlı’nın otokratik ve yarı teokratik bir çerçeve üzerine kurulmuğ olan “Hanedancı” anlayığının etkilerinden arındırmak ve çaßdağ dünyanın modern ve bilimsel yöntemlere dayalı olarak yazılan tarih felsefesine göre yeniden yapılandırmaktı. Bu düzenlemeler Cumhuriyet’e biçilen nitelikler dolayısıyla tarih derslerinin ulusal ve laik bir çerçeveye kavuğturulmasını saßlamığtır. Tarih programının içerißi Türk tarihi mihveri üzerine kurulurken aynı zamanda insalık ve Dünya tarihi ile eklemlenmesine büyük önem verilmiğtir. Türk tarihinin gerek Osmanlı öncesi, gerekse Osmanlı ve Cumhuriyet dönemleri Avrupa ve Dünya ölçeßindeki geliğmelerle karğılağtırmalı bir biçimde yansıtılırken, insanlıßın uygarlık sürecinin bir parçası olarak kurgulanmığtır. Ancak ulusal bütünlüßü ve özgüven duygusunu oluğturabilme adına bu uygarlağma sürecinin en önemli parçası olarak sunulmuğtur. Bu içerik 1931’den itibaren daha da ileri boyutlara tağınarak Türklerin uygarlıßın öncülüßünü yapmığ oldukları, dünyayı uygarlağtırdıkları noktasına ulağacaktır.
1926 ðlk Mektepler Müfredat Programı”nda Tarih Eßitimi:
“1924 ðlk Mektepler Müfredatı”nın Cumhuriyet’in ilanı ve “Tevhid-i Tedrisat Kanunu”nun kabulünden çok bir süre sonra ivedi olarak geçici bir
çözüm olarak hazırlanmığ olması, yine kısa bir süre içerisinde yeniden ve çok daha kapsamlı bir biçimde ele alınmasını zorunlu kılmığtır. Bu nedenle 1926 yılında uygulamada karğılağılan eksiklikleri ve sorunları giderebilmek
29
Maârif Vekâleti, 1924 ðlk Mektepler Müfredat Programı, s. 24.
30
Cemil Öztürk ve Ali Yımaz, “Türkiye’de Harf ðnkılâbından Önce Kullanılan ðlkokul Tarih Programları ve Ders Kitapları”, Kuram ve Uygulamada Eßitim Bilimleri, Cilt: 1, Sayı:
amacıyla ößretmenlerden ve müfettiğlerden gelen raporlar doßrultusunda yeni bir program hazırlanmığtır. Hazırlanan yeni program 1926-1927 ders yılında, seçilen bir kaç okulda denenmiğ ve alınan sonuçlara göre kapsamlı bir biçimde yeniden gözden geçirilip, bazı deßiğikliklerden sonra 1927-1928 ders yılında Türkiye’deki bütün ilkokullarda yürürlüße girmiğtir31. 1926 Müfredat programına göre ilkößretim iki devreye ayrılmığtır. Birinci devre olarak kabul edilen 1. 2. ve 3. sınıflarda toplu ößretim esası kabul edilmiğ ve bu uygulamaya mihver olarak yeni bir ders konmuğtur. Bundan önce tüm derslere hazırlık nitelißindeki konuları ve bu arada tarih derslerine iliğkin konuları da içeren bu mihver dersi “Hayat Bilgisi” dir32. “1926 ðlk Mektepler Müfredat Programı’nda tarih dersleri haftada 2 ders olarak
dördüncü ve beğinci sınıflara alınmığtır. Programda verilen biçimiyle tarih derslerinin içerißi özet olarak ğöyledir:
Dördüncü Sınıf: “ðnsanlıßın ilk dönemleri ve tarih öncesi dönemlerde insan yağamı; Yunan ve Roma bağta olmak üzere eski büyük medenîyyetler ve insanlık üzerindeki etkileri. Türkler ve eski yurtları Orta Asya hakkında kısa coßrafi bilgi ve Anadolu ile karğılağtırması, yayıldıkları bölgeler, bugün yağamakta oldukları yerler, yağam tarzları, inaçları, adetleri, medeniyetleri ve bırakmığ oldukları eserler. Türklerin Müslümanlıßı kabulü ve burada ek olarak ðslâmiyet’in doßuğu ve yayılması. Anadolu’da Türkler, “Tavâif-i Mülûk” ve “Ehl-i Salib” seferleri, Selçuklular, Selçuklu medeniyeti, Anadolu’da Selçuklulardan kalan eserler ve Selçuk hanedanının çöküğü. Osmanlı’nın kuruluğu, Karamanlılar, Akkoyunlular, Bizans ile muharebeler, Rumeli’nin istilası ve ðstanbul’un fethi. Bundan sonra yükselme ve çöküğ devirleri kısaca gözden geçirilerek millî tarih, çok kısa bir biçimde, cumhuriyete kadar getirilecekdir.”
Beğinci Sınıf: “Umûmî târihe” genel bir bakığ, târihin bağlıca
devreleri ve özellikleri. “Kurûn-ı vustada” doßu ve batı, dini saltanatlar, eminler, halifeler, babalar, derebeylikler. “Garbde intıbâh devri”. “Tefekkürde tahvil” seyahatler, keğifler, ihtirâlar, dinde reform. Avrupa’da mutlakiyetçi devletler, ðngiltere’de meğrûtiyet, Amerika istiklâli, Fransa ðnkılâbı, Avrupa’da sanayi ve iktisadi inkılâp, buharın sanayide kullanılması, büyük sanayi, vapur, ğümendufer ve telgraf. ðstanbul'un fethinden Tanzîmât'a kadar Osmanlıðmparatorlußu’nun kuruluğ, yükseliğ ve çöküğ devirleri. Eski Osmanlı hayât ve medenîyyeti: Halk ve saray, ðdâre, ordu, arazi, ulûm ve fünûn, edebiyat ve sanayi-i nefise, ziraât, sanâyi, iktisâdi teğkîlât ve bunların inhıtâtı sebebleri. “Millî târih hakkında malûmât
31
Bağgöz, a.g.e., s.107. 32
verilirken “Rusya’nın bize karğı siyâsetinden ve bi-l-hassa Fransa ðnkılâb-ı Kebiriyle, millet nazariyelerinden ve bunun Avrupa’da ve Balkanlardaki tesirlerinden Sanayi ve iktisâdi inkılâbın bizdeki tesirlerinden bahs edilecekdir” Türklerde teceddüd hareketleri. Tanzîmât. Mâhiyyeti ve sebebleri ve neticeleri. Kırım Muhârebesi. ðlk Meğrutiyet hareketleri, 1876 Rus Hârbi. ðkinci Abdülhamîd devri. Meğrûtiyet. ðtalya ve Balkan Harbi, millîyet cereyanları, Cihan Harbi, Osmanlı ðmparatorlußu’nun âkıbeti, ðstiklâl Mücâdelesi, Millî Türk devleti, Hilâfetin ilgası, Lâyik Cumhuriyet, Bugünkü dünyaya umûmî bir nazar”33 .
1926 ðlk Mektepler Müfredat Programı’ ndaki en önemli yeniliklerden birisi, “Atatürk, tarih ößretiminde belgelerin, haritaların, ıraksak soruların, müzelerin ve alan gezilerinin kullanılmasının önemini bizzat görmüğ ve uygulamığ bir ülke ve devlet kurucusu olarak karğımıza çıkmaktadır. Atatürk, yaptıkları ile çaßdağ tarih pedagojisi ile çaßdağ müzecilik anlayığını entegre etmeye çalığtı. Üstelik halkın sanat ve tarih bilinci açısından eßitimi söz konusu olunca, tarih ößretimini ve müzecilißi iki ayrı alan gibi düğünmemiğ, disiplinler arası bir çerçeve içinde birlikte iğe koğulması gerektißini kendi hayatından örneklerle göstermiğtir. Atatürk'ün, o günlerde yaptıßı iğler, günümüz Tarih ößretmenlerine tarih dersinin sunumunu çeğitlendirme ve müzeleri iğlevsel olarak kullanma konusunda önemli ipuçları vermektedir”34.
Yeni programda daha öncekilerden faklı iki önemli yenilik vardır. Bunlardan birincisi, her ders için hedefler ve bu hedeflerin gerçekleğtirilmesi için yapılması gerekenler uzun direktifler halinde sıralanmığtır. ðkincisi, tarih derslerinde medeniyet tarihine önem verilmesi, tarih derslerinin isim ve tarihlere boßulmasından kaçınılması, coßrafya dersleri ile paralel olarak iğlenmesi, ößretimde resimlerden ve tarihi eserlerden yararlanılması yöntem olarak tavsiye edilmiğtir35. 1924'te Türkiye'ye gelerek, 21 Temmuz-16 Eylül arasında Türk eßitim sistemi hakkında ayrıntılı bir rapor hazırlayan Amerikalı eßitim bilimci John Dewey’in düğünceleri 1926’da hazırlanmığ olan program üzerinde oldußu kadar tarih eßitimi üzerinde de önemli bir etkide bulunmuğtur36.
33
Maârif Vekâleti, 1926 ðlk Mektepler Müfredat Programı, 1926, s. 71-74.
34
Bahri Ata, “Atatürk, Tarih Ößretimi ve Müzeler" Türk Yurdu, Sayı: 160, 2000, s. 90. 35
Ğevket Türkyılmaz, Özel Ößretim Metodları, Yeni Matbaa, Ankara, 1967, s. 41. 36
Bahri ATA,"John Dewey ve Türkiye’de ðlkößretimde Tarih Ößretimi (1923-1930)"
Atatürk’ün Cumhuriyetin ðlanından Sonraki Hedefleri Sempozyumu, Kocaeli Üniversitesi ile
Sonuç
ðmparatorluktan Cumhuriyet’e geçiğle birlikte gerekli hazırlıklar tamamlanamadıßı için müfredat programları hemen deßiğtirilememiğ, eßitimin yürütülmesinde bir aksaklıßa neden olmamak için Cumhuriyet’in ilk yılında da eßitime eski programlara göre devam edilmiğtir. “Tevhid-i
Tedrisat Kanunu” sonrasında tüm eßitim sistemi, müfredat programı ve ders kitapları yeniden düzenlenmiğtir. ðmparatorlußun altı yıllık eßitim veren
“Mekatib-i ðptidaiye”lerinin süresi beğ yıla indirilerek “ðlk Mektepler”e
dönüğtürülmüğ ve programları yeniden düzenlenmiğtir. Bu düzenlemede tüm programlar gibi tarih programları da önemli bir deßiğime ußramığtır. Cumhuriyet’in yeni tarih programları imparatorluktan kalan eski programla karğılağtırıldıßında bu deßiğim oldukça somut biçimde görülür. Cumhuriyet’e geçiğle birlikte tarih programlarında yeni devletin ulusalcı ve lâik rejimine uygun olarak önemli bir deßiğim gerçekleğtirilmiğtir. Programlar pedagojik bir yaklağımla ößrencilerin geliğim ve ößrenme düzeylerine uygun olarak yeniden hazırlanmığtır. Bu nedenle eski programlarda yer alan ve çocukların düzeylerinin üzerinde olan konular onların anlayabilecekleri bir düzeye indirilmiğtir. Tarih ders programında Osmanlıðmparatorlußu’nun “hanedancı” tarih anlayığının bir gereßi olarak teokratik ve otokratik amaçlarla verilen konular programlardan çıkarılmığ, yerine ulusal ve lâik bir içerik oluğturulmuğtur. Cumhuriyet’in tarih eßitimi çocuklarda ulusal bilinç oluğturabilmek için “Tük tarihi”ni merkez almığtır. Türk tarihi Avrupa ve Dünya tarihi ile baßlantılı ve karğılağtırmalı olarak ve
“Uygalık Tarihi”nin önemli bir parçası olarak sunulmuğtur. Osmanlı’nın önemli olayları ve onları gerçekleğtiren önemli tarihsel kiğilikleri, kahramanları ve onların yağamlarını esas alarak anlatan “hanedancı tarih
ößretimi” terkedilerek yerine, batıda geliğen modern ve bilimsel tarih
yöntemine dayalı bir tarih eßitimi benimsenmiğtir. Bu anlayığ doßrultusunda Osmanlı tarihi Avrupa, Dünya ve Osmanlı ölçeßinde dönüm noktası nitelißindeki önemli geliğmeler etrafında dönemler ve temaları esas alan sistematik ve analitik bir üslup oluğturulmuğtur. Her iki dönemin programları karğılağtırıldıßında her hangi bir kanıta dayanmaksızın Atatürk döneminin tarih ößretimi ile ilgili olarak sıklıkla popülist ve demagojik bir yaklağımla öne sürülen Cumhuriyet ile birlikte Osmanlı ve ðslâm Tarihi’nin programlardan dığlandıßına iliğkin iddiaların gerçekle baßdağmadıßı görülmektedir. Tam tersine konular 19. yüzyıl boyunca Avrupa’da doßan ve geliğen bilimsel tarih anlayığına dayalı çaßdağ bir yaklağımla verilmiğtir.
KAYNAKÇA
Akyüz, Yahya; Türk Eßitim Tarihi (M.Ö. 1000- M.S. 2004), Gözden Geçirilmiğ 9. Baskı, Ankara, 2004.
Alkan, Mehmet Ömer; “ðkinci Meğrutiyet’te Resmi ðdeoloji, Resmi Tarih ve Eßitim”, (Ed. Vahdettin Engin ve Ahmet Ğimğek), Türkiye’de Tarih Yazımı, ðstanbul, Yeditepe Yayınevi, 2011, ss. 155-178.
Antel, Sadrettin Celal; Umumi Didaktik,ðstanbul, doßan Kardeğ Yayınları, 1952. Aslan, Erdal; “Devrim Tarihi Ders Kitapları”, Tarih Ößretimi ve Ders Kitapları
Buca Sempozyumu (Derleyen, Salih Özbaran), ðstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995, ss. 295-310.
Aslan, Erdal; “Türkiye Cumhuriyeti’nin ðlk Ders Kitapları”, Eßitim ve Bilim, Cilt:35, Sayı: 158, 2010, ss. 215-231.
Aslan, Erdal; “Türkiye Cumhuriyeti’nin ðlkokullarda ðzledißi ðlk Müfredat Programı: “1924 ðlk Mektepler Müfredat Programı”, ðlkößretim Online, Cilt: 10 Sayı: 2, ss. 717-734.
Aslan, Erdal ve OLKUN, Sinan; “Türkiye Cumhuriyeti’nin ðlk Müfredatlarında ðlkößretim Matematißi”, ðlkößretim Online, Cilt: 10 Sayı: 3, 2011, ss. 991-1009.
Ata, Bahri; "John Dewey ve Türkiye’de ðlkößretimde Tarih Ößretimi (1923-1930)" Atatürk’ün Cumhuriyetin ðlanından Sonraki Hedefleri Sempozyumu, Kocaeli Üniversitesi ile Atatürk Arağtırma Merkezi, ðzmit, 1998, ss. 57-77.
Ata, Bahri; Atatürk, Tarih Ößretimi ve Müzeler" Türk Yurdu, Sayı: 160, 2000, ss.85-90.
Bağgöz, ðlhan; Türkiye’nin Eßitim Çıkmazı ve Atatürk: Sorunlar, Çözüm Aramaları, Uygulamalar, Ankara, Kültür Bakanlıßı Yayınları, 1995.
Baymur, Fuat; Tarih Ößretimi, Ankara, Recep Ulusoßlu Basımevi, 1941.
Cicioßlu, Hasan; Türkiye Cumhuriyeti'nde ðlk ve Orta Ößretim (Tarihi Geliğim), Ankara, 1985.
Çapa, Mesut; “Cumhuriyet’in ðlk Yıllarında Tarih Ößretimi”, Ankara Üniversitesi Türk ðnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Mayıs-Kasım 2002, Sayı: 29-30, 39-55.
Çapa, Mesut; “ Türkiye’de 1930 Öncesi Tarih Ößretimi”, Toplumsal Tarih, Sayı: 129, 2004, ss.80-87.
Ergun, Mustafa; Atatürk Devri Türk Eßitimi, Ankara, 1982.
Ergun, Mustafa; II. Meğrutiyet Devrinde Eßitim Hareketleri, Ankara: Ocak Yayınları, 1996.
Hâkimiyet-i Milliye, "ðkinci Heyet-i ðlmiye", 24 Nisan 1924.
Maârif-i Umumiye Nezareti; Mekâtib-i ðbtidaiyye Ders Müfredatı: Altı, Beğ, Dört ve Üç Dersane ve Muallimli Mekteblere Mahsus, ðstanbul: Matbaa-i Amire, 1330 (1914).
Maârif Vekâleti; ðlk Mektepler Müfredat Programı, ðstanbul, Matbaayı Amire, 1340 (1924).
Maârif Vekâleti; ðlk Mektepler Müfredat Programı, ðstanbul, Matbaayı Amire, 1926.
Öymen, Hıfzırrahman Rağit; “Cumhuriyet Eßitimine Geçiğte Atatürk’ün Etkisi”, Atatürk Konferansları VI 1973-1974, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1977, ss. 163-238.
Öztürk, Cemil; Atatürk Devri Ößretmen Yetiğtirme Politikası, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1996.
Öztürk, Cemil-Yılmaz, Ali; “Türkiye’de Harf ðnkılâbından Önce Kullanılan ðlkokul Tarih Programları ve Ders Kitapları”, Kuram ve Uygulamada Eßitim Bilimleri,1 (2), Aralık, 2001, ss.409-427.
Sakaoßlu, Necdet; Cumhuriyet Dönemi Eßitim Tarihi, ðstanbul: ðletiğim Yayınları, 1992.
Türkyılmaz,Ğevket; Özel Ößretim Metodları, Ankara, Yeni Matbaa, 1967.
Unat, Faik Reğit; Türkiye Eßitim Sisteminin Geliğmesine Tarihi Bir Bakığ, ðstanbul, Milli Eßitim Yayınları, 1964
EKLER:
EK-1: “1330 Mekatib-i ðptidaiye Müfredat Programı”nda Tarih
Devre-i Evveli Birinci Sınıf
(Bu sınıfda ayrıca bir târih dersi gösterilmeyecek, fakat Musahabat-ı Ahlâkiyye ve Medenîyyenin bir kısmı usul-i tedris-i taliminde gösterildißi vechile târihi vekayi ve fıkralara istinad itdirilecekdir.)
ðkinci Sınıf ( Haftada 2 Ders)
Bu sınıfda müselsel bir târih dersi verilmeyecek, ðslâm Türk ve Osmanlı târihinin en büyük sîmâlarından olub ba’zıları ber-vech-i zîr ta’dâd olunan meğâhîr hakkında menkıbeler anlatılacakdır. Bundan bağka mektebin bulundußu mahallin vaktiyle ðslâm ve Osmanlılar tarafından esnâ-yi fethde yararlıßı görülmüğ veya ğehîd olmuğ zevât ile o memleketde türbesi, câmi’, çeğme, medrese ve saire gibi âsârı veya her ne suretle olursa olsun o memlekete hızmet veya münasebeti olan meğâhîr-i ðslâmiye ve Osmaniyenin menkıbeleri anlatılacakdır.
Hazret-i Ebû Bekr es-Sıddîk (radiyallahu anh) – Hazret-i Ömer el-faruk (radiyallahu anh) – Hazret-i Osman Zi’n Nureyn (radiyallahu anh) – Hazret-i Ali bin Ebu Talip (Kermallahu Veche) – Hazret-i Hasan ve Hüseyin (radıyallahu anhema) – Hazret-i Hamza – Hazret-i Hâlid bin Velid – Hazret-i Ebû Eyyüb-el Ensârî – Hazret-i Said bin Ebû Vakkas – Hazret-i Amr bin Aziz – Târık bin Ziyâd – Hârûn-ür- Reğîd – Elmemun – Selahattin-i Eyyubi – Hazret-i ðmâm-ı A’zam – Ertußrul Gazî – Sultan Osman – Süleyman Pağa – Hacı ðlbeg– Sultan Mahmud-u Hüdâvendigar – Fatih Sultan Mehmet – ðbn-i Kemâl – Zenbilli Ali Efendi – Yavuz Sultan Selim – Barbaros Hayreddin – Turgud Reîs – Sokullu Mehmet Pağa – Köprülü Mehmed Pağa-Fâzıl Ahmed Pağa- Pağa-Fâzıl Mustafa Pağa- Kuyucu Murad Pağa- Alemdâr Mustafa Pağa – Gazî Osman Pağa – Tiryâkî Hasan Pağa – Kırım Muhârebesi – Son Osmanlı Rum Seferi – 10 Temmuz – Trablus ve Balkan Muhârebatı.
Devre-i Mutavassıta Birinci Sınıf
Muhtasar Târih-i Osmanî (Haftada 2 Ders)
Devlet-i Osmaniye’nin te’sîsinden mukaddim eski Türklerin ahvâl-i târihiyesi, âsâr ve abidat-ı medenîyyesi hakkında ma’lûmât-ı mücmele – Ertußrul Gazi – Selçuk padiğahlarıyla münasebeti – Sultan Osman – ðstiklâl-i Osmanî – Sultan Osman’ın fütûhâtı – Sultan Orhan ve fütûhâtı – Rumeli’ye
mürûr - Yeniçiler: teğkilat, kıyafet, esliha – Sultan Murat Hüdavendigar: Sırbsındıßı Muharebesi – Edirne’nin fethi – Bulgaristan’ın fethi – Birinci Kosova Muhârebesi – Sultan Yıldırım Bayezid: ðstanbul Muhâsarası Anadolu Muhârebeleri, Nißbolu Muhârebesi – Timurlenk ve Ankara Vak’ası – Fâsıla-i Saltanat – Çelebi Sultan Mehmed – Sultan Murad-ı Sânî: Varna ve ðkinci Kosova Muhârebeleri – Fatih Sultan Mehmed: ðstanbul’un fethi – Kırım’ın, Yunanistan’ın zabtı – Sırbistan seferi- Sultan Selim-i Evvelin Çaldıran ve Mısır seferleri – Hilâfet-i ðslâmiye’nin Selâtin- el Osman hâzeratına intikalî – Sultan Süleyman-ı Kanûni’nin Belgrad, Rodos, Mohaç seferleri – Ğarlken ve Birinci Fransuva – Viyana Muhâsarası – Baßdad’ın fethi Barbaros Hayreddin Pağa – Turgut Reîs – Sultan Selim-i Sânî ve Kıbrıs seferi- Sultan Murad-ı Sâlis– Sokullu Mehmet Pağa – ðran seferleri- Özdemiroßlu Osman Pağa – Avusturya seferi – Sultan Mehmed-i Salis: Eßri seferi – Kanije Muhâsarası ve Tiryâkî Hasan Pağa – Sultan Ahmed-i Evvel – Zitvatorok Muâhedenamesi.
ðhtâr: Muallim münasebet düğtükçe Yeniçeri hayâtından eski Osmanlı
donanmasının muvaffakiyetlerinden, eski Osmanlı mefâhirinden, an’anelerinden menkıbeler anlatacak, bi-l-hassa devletin ıttıla ve tedennîsine te’sir itmiğ olan sebeblerden çocukların anlayacaßı derecede bahs iderek onların nazar-ı dikkati ıttıla, tevekkuf, inhıtât ve tedennî devreleri ve bu devrelerin ahvâli üzerine celb idilecekdir.
Muallim, talebesini mektebin de bulundußu ğehir dâhilindeki câmi’, medrese, çeğme, türbe, kervensaray gibi eski Osmanlı âsâr-ı mi’mâriyyesini ziyarete götürerek gösterecek ve Der-saâdet, Bursa, Edirne gibi ğehirlerdeki Osmanlı âsâr-ı nefîse-i mi’mâriyenin resimlerini göstererek san’atlarına güzelliklerine nazar-ı dikkatlerini celb idecedekdir. Bundan bağka eski Osmanlı silahları, kıyâfetleri, çînîleri, yazıları, cildleri, kumağları, kakma ve oyma iğleri hâsıl-ı bi-l-umûm Osmanlı âsâr-ı nefîse-i sanâi’yesi Osmanlı medenîyyessi hakkında bir fikir virmeße çalığacakdır. [Osmanlı Âsâr-ı nefîsesinin mümkün ise asılları olmadıßı suretde resimleri gösterilecek, bu vesâik çocukların defterlerine muhtasaran istinsâh idilecek, yahud kaßıd mukavva, çamur gibi vâsıtalarla taklidlerin yapdırılacak ve gazetelerde kitablarda tesâdüf edilecek bu gibi resimler mümkünse kesilüb bir hâtıra gibi defterlerinde muhâfaza itdirilecekdir.]
ðkinci Sınıf
Muhtasar Târih-i Osmanî (Haftada 2 Ders)
Sultan Osman-ı Sânî: Lehistan seferi, ğehadeti– Sultan Murad-ı rabi’: Revan ve Baßdat seferleri – Sultan ðbrahim – Sultan Mehmed-i Rabi’: Köprili Mehmet Pağa– Köprülü Fazıl Ahmet Pağa – Girid’in fethi –
Merzifonî Kara Mustafa Pağa: Viyana’nın ðkinci Muhâsarası – Avusturya sefer-i tavîli - Sultan Ahmed-i Sânî: Fazıl Mustafa Pağa ve Salankamen Muhârebesi – Sultan Mustafa-yı Sânî ve Karlofça Muâhedesi – Edirne Vak’ası – Sultan Ahmed-i Sâlis: Baltacı Mehmet Pağa ve Koca Petro – Damad ðbrahim Pağa – Sultan Mahmûd-u Evvel: 1148 Seferi – Sultan Mustafa-yı Sâlis: 1182 Seferi – Abdülhamîd-i Evvel: Kaynarca Muâhedenamesi – Sultan Selim-i Sâlis: Nizâm-ı Cedît – Napolyon’un Mısır’ı istilâ’sı – Napolyon’un Akka’yı Muhâsarası ve Cezzar Ahmet Pağa – Mısır’ın istirdâdı – Sultan Selim-i Sâlis’in ğehadeti ve Âlemdar Mustafa Pağa - Sultan Mahmûd-u Sânî: Vakay-i Hayriye – Tepedelenli Âli Pağa- Yunanistan ðstiklâli – Mısır Meselesi – Sultan Abdülmecit ve Tanzimât-ı Hayriye – Mustafa Reğît Pağa – Kırım Seferi - Silistre Muhâsarası– Sultan Abdülaziz ve Sultan Murad-ı Hamîs – Sultan Abdülhamid-i Sânî – Son Rus Seferi – Plevne Muhâsarası ve Gazi Osman Pağa – Devr-i ðstibdât – Hürriyet mücâhedeleri – 10 Temmuz – Trablus ve Balkan Muhârebeleri.
(Devre-i Mutavassıta’nın birinci sınıfına âid programın nihâyetinde ihtâr olunan husûsata bu sınıfda da riâyet idilecekdir.)
Devere-i Âliyye Birinci Sınıf
Muhtasar Târih-i Medenîyyet (Haftada 2 Ders)
Mısırîler:
Mısır’ın Mevki’-i coßrafiyesi, iklimi– Nil Nehri’nin ehemmiyeti– Mısır ma’bûdları– Mumyalar– Mısır âbidâtı: Ehrâmları– Dikili tağlar– Hiyeroglif yazıları– Mısırlılar’ın medenîyyete hizmetleri.
Fenikeliler:
Mevki’-i coßrafi– Fenikeliler’in, seyahatleri keğfiyyâtı– Alfabe. Asurîler ve Keldanîler:
El Cezire’nin mevki’-i coßrafiyesi, iklimi– Fırat ve Dicle nehirleri– Ninova ve Babil– Asurîlerle Keldanilerin ma’bûdları, fütûhatı, Asur padiğahları, Asurîlerle Keldanîlere aid âbidât ve âsâr-ı mi’mâriyye, Asurîlerle Keldanilerin medenîyyete hizmetleri.
ðranîler:
Mevki’-i coßrafi– Medyalılar, Farslar, ðran ma’bûdları: Hermez ve Ehremen–ðran’ın devr-i sükûtu: Dara ve Keyhüsrev.
Hititler:
Mevki’-i coßrafi– Hititlerin Anadolu’da bırakdıkları eserler- Medenîyyete hizmetleri.
Türkler:
Mevki’-i coßrafi – Eski Türklerin âbidât ve asar-ı tarihiyyesi – Eski Türklerin medeniyyeti.
Benîðsrâil:
ðbranîler– Hazret-i ðbrahim– Evlad-ı Hazret-i Yakub- Hazret-i Yusuf- Benî ðsrâil’in arz felsefiyyatında temkînler- Hazret-i Yusuf- Benî ðsrâil’in Mısır’da ikâmetleri- Hazret-i Musa, Tevrat-ı Ğerif– ahkâm-ı Benî ðsraîl- Mülûk-ı Benî ðsraîl- Hazret-i Davud ve Hazret-i Süleyman-Kudüs Mâbedi- Benîðsraîl’in âkıbeti- Hazret-i ðsa – Hristiyanlık.
Yunanîler:
Mevki’-i coßrafi – Yunan Ğehirleri- Yunan müstemlekeleri- Atina ve Isparta- Ispartalılar ile Atinalıların terbiyeleri arasındaki farklar-Yunan mabudları- Esatir-i Yunaniyye- Yunan Âbidât-ı târihiyyesi- Memâlîk-i Osmanî’deki Yunan harâbeleri- Filib ve ðskender- Eski Yunanlıların medenîyyeye hizmetleri.
Romalılar:
Mevki’-i coßrafi – Romalıların mâbûdları- Roma’da âile hayâtı-Roma’da sınıf-u halk-senato- Pön Muhârebeleri-Romalı’ların ğark ve garbteki fütûhatı (muhtasaran)- Roma ðmparatorlußu- Ğarkî ve Garbî Roma ðmparatorlußu- Romalıların medenîyyete hizmetleri.
Kurûn-ı Vusta:
Muhâceret-i Akvâm (muhtasaran)- Feodalite – Metbû-i ve tâbî’ler – Derebeyleri, ğatolar– Feodalite usûlünün nihâyeti (muhtasaran)- Ehl-i Salib Seferleri; esbâb ve netâyici (muhtasaran).
Medenîyyet-iðslâmiyye:
Arabistan, mevki’-i coßrafi ve iklim – Kabl-el ðslâm – Arapların ahvâli (muhtasaran) – bi’set-i Seniyye-i nebeviyye – ðntiğâr-ı ðslâm – Hulefâ-i Râğidîn ve devrindeki âlem-i ðslâm hakkındaki ma’lûmât-ı mücmele- Emevîler ve Abbasiler hakkında ma’lûmat-ı mücmele- Endülüs Devlet-i Emevîyye’sinin teğkîli- ðslâmların medenîyyete hizmetleri: Âsar-ı mi’mâriyye, sanâyi’, ulûm ve fünûn- usûl-i idâre- uhuvvet-i ðslâmiye- kurûn-ı vustada âlem-i ðslâm ile âlem-i Hristiyaniyet araskurûn-ında mukâyese–
medenîyyet-i ðslâmiye’nin ehemmiyeti ve Avrupa medenîyyetine olan te’siri.
ðkinci Sınıf
Muhtasar Kurûn-ı Cedîde Târihi (Haftada 2 Ders)
Keğfiyyât-ı cedîde: Barut – seyâhatler – Amerika’nın keğfi – matbaacılık – ulûm ve fünûnun terakkisi – Protestanlıßın zuhûru- mezheb muhârebeleri- devr-i intibâh.
Avrupa’da hükûmeti mutlakıyyenin teğkîli- Fransa’da on dördüncü Lui- dâimî ordular.
ðngiltere’de meğrûtiyyet- parlamento- inkılâb- Kromvel (muhtasaran) Medenîyyet-i Osmaniye: Tarz-ı idâre – Dîvân-ı Hümâyûn – kubbe vüzerası – devğirme usûlü: Yeniçeri Ocaßı – Yeniçerilerin teğkîlât-ı esâsyiyesi- Eyâlet idâresi: Beylerbeyleri – hâss, tîmâr, zeâmet usûlleri – Eyâlet askeri: Sipâhîler.
Osmanlılarda inkiğâf eden mühim san’âtlar: Mimarlık, hattatlık, mücellidlik, müzehhiplik, silahcılık, çînîcilik, kakmacılık, nakr, naht- sarraclık- sanâyi’-i nesciyye, vesaire- (bi-l-hassa mektebin bulundußu memlekette terakki itmiğ olan sanâyi’den ehemmiyetle bahs idilecekdir.)
Osmanlıların ulûm ve fünûna hizmetleri.
Bizde devr-i teğettüt – Sokullu’dan sonra idâre-i askerîye ve mülkîyede teğevvüğât – ıslahât teğebbüsleri: Köprülüler- halefleri – ðkinci Viyana muhâsarasından Karlofça muâhedesine kadar devlet-i Âliyenin ahvâl-i dâhilîyye ve hâricîyyesi hakkında bir fikr-i mecmul.
Rusya’da Koca Petro ve ıslahât.
Prut muhârebesi Damad ðbrahim Pağa devri- bizde ilk matbaa ve ilk neğr olunan kitablar – Rusya ile 1148 seferi ve Belgrad Muâhedenamesi- Sultan Mahmud-u Evvel Mustafa Sâlis devirlerinde ıslahât-ı askerîye teğebbüsleri: Kont Bonöval (Humbaracı Ahmet Pağa) ve Baron dö Tod
1182 Seferi- umûr-i askeriyye, hâricîyede teğebbüsât- ðkinci Katerina ve Büyük Frederic- Lehistan’ın taksîmi- Abddülhamîd-i Evvel devri ve Kaynarca Muâhedenamesi- Kırım’ın zabtı.
ðngilizler’in Hindistan’ı ve Ğimalî Amerika’yı istîlâ’sı - Amerika’nın istiklâli.
Fransa ðnkılâb-ı Kebîri- Hukuk-ı Beğer Beyannamesi (muhtasaran) Fransaðnkılâbı’nın Avrupa’da icra itdißi te’sirat- Napolyon
Napolyon’un Mısır’ı istîlâsı- Mısırın istirdâdı- Sultan Selim-i Sâlis devrinde ıslahât teğebbüsleri: Nizâm-ı Cedîd Vakay-ı irticaîye ve Sultan Selim-i Sâlisi’in halli ve ğehâdeti- Sultan Mahmud’u Sânî: Alemdâr Mustafa Pağa’nın sadâreti ve ğehâdeti.
Napolyon’un muzafferiyeti- Vaterloda esareti- Viyana Kongresi Avrupada hükûmet-i meğrutanın te’sîsi- Kanûn-u Esâsi.
Rusya ile 1224 seferi ve Barığ muâhedenamesi- Yunan ðhtilâli- Vakay-ı Hayriye, Navarin Muhârebesi- Rusya ile 1244 seferi ve Edirne muâhedenamesi- Yunan ðstiklâli- Mısır Meselesi- Tanzimât-ı Hayriye ve Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu – Makam-ı Mübareke meselesi- Kırım Seferi Sivastopol muhâsarası- Paris Konferansı.
Almanya’nın teğkili- Sadova Muharebesi- 1870-1871 muharebesi. ðtalya ittihadı- Fransa’da Cumhuriyet-i idare.
Balkan hükumetlerinin teğkili. (Herbirinin son safahat-ı târihiyesiyle ahvâl-i hâzıra ve faaliyet-i iktisâdiyeleri hakkında ma’lûmât-ı kifâye virilecekdir.)
1294 seferi- Plevne Muhasarası- Berlin Konferansı- Girid ve Makedonya ðhtilalleri- Bizde Meğrutiyyet’in ilânı- Bosna ve Hersek’in Avusturya’ya ilhâkı- Bulgaristan’ın ilân-ı istiklâli-Trablus muhârebesi Balkan muhârebatı.
Ondokuzuncu asırda ihtrâât ve Keğfiyyât: Terakkîyat-ı ilmîye ve fenîyye- makineler- buharlı gemiler ve demiryolları- elektrik tatbikâtı-telgraf ve telefon- sanâyide terakkiyât- umûmî sergiler- posta ittihâdı-serbestî-i sanâyi’ ve ticâret Avrupalılar’ın müstemlekât siyâseti.
1293 Kanûn-u Esâsiyyesi – Devr-i istibdât – 10 Temmuz.
Avrupa ve Amerika’nın son asırda ulûm ve fünûn ve sanâyide husul ettißi terakkiyât hakkında bir fikr-i icmâlî 37.
EK-2: “1924 ðlk Mektep Müfredat Programı”nda Tarih
1924ðlk Mektep Müfredat Programına göre, Tarih dersinin 3. sınıfta 1 saat, 4. ve 5. sınıflarda 2 saat olarak okutulması kabul edilmiğtir.
37
“Üçüncü Sınıf; Bu sınıfda tarih dersi daha ziyâde bir kırâat ve
musâhabeğeklinde olacak ve Meğrûtiyetin ilânından bu güne kadar cereyân eden en mühim vakıalar, çocukların alâkasını celb edecek bir ğekilde, muallim tarafından takrîr ve hikâye edilecektir. Bi-l-hassa Anadolu’da millî hareketlerin bağlamasıyla cumhûriyetin ilânına kadar geçirdißimiz milli intıbâh devrine en fazla ehemmiyet verilecek, bu devrin kahramanlık menkıbeleri, büyük ğahsiyetleri anlatılacaktır.
Dördüncü Sınıf; “Mısırlılar, Fenikeliler, Keldânî ve Asurîler, ðranlılar, Hititler, Türkler, Benî ðsrâil, Yunanlılar, Romalılar, [bunlar hakkında bi-l-hassa medeniyet tarihi itibariyle ma’lûmât-ı muhtasara verilecek, yalnız Türkler kısmı biraz tafsîl olunacaktır]
Kurun-u vusta [hudûdu umûmîye ve mümeyyezeyi gösterecek mücmel ma’lûmât]
Arab târihi: ðslâmda cumhûriyet ve mutlakıyyet devirleri, Abbasiler devrinde Türkler [dîn derslerinde Hazret-i Muhammed zamanıyla ve Hulefâ-i RâğHulefâ-idîn hakkında tafsîlât verHulefâ-ildHulefâ-ißHulefâ-inden, bu cHulefâ-ihetle daha muhtasar olacakdır].
Türk Târihi: Oßuz Türkleri ve Selçukîler. Anadolu’da Türkler. Salîb seferleri ve Türkler. Moßol istilâsı. Osmanlı Devleti’nin kuruluğu. Timur devri. Osmanlı devletinin yeniden tekerrür ve inkiğâfı. ðstanbul’un fethi. Kurûn-ı Vustada Türk medenîyyeti ve garp medenîyyetiyle mukâyesesi.”
Beğinci Sınıf; “ Kurûn-ı Cedide: Kurûn-ı Vustaya nihâyet veren bağlıca
âmiller, Avrupa’da mutlakiyyetçi devletlerin teğekkülü. ðngiltere’de meğrûtiyet. ðstanbul fethinden Tanzimât’a kadar Osmanlı ðmparatorlußu’nun ıttılâ, tefevvuk, ric’at devirleri. Eski Osmanlı hayât ve medenîyyeti. Halk ve saray, idâre, ordu, arazi teğkîlâtı, ulûm ve fünûn, edebiyyat ve sanyii nefise, zirâât, sanâyi’, ticâret, iktisâdî teğkîlât ve muahharen bunların inhıtât-ı esbâbı (millî târih hakkında ma’lûmât verilirken vakayi sırasında Rusya’nın bize karğı siyâsetinden ve bi-l-hassa Fransız inkılâb-ı kebîriyle inkılâb esaslarından bunun Avrupa ve Balkanlar’daki aks-ı te’sirlerinden etrafıyla bahs edilmelidir).
Tanzimât, mâhiyyeti, sebebleri ve neticeleri. Bu devrede Avrupa ile münasebetimiz, Kırım Hârbi, ðlk Meğrûtiyyet Hareketleri, 1294 Hârbi, Abdülhamîd devri, Meğrûtiyyetin ilânı, ðtalya ve Balkan hârbleri, Cihan hârbi ve mütâreke, imparatorlußun daßılması, ecnebî iğgalleri, Sarayın Hıyânetleri, Millî ðntibâh devri, ðstiklâl Hârbi, Yeni Türkiye Devleti’nin
