TÜRK
T AR ~ N
KURUMU
BELLETEN
Cilt: XII
Kas~m 1948
Say~ : 48
KAS TAR~H~N~N ANA HATLARI (*)
Dr. KEMAL BALKANSümeroloji Asistan:
M. ö. ikinci bin y~l~ n ba~lar~ndan itibaren muhtelif yollardan Ön-Asya medeniyet sahalar~na girme~e ba~layan büyük göçleri
;*) Bu yaz~ da kullan~ lan k~ saltmalar : Af0 = Archiv für Orientforschung. BBst. = Ki~~ g, Babylonian Boundary Stones.
BE = Babylonian Expedition of the University of Pennsylvania. BoTU = Die Boghaz-köi Texte in Umschrift.
CT = Cuneifom Texte in the British Museum. EA = Knudtzon, Die El-Amarna - Tafel~~. JA = Journal Asiatique.
K. = Kujundschik.
KAH1 = Keilschriftexte aus Assur h~storischen Inhalts. KAV -= Keilschrifttexte aus Assur verschiedenen Inhalts. KBo = Keilschrifttexte aus Boghazköi.
LAR = LuckenbilI, Ancient Records of Assyria and Babylonia. MAOG= Mitteilungen der Altorientalischen Gesellschaft. MDP = Delegation en Perse. Memoires.
MVAG= Mitteilungen der Vorderasiatisehen Gesellschaft. OLZ = Orientalistische Literaturzeitung.
PSBA = Proceedings of the Soc. of Biblical Archaeology. R Rawlinson, Cuneiform inscriptions of Western Asia. RA = Revue d'Assyriologie.
RIU = Gadd - Legrai~~, Ur Excavations 1. Royal Inscriptions. RLA = Reallexikon der Assyriologie.
724 KEM A L BALKAN
mensup Hitit, Hurri ve Lui gibi kavimlerden biri de Kas'lard~r °. Asyal~~ kavimlerin ve bat~dan göçmü~~ olan Samilerin cehd, gay-ret ve ihtimamlar~~ ile büsbütün taze bir ruh ve canl~l~ k kazanm~~~ olan kadim Sumer medeniyetinin olgun bir devrinde, büyük k~-s~mlar~yla iç-Asya istikametinden akmakta olan, bu yeni göç mensuplar~n~n temsil etti~i bamba~ka dünya anlay~~lariyle temas~n~~ ve bundan do~an neticeleri tetkik etmek cihan tarihinin en me-rakl~~ ve cazip konular~ndan biridir.
Babil çivi yaz~l~~ kaynaklar~n~n yard~m~~ ile bu kavimlere mah-sus olan müktesebat tespit edilebilirse, ~imdiye kadar daha ziyade arkeolojik belgelerle bilgi sahibi oldu~umuz, bu göçlerin kopup geldi~i Asya âlemine nüfuz etme~e yarayacak malzeme de elde edilmi~~ olacakt~r.
Güç ve girift olan bu mevzua, Sumer-Babil medeniyetinin mihrak~~ olan Mezopotamy a'y~~ ellerine geçirmi~~ olmalar~~ ve orada alt~~ asra yak~n bir müddet hâkim kalm~~~ bulunmalar~~ sebebiyle, Kas kayminin incelenmesi ile ba~lamak yerinde ve ~artt~r. Kas'lar problemini biz onlar~n siyasi tarihlerinden ba~lamak suretiyle inceleyece~iz. Henüz gere~i gibi ayd~nlanmam~~~ olan bu tarihin ana hatlar~ n~, belli ba~l~~ yaz~l~~ kaynaklar~~ yeniden k~ymetlendire-rek çizme~e çal~~aca~~z. Varaca~~m~z sonuçlar~n Babil kronoloji-sindeki yeri de ayr~ca i~lenecektir.
~L = Deimel, ~umerisches Lexikon.
UDBD = Peiser, Urkunden aus der Zeit der dritten Babylonischen Dynastie. VAT = Vorderasiatische Abteilung, Tontafeln.
VS = Vorderasiatische Schriftdenkmaeler. YBT = Yale Oriental Series. Bab. Texts. ZA = Zeitschrift für Assyriologie.
Çivi yaz~ l~~ vesikalarda bu kavme Kas~ü denmekteclir. Kasça ~ah~ s adla-r~ n~ n Akadça tercemelerini ihtiva eden V R 44'te Kurgalzu (k~ ral) ad~~ r -gi Ka~~t (Kaslar~ n çoban') olarak kar~~ lanm~~t~r (kol. 1 50). Profesör Landsberger'in bu tercemede Kasça kelime galzu'nun Akadçadaki Ka~~iVya uyabilece~i hakk~ ndaki teklifi kabul edilirse, kelimenin Kasças~ n~ n ba~kaca galdu ve gal~u ~eklinde ya-z~ ld~~~~ da göz önünde tutulmak suretile, onlar~ n kendilerini *galju diye adlan-d~rm~~~ olduklar~~ dü~ünülebilir (Müellifin habilitasyon tezinden). Klasik d-vir mü-ellifleri bunlar~~ Kossaioi olarak tesmiye etmi~lerdir (bk. altnot 113). Bat~~ müel-lifleri de Kossaeer, Kassiten, Cassites gibi isimlerle anmaktad~rlar. ~emseddin Günaltay, Yak~ n ~ark (1937), s. 524 v. d. da onlar~~ Kasit'ler, Dr. Arif Müfid Mansel, Eski do~u ve Eke tarihinin ana hatlar~~ (1945), s. 13'te Kasitler veya Kaslar olarak zikretmi~lerdir. Bu yaz~da biz iki türlü tesmiyeyi de kulland~ k.
KAS TARiH~N~N ANA HATLAR! 725
Kas'lar~n siyasi tarihleri hakk~ndaki ba~l~ca kaynaklar~~ a~a~~-daki gibi s~ralayabiliriz:
1. K~ral listeleri :
A k~ral listesi Bunda öy. kol. I 16-21 aras~ nda ilk alt~~ Kas k~ral~n~n ad~~ ve ilk dördünün hâkimiyet y~llar~~ korunmu~tur. Oy. 11 1-15 aras~ nda da sondan oniki k~ ral~n ad~~ muhafaza edil-mi~, bunlar~n ve daha evvelki üç k~ral~ n hükümdarl~k y~llar~~ da korunabilmi~tir. II 16'daki yekünda 36 Kas k~ral~n~n 578 y~l 9 ay hâkimiyet sürdükleri kaydolunmu~tur.
Assur 14616 c K~ral listesi 3. Assur men~eli olan bu listede Asur k~ rallar~na tekabül eden Babil k~rallar~~ da zikredilmi~tir. üçüncü hânedana yani Kas k~rallar~na ait k~s~mlarda öy. I. 10-25 aras~nda ba~tan onüç k~ ral~n ad~~ (onikinciden yaln~z ~ah~s deter-minatifi) korunmu~tur. öy. II de ise III. Ka~tiliya~'tan Kasit hâne-dan~n~n sonuna kadarki k~rallar~n adlar~~ k~smen kalm~~t~r.
2. K~ral kitâbeleri :
Kas k~rallar~ndan bize pek az say~da kitâbe kalm~~t~r. Bunlar da daha ziyade yeknasak ve k~sa ifadeli (ekserisi Sumer'ce) in~a-at ve takdime yaz~lar~d~r. 10. k~ral Ulamburiya~'tan kalan bir gürz ba~~~ kitabesi ve Karainda~'tan kalan üç in~aat kitabesi bir tarafa b~rak~lacak olursa 20. k~ral Il. Burnaburiya~'a kadar bu neviden ~imdiye kadar ba~ka bir vesika ele geçmemi~tir. Ilk k~ral Ganda~'a ve dokuzuncu k~ral II. Agum'a atfedilen kitabele-rin sahte olduklar~~ a~a~~da s. 728 v. d. da gösterilecektir. II. Burnabu-riya~~ ile kitabe yaz~c~l~~~~ canlanma~a ba~lar. En fazla yaz~t b~-rakm~~~ olan 22. k~ ral Kurigalzu'dur. III. Ka~tiliya~'tan sonra di-nastinin sonuna kadarki zaman bu hususta son derece k~s~rd~r 4.
3. Senkronistik tarihler ve kronikler:
a) Senkronistik tarih' denen ve pek de iyi korunmam~~~ olan vesika Asur k~ral~~ III. Adadnirari (810-782) zaman~nda yaz~lm~~~
2 Buna dair eski literatür için bk. Bilabel, C~esebiehte Vorderasiens und Aegyptens, s. 330, 1. Metnin yeni nevi CT 36 (1921), pl. 24-25. Fotograf~, Leh-mannn-Haupt, Zwei Hauptprobltme der Altorientalisehen Chronologie, levha 1.
3 Yeni negri, Weidner, Af0 3 (1926), s 70-71.
4 Kitabeler için kr~. altnot 66. •
3 Eski literatiir için bk. Bilabel, be. eit. s. 341, 4. Yeni ne~ri CT 34 (1914), pl. 38 v. d.
726 KEMAL BALKAN
olup Asur devlet ar~ivinden faydalan~ larak Babille ç~ kan hudud meselelerini halletmek ve bar~~~ akdinde istifade edilmek üzere ha-z~rlanm~~t~ r. Daha ziyade Asur görü~üne göre kaleme al~ nm~~~ ol-makla beraber itimada ~ayan bir kaynak oldu~u da kabul edilmi~-tir. Bunda üçüncü dinastinin 10. k~ral~~ I. Burnaburiya~~ ile 35. k~ ral~~ Zababa-~um-iddin aras~nda sekiz k~ ral~ n ad~~ zikredilmekte olup bunlarla muas~ r olan Asur k~ rallar~~ aras~ nda yedi senkronizm elde edilmektedir. A~a~~da yeri geldikçe bunlar ayr~ca belirtilecektir. Babil kroni~i BM 96152 'nin son k~sm~~ ". Burada Eski Ba-bil devleti hükümdarlar~ n~ n kom~ular~~ ile mücadelelerine ait baz~~ senkronik hadiselerden ve Samsuditana zaman~nda Hitit'lerin Ba-bil'e ak~ n~ndan bahsedildikten sonra 13. Kas k~ral~~ Ulambu-riya~~ ve 14. k~ral III. Agum'un Deniz-eli devleti ile mücadeleleri anlat~lm~~t~r (st. 14 v. d.).
Babil P kroni~i 7. Bir yeni Babil kopyesi olan ve fena ko-runmu~~ olarak ele geçen bu metinde kol. I-IV de Il. Burnaburi-ya~'~ n ölümünden sonra 32. k~ral Adad-~um-u~ur'a kadar geçen zaman zarf~nda Asur ve Babil'i ilgilendiren olaylardan bahsedil-mi~tir ki yeri geldikçe bunlara temas edilecektir. Senkronistik tarihin Asur'lular zaviyesinden yaz~lm~~~ olmas~ na mukabil P kro-ni~inin Babil görü~üne göre kaleme al~ nd~~~~ ifadeden kolayca anla~~l~ r.
K. 3992 kroni~i. Asurbanipal'in kütüphânesinde bulunmu~~ olup çok kötü ve noksan bir ~ekilde ele geçmi~~ olan bu vesikada 14. K~ral III. Agum'un Deniz-eli memleketine yapt~~~~ seferden bahsedilmi~~ olsa gerektir, bk. s. 741 v. d. a .
4. Di~er senkronik belgeler:
Amarna mektuplar~~ aras~ nda 1-11 numaral~~ olanlardan Kara-inda~~ ve I. Kada~man - Harbe'nin III. Amenofis ile, 17. k~ral Kurigalzu ve II. Burnaburiya~'~ n VI. Amenofis ile muas~ r bulun-du~unu ve iki devletin münasebetlerini ö~reniyoruz.
6 L. W. King, Chronicles concerning early Babylonian kings, Vol. Il (1907), s. 15-24.
7 çivi yaz~s. metni: Winckler, Altorientalische Forschungen, 1 (1893-97), 9.
298-303. Transkripsiyon Delitzsch, Abhandlu..gen der K. Saechsischer~~ Gesell-schaft der WissenGesell-schaften, phil.-hist. Klasse, XXV, No. 1 (1906), s. 43-46.
KAS TARIHININ ANA HATLARI 727
Bo~azköyde bulunmu~~ olan KBo I 10 mektubu 24. kira! Kada~man-Turgu ve 25. kira! Kada~man-Enlil'in Hitit hüküm-dar~~ III. Hattu~ili ile hemzaman olduklar~n~~ ve o zamanki devletler münasebetlerini aç~klayacak mahiyettedir 8.
Babil k~rallar~~ ile 13. yüzy~ldan itibaren yapt~klar~~ müca-deleleri ve Kas kabileleri ile mütemadi vuru~malar~~ canl~~ bir tarzda tasvir eden Asur k~rallar~n~n kitabeleri ile ayn~~ mahiyetteki Elam k~ral kitabeleri üçüncü dinastinin sonlar~~ ve çökü~ü hakk~ndaki bilgilerimizi kar~~l~kl~~ olarak teyid eder ve tamamlar. Bk. s. 754 v. d.
5. Muhtelif belgeler:
Eski Babil devrinden ve Orta F~rat'daki Hana devletinden kal-m~~~ baz~~ vesikalar bize Babilonya'da hakimiyeti henüz ele alama-m~~~ bulunan Kas kabileleri hakk~nda yeni dü~ünceler ilham etmektedir. Onlar~n Babil'i ele geçirmelerinden sonra gerek kendileri hakk~nda ve gerekse idare ettikleri halka ve memleketin eski medeniyeti ile kendi getirdiklerinin kar~~la~mas~ndan do~an yeni form ve idare organizasyonlar~na dair bütün sorular~n cevap-lar~n~, devirletinde yaz~lm~~~ olan mektuplarla 9, idari, iktisadi ve hukuki " vesikalardan ç~kar~yoruz. Tarihi bilgilerimizin tekidi ve tamamlanmas~~ bak~m~ndan bunlar da ihmal edilmemelidir.
Biz a~a~~da Kaslar tarihinin daha ziyade 20. k~ral~na kadar olan problemlerini, o zamana ait bulunan yaz~l~~ kaynaklara filolojinin yeni imkanlar~n~~ kullanarak nüfuz etme~e çal~~mak suretiyle, ince-liyece~iz. Bu tarihin hulâsa olarak sunaca~~= müteakip k~s~mlar~~ hakk~ndaki malümat~m~z~~ de~i~tirecek yeni görü~ler oldukça bunlar hakk~ndaki dü~üncelerimizi de ayr~ca ilave edece~iz.
Babil vesikalar~nda Kas'lar ilk olarak Eski Babil k~ral~~ Ham-murabi'nin o~lu Samsuiluna'n~n dokuzuncu y~l~n~~ tarihleyen mu
Sa-am-su-i-lu-na lugal-e ugnim Ka~-~u-u2 "Kas ordusunu k~ral
Sam-suiluna'n~n (yendi~i) y~l„ cümlesi içinde geçmektedir ". Eski Babil
8 Dür-Kurigalzu'da Hitit k~ ral~~ Hattu~ili'ye hitah eden akatça yeni bir mektupta yaln~ z selam k~ sm~~ korunmu~tur, Iraq VIII, s. 89, fig. 13.
9 BE XVII; UM I 2, 16-96.
10 BE XIV ; XV; UM II 2; Peiser, UDBD ; UM VIII 2, 168-163; UM XIII, 68-76, 78-80; Louvre IX, Nr. 47-56.
11 CT 2 pl. 5. Eski Babilde y~llar, Sumerlerden kalm~~~ bir adete göre se-nenin en mühim bir olay~ na göre adlanird~ .
728 KEMAL BALKAN
devletinin nihayet bulma tarihini 150 y~l k~saltarak 1750 yerine 1600'e hattâ daha a~a~~lara indirmek isteyen Ungnad ve Sidney Smith gibi bilginler, Kas hânedan~~ ile Eski Babil hânedan~n~n bir müddet ayn~~ zamanda hüküm sürdüklerini kabul etmek suretiyle bu olay~n tarihini birinci Kas k~ ral~~ Ganda~'~ n ilk y~l~~ olarak telâkk~~ etmi~-lerdir '2. Profesör Landsberger bu dü~ünceyi keyfi diye vas~fland~r-m~~t~r 18. Thureau-Dangin, ne~rediltnemi~~ bir eski Babil devri
vesi-kas~nda da, Kas'lar~ n, Abie~uh'un bir y~l~ n~~ tarihleyen ayn~~ mealde bir cümle içinde geçti~ini " göstermekle bu telâkkinin isabetsizli-~ini ortaya koymu~tur '5'. Babil metinlerindeki bu bilgiyi daha ziyade, onlar~ n Mezopotamya'ya girmek için yapt~klar~~ ilk te~eb-büsler olarak k~ymetlendirmeliyiz. S. 731 v. d. de görülece~i üzere Kuzey Mezopotamya'da ve Orta F~rat bölgesinde de ayn~~ tarihlere do~ru Kas kabilelerinin hareket halinde bulunduklar~ n~~ biliyoruz. Eski Babil vesikalar~ nda rastlanan Kasça ~ah~s adlar~~ 16 bu halk~n Babilonya'ya bar~~~ yolu ile s~zma~a ba~lad~ klar~~ suretinde tefsir edilmi~tir.
Kas'lar~ n Babilonyadaki ya~ay~~lar~~ ile ilgili en eski olaylara temas eden vesika, A k~ ral listesine göre üçüncü dinastinin ilk k~ ral~, Ganda~'~ n Babil ~ehrini fethetti~inden bahseden ve bir yeni Babil kopyesi olan tablet parças~d~ r '7. Her halde metnin iki yüzünde de o zamanda Nippur ~ehrinin ac~kl~~ durumu 18 anlat~l-m~~~ olsa gerektir 19.
12 Ungnad, Af0 13 ( 1940 ), s. 145 v. d.; ayn~~ müellif, MAOG X111/ 3
(1940), s. 1 v. d. Sidney Smith, Alalakh and Chronologie, The Antiquaries Journal, kIX (1940), s. 39-49.
13 Kr~. K. Turfan, Sume~ oloji ara~t~ rmalar~ , Dil ve Tarih-Co~ rafya
Fa-kültesi sumeroloji enstitüsü ne~riyat~~ No. 1 (1940-1941), s. 975.
14 Johns, PSBA, 1910, s. 273.
15 Thureau-Dangin, La ehronologie de la premiere dynastie Babylonienne
(Memoires de l'Academie, Vol. XIII, 2 1942), s. [231], 3.!
bk. Ungnad, Beitraege zur Assyriologie VI, Heft 5 (1909), s. 21-26.
17 British Museum'da, 84-2-11, 178. Çivi yaz~ l~~ ne~ri: Wincler,
Untersu-cbungen zur Altorientalischen Geschichte (1889). s. 156.
Tabletin önyüzünde ba~~ taraftan alt~ , arkayüzünde sondan sekiz sat~ r kadar korunmu~tur. Arkayüzdeki sat~ rlar çizgilerle ayr~ lm~~t~ r. Bunlardan biri-siade akatçadan evvel sumerce bir terceme ilave edilmi~tir.
18 Nip-p-ur ~ehri, bilindi~i gibi, Eski Babil devletinin son zamanlar~ nda elden ç~ km~~t~ . Güneydeki Deniz-eli devletinin eline geçmi~~ olmas~~ muhtemeldir.
19 Thureau-Dangin, ad~~ geçen makalesinde, s. [255] 28 de tabletin arka
KAS TARIHININ ANA HATLARI 729
Kitabenin tam bir transkripsiyon ve tercümesi a~a~~dad~r:
Öy.1) a-na U4mu nam-ri dGUD D~NG~R.D~NG~R EN. EN. EN niGa-ad-da~~ LUGAL kib-ra-tu2 ar2-ba-a LUGAL KuR~u-me-ri u3 AkkadiK1-1 LUGAL Ba3-ba3-1am a-na-ku-ma
i-nu-~u-ma E2-kur- dEn-li12 ~a2 i-na ka-~ad Ba3-ba3-lam
x x x-i-nu [a]n(?)-hu(!)-su u2-pi-~i-i[h(?) J [ (takriben 8-10 i~aret noksan) ] x x Ay. (Ba~~ taraf~~ k~r~k)
x +1) [ (takriben 7-8 i~aret k~r~k) lxx xx (?)
[xx?]xxxx i-lam-ma-du
~a2 pi-i-qa i-~i-qu-um
14.-A 14.-A ~A3 „S'A3 Z~. ~N. G~~ Z~. ~N. G~~ EME. MU DI.
KUD NU.TUK
ditto ditto ki-~al-li ki-~al-li i-na URU-ia Ni-ip-pu-[ri ?]
da-a-a-nu ul i-~i
[ x x x (?) 1 x pi-~ah
[ x x x (x) ? J a-na pi-pi-i ~a2-(ir
Tercümesi : 1) Parlak arslan 20, tanr~lar~n kutsal s~~~r~~ 21, bey-lerin beyine 22. 2) dört buca~~n k~ral~, Sumer memleketinin k~ral~,
3) ve Akad ilinin k~ral~. 2) Gadda~' ( Ganda~~ ) 3) ~m ben. 4) Vakta ki 23 Babil'in zapt~nda, Enlil'in mabedi ( Nippurdaki ) 24 5) [yorg] unlu~unu (?) " 6)
20 (ima namru diye bir ul~lhiyet olmad~~~~ gibi böyle bir tanr~~ epithet'i de mevcut de~ildir. iimu ba~kana bir hayvand~'', bk. Landsbrrger. Fauna, s. 10 v. d., 36, st. 33.
21 Tanr~~ ünva~~lar~~ meyan~ nda alap ilöni (tanr~lar~ n s~~~r~) gibi bir vaad geçmez. Bunun için daha ziyade rimu (bo~a) tercih edilmi~tir. krg. Tallqvist, Götterepitheta, s. 165.
22 böl böte, Marduk'un çok geç zamanlarda kullan~ lan bir ünvan~d~ r. kr~. Tallqvist, ibid. s. 42.
23 ina-~uma .ozamanda ki, vaktaki. konionksiyonu akatçada daha ziyade müteaddit icraat veya faaliyetler say~ ld~ ktan sonra belirtilmek istenen bir hu-susu nakletmek için kullan~ l~r. Metindeki yeri bu bak~mdan beceriksiz ve sun'i bir iisluba i~aret olarak al~ nabilir.
24 Ekur, Enlil'in Nippurdaki mabedi olmal~d~r. Onun Babil ~ehrindeki ma- bedi ba~ka bir isimde, herhalde Edaranna'd~r (bk. Unger, Babylon, s. 139).
25 pu~~uliu veya ~up~ulju'nun bu manas~~ için bk. von Soden, ZA 41, s. 153, 4.
730 KEMAL BALKAN
Ay. (ba~~ taraf~~ k~ r~ k) x H1) 3) birdenbire esti~ini 2) ö~renecekler. 4) vah, vah yürek yürek 5) vah vah
-im, -im, ~ehrimde Nippurda 6) hakim yok 7) dinlen 8 ). (Bu tablet) için yaz~lm~~t~r. „
Ba~kaca Kas tarihinin bu er ça~lar~ nda böyle vesikalar bulun-mam~~~ oldu~undan ve Kas k~rallar~n~ n ayn~~ tarihlerde "dünyan~ n dört buca~~mn k~ral~, Sumer ve Akad k~ral~„ gibi unvanlar~~ he-nüz ta~~mamakta olmalar~ndan dolay~~ (bk. alt not 66) Landsber-ger'in ve Thureau - Dangin'in fikirlerine i~tirakle26 bu kitabenin au-thentique olmay~ p apocryphe bir karakter gösterdi~ini kabul ede-biliriz. A~a~~da görece~imiz Agum Kakrime kitabesi de dahil olmak üzere, herhalde Kas'lar devrinin sonuna do~ru, bir tak~ m menfaat-lar elde etmek için baz~~ hakmenfaat-lar~ n eski bir maziye dayand~~~ n~~ is-pat gayesiyle sonradan yaz~larak sahte vesikalar meydana getiril-di~ini biliyoruz. Bu noksan kitabe Eski-Ça~lar tarihi bak~ m~ ndan bizi ~u suallere cevap arama~a sevkeder :
Babil'in Ganda~~ taraf~ndan fethi bir gerçek midir? Ba~ka bir ifade ile Kas'lar Babilonya'ya Ganda~~ idaresinde mi girip yer-le~mi~lerdir yoksa bu, Ganda~'a sonradan atfedilen hayali bir kah-ramanl~k m~d~ r?
a sorusuna müspet cevap verilebilecek olursa bu takdirde Ganda~, Eski Babil devletine son vermi~~ olan, Hitit k~ral~~ Mur~ili'-den acaba ne kadar zaman sonra Babil'i fethetmi~tir ?
Bu sorulara verilecek muhtelif cevaplar~ n birinci ve üçüncü dinastilerin kronolojilerindeki tesiri ne olacakt~ r?
b ve c sualleri ile ortaya ç~ kan meseleler gelecek bir yaz~ m-da cevapland~ r~lacakt~ r. Tarih bak~m~ nm-dan biz ~imdilik a ~~ kk~ na cevap arayal~m : Her~eyden evvel kitabede ~ehir determinatifi konmadan yaz~lm~~~ olan 3 üncü sat~rdaki Babalam'~n nereyi kasdet-ti~ini anlamally~z. Sidney Smith bunun Babil ~ehri oldu~unu ~üphe ile kar~~lam~~~ ve gerçekten böyle bile olsa kitabenin o cümlesinin Kas'lar~ n bir Babil k~ral~ na kar~~~ kazan~lm~~~ "basit bir zafer„ ine i~aret olabilece~i mütalaas~n~~ ileri sürmü~tür ". Thureau - Dangin bu tek yerden ismin ~üphesiz olarak Babil'i kastetti~ine hükmetmi~-
26 Kr~. K. Turfan, 1. e., s. 972 ; Thureau-Dangin, 1. e. s, [256] 28. 27 Sidney Smith, Alalakh and Chronologie, [1940], s. 21 v. d.
KAS TARIHININ ANA HATLARI 731 tir 28. Ayn~~ ~ehrin ad~~ kitabemizden ba~ka BE XVII 23 : 34 ( . . .
i-na uRuPa-an-ba-liKI), UM 1 2, 16 : 37, 38 ( a-na URU pan_
ba-li) gibi Kas'lar devrine ait mektuplarla gene Kas'lardan bah-seden Boissier, RA 29, s. 93-104, st. 4 ( . . . ip-pa-am-ba-li) ve K. 3992 st. 9 ( ma-ra-ti ba,-ba3-lim) gibi vesikalarda geçer. Babil literatüründe daha evvel görünmeyen Paminbal ve Balabam ~e-killerinin Babil ~ehrine Kaslar~n vermi~~ olduklar~~ isim oldu~unda
~üphe yoktur.
üçüncü dinastinin 1163 y~llar~nda sona erdi~i kabul edilebilir. Yeni kronoloji ara~t~rmalar~~ ile de Eski Babil devletinin takriben 16 nc~~ yüzy~l~n ba~~nda nihayet buldu~u ileri sürülmü~tür. A k~ral listesine göre 576 y~l devam eden üçüncü dinastinin hakimiyet dev-rini bu iki tarihle ba~da~t~rabilmek için Kaslar~n bir müddet Eski Babil devleti ile ayn~~ zamanda hüküm sürdü~ü kabul edilmektedir. Bu suretle Ganda~'~n Babil'i fethetmi~~ olmas~~ keyfiyeti hakikatte basit bir ak~ndan ba~ka bir ~ey de~ildir denmektedir.
Belirtti~imiz gibi Ganda~~ kitabesi sonradan yaz~lm~~~ da olsa onun içinde gizli olan tarih an'anesinin do~rulu~undan ~üphe et-me~e neden hakk~m~z olsun? Bunda mürettep veya hakiki herhangi bir olay de~il de bahusus Babil'in fethi gibi tarihi bir vakianin herhangi bir Kas k~ral~na de~il, tahsisen Ganda~'a izafe edilmesi neden uydurma veya basit bir sefere telmih olsun? Kald~~ ki met-nin arka yüzünde tasvir edilen Nippur ~ehrimet-nin hali de söyledi~i-miz gibi tarihi hakikate uygundur (bk. altnot 18). Bu bak~mdan biz Kaslar~n Babil'e, Hitit k~ral~~ Mur~ili vas~tasiyle birinci haneda-n~n y~k~lmas~ndan sonra Ganda~~ idareside girmi~~ bulunduklarhaneda-n~n~~ kabul ediyoruz. Bir ba~ka ifadeyle A k~ral listesinin Kas haneda-n~n~n devam müddeti olarak verdi~i 576 y~l~na itimad edemiyoruz. Kas tarihinin erken ça~lar~na ait bir kaç vesikan~n da bu hal
kar-~~s~nda yeniden k~ymetlendirilmesi gerekmektedir.
Orta F~rat bölgesinde bulunan, Eski Babil devleti ile muas~r, Hana devletinden kalm~~~ mukavele metinlerin& Kas'ça isimlere te-sadüf olunuyor. Bunlardan bir kaç~n~n tarihlenmesinde k~ral Ka~-tiliya~u ad~~ geçiyor ki Thureau-Dangin onun Eski Babil k~ral~~ Abi-e~uh ile ayn~~ zamanda ya~ad~~~~ filcrindedir 29. Ilk Kas k~rallar~ndan
28 Thureau-Dangin, ayn~~ makale, s, [256] 28.
29 Thureau-Dangin, ayn~~ makale, s. [252-253] 24-25. Ka~tilya~u ~imdiye ka-dar a~a~~daki Hans vesikalar~nda görülm~i~tiir: Thureau-Dangin, Lettres et con-
732 KEMAL BALKAN
herhangi birisinin Eski Babil hanedan~~ ile muas~ r olmas~~ bizce yu-karda söylenen sebeplerden dolay~~ varit olm~yacag~na göre Hana taht~ ndaki Ka~tiliya~u'nun da A k~ ral listesinde zik~~ edilen üçüncü k~ ral olmas~~ ihtimali bahis konusu olmamal~d~r". Bu k~t bilgiden Ka~tiliya~u'nun, o zamanlar mevcut bir Kas devletinin k~ ral~~ m~, yoksa sadece herhangi bir Kas boyunun Hana'da nüfuz sahibi olmu~~ bir ba~bu~u mu oldu~una kesin olarak hükmedilemez ise de ikinci ihtimalin hakikate daha çok yak~ n bulunmas~~ mümkündür. Biz bu isimden daha ziyade, Kas'lar~ n Babil'e girmeden önce bir köprü ba~~~ kurduklar~~ noktadan, nüfuz etme~i daha kolay bulduk-lar~, bat~ya do~ru s~ g'-ma~a ba~lad~ klar~ n~~ ç~karabiliriz. ~imdi zikre-dece~imiz di~er iki vesika bu fikri teyid etti~i gibi Kas'lar~ n Ha-na'da manevi alanda da tesirsiz kalmad~~~ na delildir. Hana vesi-kalar~ ndan birisi oran~ n k~ ral~~ Hammurabih'in Habur-ibal-Buga~~ adl~~ bir kanal~~ kazd~~~~ y~l ile tarihlenmistir ~ . "Buga~~ Habur'un be-yidir„ anlam~ ndaki bu isimde Buga~~ Kas'larca kutsal tan~nan bir varl~ kt~ r. Ayn~~ Hana k~ ral~~ bir adak e~yas~n~~ Du-za-ga~~ adl~~ bir tanr~ya sunar 32. Ba~kaca bilinmemekle beraber Thureau-Dangin'in fikrine i~tirakle bu ismin de Kas'ça oldu~u dü~ünülebilir.
Bize Landsberger'in hat~ rlatt~~~, bir Eski Babil mektubu olan, VS 16 No. 24 de bir hudut kumandan~~ k~ rala, Halep k~ral~ n~ n Babile gönderdi~i elçilerin yolda bit(~ti Agum "Agum'un evleri„ n-de al~ konulduklar~ n~~ bildiriyor. Bu vesikadan tarih için ~unu ö~-reniyoruz. Mektubun yaz~ld~~~~ tarihte Eski Babil devleti gibi Halep devleti de henüz ayaktad~r. Yani Hitit k~ ral~~ Mur~ili henüz Babil seferini yapmam~~t~r. ~~te o zamanlarda Babil ile Halep aras~n-daki sahada Kas oymaklar~~ yer tutmu~tur. Kemal Turfan,
Sume-roloji ara~t~rmalar~, s. 973 teki yaz~s~ nda bu mektuptaki Agum'u
Kas k~ ral~~ (herhalde k~ ral listesindeki birinci k~ ral) telâkki etmi~se trats, No. 238 : (27,) 55 (Ayn~~ vesika daha evvel JA 10e serie, t. XIV, s. 149 v. d. da ne~ redilmi~~ ve•i~len~ni~tir) ve bunun duplikat~ , Schorr, Babyloniaca, Ill (1910), s. 286-267 de onun memlekette mi-~aru (dirlik düzenlik) koydu~u kaydedilmi~tir. Sayce taraf~ ndan, Proceeding of the Society of Biblical Archeo-logy, XXXIV (1912), s. 52 de ve Theo Bauer taraf ~ ndan MAOG IV, s. 2-3, de ne~redilmi~~ Hana mukaveleleri ayn~~ k~ ral~ n memlekette «ikinci defa düzenlik kurdu~u y~ l. (st. 44-45) ile tarihlenmi~ tir.
30 Kr~. K. Turfan, 1. c. 973 ve S. Smith, 1. c. 23.
3 1 Clay, Babylonian Records in the Library of J. Morgan, No. 52, st. 31-35. 12 Thureau-Dangin, Syria, V, s. 276.
KAS TARIHININ ANA HATLARI 733 de bu noktai nazar bir faraziye olmaktan ileri gidemez. Onun da yukarda and~~~m~z Ka~tiliya~u gibi bir Kas beyi olmas~~ pek alâ mümkündür.
Kaslar~ n ilk devirleri hakk~nda en mühim kaynaklardan birisi de Asurbanipal'in kütüphanesinde bulunmu~~ ve V R 33 te ne~redilmi~~ olan Il. Agum'a ait kitabedir. Vesikada Babil tanr~s~~ Marduk ve tan-r~ce ~arpanitu'nun, Hana'ya ne zaman götürüldü~ünden bahsedilmi-yen, hey kellerinin Babile geri getirilmesi, mabedlerine yerle~tirilmesi ve bu mabedleri süslemekte çal~~an san'atkârlar~n baz~~ mükellefi-yetlerden muaf k~l~nmas~~ anlat~lm~~t~r. Fakat kitabenin tahririndeki gerçek sebebin bu sonuncu maddeden ibaret bulundu~unda
~üphe yoktur. Tarih bak~m~ndan önemli cihet Il. Agum'un
~ece-resini ilk k~ral Ganda~'a kadar uzatmas~~ ve sayd~k' k~rallar ara-s~ndaki nesil münasebetlerini aç~klamas~d~r. Bununla beraber kita-benin k~ral listelerinin de dayand~~~~ bir kaynaktan ç~km~~~ olmas~~ çok muhtemeldir. Zikretti~imiz tarihi k~sm~n traskripsiyon ve ter-cemesi a~a~~dad~r 33 :
kol. I 1) [A-gu am] ka-ak-ri-me 2) DUMU Ur-~i-gu-ru-ma~.
3) NUMUN el-lum 4) ~a d.~u-qa-mu-na
5) ni-bi-it dA-nim d En-/il, 6) d E2-a u d Murduk
7) d Sin u d ~ama~~ 8) et- lum da-an-nu
9) ~a d ~~-lar qa2-rit-ti 10) i-la-a-ti a-na-ku
11) LUGAL mil-ki u ta-sim-ti
13) DUMU Ur-~i-gu-ru-ma~~
15) sa A-bi-r[u-ut-ta.(?)]
17) DUMU(l) Kas-til-a-sum
19) sa A-gu-um ra-bi-i
21) ta(1)-mi-ih ser-re-tl
12) LUGAL tas-me-e u sa-li-me
14) li-ip-li-ip-pu 16) qar-ra-du et-lum 18) IBILA res-tu-u 20) NUMUN el-lum NUMUN LUGAL-ti 22) DUMUGan-di 33 ri•erll
33 Kitabeyi te~kil eden iki k~s~ mdan K. 4348 daha evvel Il R 38 No. 2 da
yay~ nlanm~~t~ r. Bu parça ile birlikte S. 27 denen k~ s~ m Pinches taraf~ndan V R 33 te bir arada ne~redilmi~tir. Kitabeye ait bir duplikat parças~, Thompson, The Epic of Gilgamish, pl. 36 (Kol. VI 29-33, kol. VII 30-35). Kitabenin kollas-yonu neticeleri Delitzsch, Die Sprache der Kossaeer, s. 56, not 2 ve altnot a-m de ne~redilmi~tir. King'in kollasyonlar~~ için bk. a~a~~da aitnot 34, 35.
34 King'in kollasyonuna göre (Hommel, OLZ, 1909, sp. 109). 35 King'in kollasyonuna göre (Hommel, ibid.).
734 KEMAL BALKAN
23) ga-as2-ru 36 a-na-ku 24) ri-e f i
25) UKUmE~~ DAGALmE~~ -tim 26) qar-ra-du
27) ri-e2-a-um 28) mu-ki-in
29) SUNU~~ G'~GU.ZA a-bi-su 30) a-na-ku 31) LUGAL Kas-~i-i 32) u3 Ak-ka-di-i
33) LUGAL KUR KA2.D~NG~R.RA" 34) ra-pa-as-tim
35) mu-se-si-ib 36) KuRA
~2-nu-na-ak UKUmE~~ DAGALmE~-tim LUGAL Pa-da-an
u Al-ma-an LUGAL KuRGu-ti-i 39) UKUmE~~ sak-la-a-ti
40) LUGAL mus-ta-as-kin 41) kib-rat ar-ba-'i
42) mi-gir D1NGIR GAL.GALLA 43) a-na-ku
Tercemesi: " 1) Ikinci (?) [Agum] 2) Ur~iguruma~'~ n o~lu, 4) Tanr~~ ~uqamuna'n~ n 3) pâk tohumu, 5) Anu ve Enlil, 6) Ea ve Marduk, 7) Sin ve ~ama~~n 5) tesmiye etti~i, 10) Ilâhelerin 9) kah-raman~~ I~tar'~n 8) yi~it eri 10)-yim ben. 11) Isti~are ve karar k~ ral~~ 12) (teb'as~ n~) duyan (k~ ral) ve bar~~~ k~ral~, 13) Ur~iguruma~'~n o~lu, 19) büyük Agum'un 18) birinci varisi 17) Kat~ilya~'~ n o~lu, 16) kahraman er 15) Abir[utta~]'~n 14) ahfad~. 20) Pâk tohum, 21) dizgini elinde tutan, 22) Gandi (= Ganda~)nin o~lu, 23) kuv-vetli 22) çoban- 23) ~ m ben. 25) Geni~~ (== kalabal~ k) halk~n 24) çoban', 26) kahraman, 27) çoban, 29) babas~ n~ n taht~ n~ n temelini 28) de~i~mez k~lan 30) -~m ben. 31) Kaslar~ n 32) ve Akkadl~ lar~ n 34) geni~~ 33) Babil memleketinin k~ ral~, 37) geni~~ 36) halk~~ A~nun-nak memleketine 35) yerle~tiren, Padan 38) ve Alman k~ ral~, 39) budala halk~ n 38) memleketi Gutium'un k~ ral~, 41) dünyan~ n dört buca~~n~~ 40) düzenleyen k~ral, 42) büyük tanr~ lar~ n arzusuyum 43) ben„ .
Landsberger'in MAOG IV, s. 312 de ileri sürdü~ü veçhile bu kitabe de authentique olmay~p sonradan yaz~lm~~~ bir vesikad~ r. ~u deliller iddiay~~ isbat edecek mahiyettedir :
Yukarda s. 730da da i~aret olundu~u gibi bu erken zaman-larda, ~imdiye kadar buna benzer bir kitabe ele geçmi~~ de~ildir.
K~ rala verilmi~~ olan debdebeli unvanlar~ n da o zamanlar için bahis konusu olam~yaca~~~ altnot 66'dan anla~~l~r.
K~ ral~ n daha evvel bir "büyük Agum„ bulundu~unu dikkate
KAS TAR~H~N~N ANA HATLAR! 735 alarak kendisinden Agum Kakrime Ikinci (?) Agum olarak bahsetmesi son derece gariptir. Saham~z~n eski tarihinde herhalde görülmemi~~ bir âdettir.
Bu esere Babilde hususi bir önem verilmekte oldu~u onun Asurbanipal'in kütüphânesine konmak üzere kopye edilme~e lay~k bulunmas~ndan anla~~lmaktad~ r. Nitekim kitabenin altyaz~s~~ (kol. VIII 24-29) bunu teyid etti~i gibi dikkati da çekecek mahiyettedir. Buradaki "Agum'un kitabesi, bilen bilene ö~retsin, bilmeyen gör-mesin (aksi takdirde) ci~er fal~~ tanr~lar~~ nezdinde günaht~ r„ ifadesi vesikan~ n esrarl~~ ilimler çevresine dahil bulundu~unu anlat~ r. As-l~nda, mabedlerin süslenmesinde eme~i geçen birkaç sanat'kâra baz~~ mükellefiyetlerden muafiyet sa~lamak maksadiyle yaz~lm~~~ olan kitabenin esrarl~~ ilimler çevresine sokulmas~, bununla temin edilmi~~ olan hukukun men~ei hakk~nda derinle~ecek herhangi bir tecessüsü önlemek gibi bir maksada matuf olabilir ki bunun sonradan ya-z~ld~~~ na aç~k bir delildir.
Kitabede üslub bak~m~ndan da bir vahdet yoktur. K~ral kendisini uzun ve süslü unvanlar~~ ile ben formunda takdim ettikten ( I 1-43 ) ve tanr~lar~ n getirilip mabede yerle~tirilmesini, mabedin süslenmesini ve bu i~lerde çal~~an san'atkârlar~ n mükellefiyetler-den kurtar~ lmas~ n~~ birinci ~ah~s prekatif formu ile anlatt~ ktan ( Il 7-VII 10 ) sonra temenni ve takdis k~sm~ nda k~ raldan üçüncü ~a-h~s preteritum sigas~nda bahsedilmi~~ olmas~~ k~ral kitabelerinde görülmeyen bir intizams~zl~ kt~ r. Sa~aal~~ i~lerin faili olan bir k~ra-l~n, bir kaç ustay~~ angaryalardan kurtard~~~n~~ anlatt~~~~ kitabenin son k~sm~~ buran~n bir ekleme oldu~u intiba~n~~ uyand~ r~r.
Bu yüzden biz ad~~ geçen belgeyi daha geç zamanlarda, belki de XII. yüzy~ldan sonra yaz~lm~~~ kabul ediyoruz. Zira Babilli asilzadelerin, neseblerini eskiye ba~lamak suretiyle sahibi bulun-duklar~~ birtak~m haklar~n da çok eskiden elde edildi~ini isbat etmek heves ve gayretlerinin o tarihlerde birdenbire artt~~~n~~ ba~ka misallerle de biliyoruz.
Kas'lar tarihinin er ça~lar~~ için vesikadan edindi~imiz bilgile-ri ~öylece s~ ralayal~ m :
a) II. Agum'un ~eceresinin zikri taht~ n intikali hususunda Kaslarda cari usulü if~a etmesi sebebiyle bilhassa önemlidir. Kitabeden ö~reniyoruz ki, 9. k~ral 6. n~n, 5. k~ral da 3. nün o~ludur. A k~ral listesinde ise 3. ve 5. k~rallar ara-
736 KEMAL BALKAN
s~ndaki akrabal~~a dair bir kay~t yoktur. Bunun, listeyi kopye eden yeni Babil% yaz~c~ya ait bir ihmal mi oldu~unu, yoksa bu iki vesikan~ n ayr~~ ayr~~ kaynaklara m~~ dayand~~~ n~~ söylemek güç-tür °" . II. Agum'un, 8, 7 ve 4. k~ rallar~~ anmamas~, bunlar~n belki de onun cedleri olmad~~~~ ~eklinde izah edilebilir. Say~lma-yan k~ rallar~ n, ced olarak gösterilenlerin karde~leri oldu~unu ka-bul edersek hem kitabenin bu muammas~~ çözülmü~~ olur, hem de Kas'larda - hiç olmazsa ilk zamanlarda- k~ rall~~~n geçi~i hakk~n-daki prensibi de ö~renmi~~ oluruz. 10 - 13. k~rallar aras~nhakk~n-daki akrabal~ k ba~lar~na dair bildiklerimiz taht~ n tevarüsünde riayet edilen usulü aç~klayan güzel bir misaldir. Filhakika 11. ve 12. k~rallar karde~, yani 10. k~ral~n o~ullar~d~ r ( bk. s... ) 14. k~ ral ( III. Agum ) 11. k~ ral~n o~ludur. Bundan, Kas'larda karde~lerin birbirini istihlaf ettikleri ve taht~ n büyük karde~in büyük o~luna geç-ti~i anla~~lmaktad~ r. Il. Agum kitabesinde akrabal~ k hakk~ ndaki ka-y~tlar~~ bu netice bak~ m~ndan mütalaa edince, I. Ka~ttilya~'~n, I. Agum'-un o~lu oldu~u kaydedilmi~~ bulAgum'-unmas~ ndan 3. ve 4. k~rallar~n I. Agum'un o~ullar~~ oldu~unu ç~ karabiliriz. A k~ral listesinde 3. k~ ral~ n 22 y~l, 4. k~ ral~n ancak 8 y~l hükümdarl~k etmi~~ görün-mesini onlar~n ayn~~ nesle mensup olu~lar~ n~n tasdiki ~eklinde tefsir etmeliyiz. Ayn~~ kitabeden 5. ve 6. k~ rallar~n baba-o~ul olduklar~~ anla~~l~yor. 7. ve 8. nin nesebleri hakk~ nda ba~kaca bir bilgi yoktur. Agum'un bunlar~~ anmamas~ndan onlar~n da Ur~i-guruma~'~ n karde~leri, yani 5. k~ral~ n o~ullar~~ oldu~u netice-sine var~labilir ki, bu 6 - 8 inci k~rallar~ n bir nesil te~kil ettikleri demek olur. ~u halde bütün erkek karde~ler büyüklük s~rasiyle tahta geçmektedir. II. Agum'un, st. 22 de ceddini Ganda~'a ba~-lam~~~ ve dolay~siyle nesilleri A k~ral listindeki s~rada dizmi~~ olmas~~ her iki vesikan~n mü~terek bir asla gidebilece~ini akla getirir.
b) Kitabe müellifinin ünvanlar~~ bize onun icraat~ n~~ ve Kaslar~n Babilonya d~~~ ndaki yerle~me sahalar~n~~ da aç~klar. ~eceresi hak-k~nda verdi~i maltimat~ n do~rulu~undan ~üphe etmedik. Acaba ona
37 A k~ ral listesinde baz~~ k~rallar aras~ ndaki akrabal
~ k yak~ nl ~~~ n ~~
göster-mek için yaz~ lm~~~ olan A «varis• (CT 36, pl. 24 I 17, 19) ve dumu (o~ul) (II 5, 13) ideogramlar~ , bu listenin muhtelif kaynaklardan terkip edilip meydana getirildi~inde yaz~ c~ lar~ n o menbalarda gördüklerini aynen kopye ettikleri sure-tinde anla~~ lmal~ d~ r. Kr~. hureau-Dangin, RA 24, s. 184, altont 3.
KAS TAR~ H~N~ N ANA HATLARI 737 atf edilen tarihi faaliyetlerin s~ hhat~ na da inanmal~~ m~y~z? Gerçek sebebi, birtak~m haklar~ n çok eski zamanda kazan~lm~~~ oldu~u fikrini has~l etmek olan bu sahte belgede, bahis konusu haklar~~ bah~etti~i söylenen ~ahsiyet için neden Il. Agum seçilmi~tir. Böyle bir tertipte inand~ rmak tesiri bak~m~ ndan ~üphe yok ki, hat~ralar~~ hala daha ya~amakta olan eski kudretli bir hükümdar~ n tercih edilece~i tabiidir. Bu sebepten II. Agum'un an'anede mümtaz bir yeri oldu~una hükmedilebiliriz ki, onun ünvanlar~ ndan ç~ kar~ -lacak icraat~ndan da herhalde ~üphe etmemeliyiz. St. 31 - 39 'de o, "Kas'lar~ n ve Akadl~'lar~ n k~ ral~~ geni~~ Babil'in k~ ral~, A~nunnak'a kalabal~k halk~~ yerle~tiren, Padan ve Alman k~ ral~~ „ olarak vas~fland~ r~lm~~t~ r 38. Arman veya Yalman da denen Alman, geç
devir vesikalar~ ndan anla~~ld~~~ na göre Süleymaniye sanca~~~ böl-gesinde bugünkü Holvan'd~ r 39. Padan da bu yerin civar~ ndad~ r. XIII. yüzy~ldan sonraki vesikalar~ n aç~ klad~ g~~ na göre bu yerler Kas boylar~ n~ n yerle~tikleri ve klasik devirlere kadar oturduklar~~ bölgelerdir (Bi. s. 755-757). Buralara, Eski Babil devrinde onlardan bahsedilmeye ba~land~~~~ zamanlarda göçtükleri muhakkakt~ r. Üçüncü bin y~ l~n son yar~s~~ içinde kuzey Elam'da bulunan Ka~~in adl~~ bir yerden Kas kavminin isim alm~~~ olmas~~ faraziyesi 40 sathi ses ben-zerli~inden ileri gidemez. Bu husustaki hükümde Kas dilinin ince bir tahlili ve ayn~~ göç dalgas~ na mensup kavimlerin dilleri ile mukayesesi yard~m edecektir.
Thureau-Dangin'in tebarüz ettirdi~i veçhile " Samsuiluna zaman~ nda Babilonya'n~ n kuzey do~usunda Diyala üzerindeki E~nunna ( bugünkü Tell-Asmar ) ~ehri Babil'in eline geçmi~tir 42.
Bu ~ehrin, merkezi oldu~u Warum eyaletinde ayn~~ k~ ral 24 üncü y~l~nda Dür-Samsuiluna ~ehrini in~a ettirmi~~ 43ve 32
38 UM Il 2, 10 : 4 (22. kira! Kurigalzu'nun 20 inci y~ l~ nda yaz~ lm~~t~ r) ve 16 : 5 (ayn~~ k~ ral~ n 21 inci y~ l~ ) de ad~~ geçen Dür-Agum ~ehrinin, Agum adl~~ üç Kasit k~ ral~ ndan hangisi zaman~ nda yap~ ld~~~~ belli de~ilse de 9. veya 14. k~ rallar taraf ~ ndan in~a ettirilmi~~ olmas~~ muhtemeldir.
39 Forrer, Provinzeinteilung des assyrischen Reiches, s. 45. 40 Cameron, History of Early Iran, s. 37, 92.
41 Thureau-Dangin, I. c. s. [243] 21.
42 Metinler : Poebel, Afo 9, s. 241 v. d. ; UM V No. 100, I. 12 v. d. 43 Peiser, OLZ, 1910, sp. 194 v. d.
738 KEMAL BALKAN
inci y~ l~ nda iki kanal kazd~ rm~~t~r ". Bu durum kar~~s~ nda 8 inci hâkimiyet y~l~ nda Kas'larla temasa geldi~inden bahseden Sa~nsuiluna'n~ n zaman~ nda (bk. s. 727) bunlar~n Diyala istikame-tinden Babil'e sarkmalar~~ ihtimali dü~ünülemez. Habur üzerindeki Saggarâturn ~ehrinin de Samsuiluna'n~ n 33 üncü y~l~nda Babil'e ba~l~~ oldu~u makundur 45. Di~er taraftan Eski Babil devletinin sonlar~ na do~ru Kasitlerin Halep ile Babil aras~ nda dola~t~ klar~n~~ ve Hana devletinde müessir bir unsur olduklar~ n~~ s. 731 v. d. da görmü~tük. Bu kayna~malar bize Kas'lar~n, nüfuz edemedikleri Babil'in kuzey hududlar~~ boyunca daha gev~ek bulduklar~~ bat~ ya, Orta F~ rata do~ru yay~ lmakta olduklar~ n~~ isbat eder. Babilonya'ya giri~~ istika-meti olarak Thureau-Dang~ n'in ileri sürdü~ü Diyala ~rma~~n~n a~a~~~ meeras~ n~ n sulad~~~~ vadinin te~kil etti~i tabii yola ra~men, and~-~~ m~ z tarihte onlar~ n aand~-~~ rland~-~~and~-~~ Orta F~ rat cephesiride daha tehdit-kar olarak hissedilmi~~ olsa gerektir. Agum kitabesinde iskân edildi~inden bahsedilen A~nunna'ya onun zaman~ nda kitle halinde Kas kabileleri nin yerle~tirildi~ini kabul edebiliriz.
II. Agum'un ünvanlar~~ bahsine tekrar dönelim. "Kas'lar~n ve Akkadl~lar~ n k~ ral~ „ unvan~~ içinde Akadl~lar tabiriyle Babil'in eski halk~, Ka~~u ile k~ral~ n da mensup oldu~u Kas kav~ni ifade edil-mi~tir. ~imdiki bilgilerimize göre bu ünvan~~ Kas tarihi içinde bir defa da Karainda~~ kullanm~~t~ r 4". Güneyde Denizeli'nin varl~~~ n~~ korudu~u bu zamanda onun tekmil Babilonya'ya sahip olmad~~~~ meydandad~ r.
Çivi yaz~ lar~nda muhtelif ça~larda möt Ka~~iu "Kas'lar~n mem- leketi„ tabiriyle nerenin, ka~~ii "Kas'lar„ tabiriyle neredeki halk~ n kastedildi~ini daha yak~ ndan inceleme~e burada imkân yoktur. An-cak böyle bir mevzuun, Babilonya'ya hâkim olduklar~~ devirde Kas-lar~ n bu memlekete ne dereceye kadar yay~ lm~~~ bulunduklar~, Ba-billilerle münasebetleri ve birlikte ya~ay~~lar~, devrin fevkalade girif t olan idaresinde Kas k~ ral~n~n, Kaslar~ n ve Babillilerin gerçek
durum-lar~ n~ n ayd~ nlat~lmas~~ gibi bahisleri ihtiva edece~ini belirtelim. Yaln~ z ~ukadar~ n~~ ilave edelim ki, bu konular~~ ayd~ nlatacak kaynaklardan edindi~imiz kanaate göre XIV. yüzy~ldan sonraki zamanlarda bile Kas'lar Babilonya'da pek fazla yay~lm~~~ de~ildiler. Onlar~n, as~l k~s~ m-
** VS 13, No. 105.
45 Thureau-Dangin„ I. e. s. [2501 22. 46 bk. s. 743.
KAS TARIHININ ANA HATLARI 739 larile bu zamanlarda dahi Alt~nköprü ile Bedre aras~ ndaki da~l~ k sahada kabileler halinde oturmakta olduklar~n~~ kabul edebiliriz. Babilonya'da sosyal organizasyonlarda ve devlet idaresinde o zamana kadar bilinmeyen yeniliklerle ortaya ç~ kan ve alt~~ asra yak~ n bir zaman hakim kalan Kasit idaresinin, bu kavmin büyük k~sm~ na dayanmas~, ondan kuvvet almas~~ zaruri oldu~undan Kas k~ralla-r~ n~ n, bu kabilelerce de ba~bu~~ tan~ nm~~~ oldu~u muhakkakt~ r. Yu-karda temas etti~imiz "Kas'lar~n k~ral~„ ünvan~ ndaki ima bir tarafa b~ rak~ lacak olursa, aradaki münasebeti aç~ klayacak bir delil henüz ele geçmemi~tir.
c) Babili fetheden Kas k~ ral~~ e~er II. Agum olsa idi, kitabe-sinde hakim olan, onun icraat~ n~~ s~ ralamak tamayülü içinde bu kadar mühim olan bir hadiseden bahsedilmemesi son derece ~a~~-lacak bir ~ey olurdu. Kitabede bu hususa dair bir ima bile göre-medik. Bu, Babil'in fethinin II. Agum'dan evvel vaki olmu~~ oldu-~unu gösteren bir delil olarak k~ ymetlendirilebilir ". Ganda~~ kita-besinin, fethin onun idaresinde yap~ ld~~~n~~ tefsire müsaid oldu~unu yukarda gördük.
Profesör Güterbock taraf~ ndan ne~redilmi~~ olan bir ba~ka apocryphe kitabede tanr~~ Marduk'un Hatti eline gitti~inden, orada 24 y~ l kald~~~ ndan ve Hatti ile Babil aras~ ndaki ticareti tanzim etti~inden bahsediliyor ". Pek harap olmu~~ olan son k~ s~mlar~ nda (kol. Il 19-26) Marduk, görünü~e göre, Babil k~ ral~ na dönü~ü için mabedini süslemesini emrediyor. Marduk'un Hitit memleketinde kal~~~ n~~ gösteren rakam k~ r~ kt~ r. (Foto~raf~ na göre) Büyük bir ihtimal ile 74 te okunabilir. Izler 84 okunu~u için de müsaid gibi görünüyor. Marduk'un Hitit eline seyahat~ m, Mur~ili'nin Babili zapt~~ meselesile münasebetli addetmek tamamen isabetlidir 4". Ay-n~~ olaydan bahseden etice Telipinu ferman~ nda, Hattu~a'ya yaln~z harp esiri olarak Babil halk~ n~ n ve ganimet e~yas~ n~ n getirildi~i zikredilmi~tir 5". Fakat Agum kakrime kitabesinde Marduk heyke-linin getirildi~i Hana ~ehri ad~ n~ n Hatti suretinde emendasyona tabi tutulmakla bu iki kitabenin miinasebetli görülmesi 5° ne dere-
47 Kr~. K. Turfan, zikredilen makale, s. 974 - 975. 48 Güterboek, ZA 42, s. 79 - 83.
49 K. Turfan, ayn~~ makale, s. 974. Forrer, 2 BoTU 23 A, 29 - 31. 51 K. Turfan, I. e. 974 - 975.
740 KEMAL BALKAN
ceye kadar do~ru olabilir? Kas'lar~n Babil'e II. Agum'dan çok evvel, herhalde Ganda~~ idaresinde yerle~tikleri do~ru ise ad~~ ge-çen kitabede, Hititlerin Babil seferi ile Marduk heykelinin geri getirilmesi aras~ nda geçen y~llar~n 84 olarak okunmas~~ bile tarihi gerçe~e uymaktan uzak kalacakt~r. Çünkü bu iki k~ral aras~ nda alt~~ nesillik yani en az 150 y~ll~k bir zaman vard~r. Kald~~ ki, Kaslar Babil'i Mur~ili'nin ak~n~ndan bir ,müddet sonra istilâ etmi~~ olabilirler
Kaslar tarihinin müteakip seyrini ~öylece toplayabiliriz : Assur 14616 c, st. 19 dan, 10. k~ral olarak, Agum kakrime'yi I. Bur-naburiya~'~n takip etti~ini ö~reniyoruz. Fakat onun kimin o~lu ol-du~unu bilmiyoruz, bununla beraber kendisinin evvelki nesle ba~l~~ bulunmas~~ mümkündür. Senkronistik tarih, kol. I st. 5-7'de Asur k~ral~~ IV. Puzur-A~~ur ile Burnaburiya~~ ara~~nda bir hudud anla~-mas~~ yap~ld~~~n~~ 52 naklederse de metinde bunun gerekçesi kayde-dilmemi~tir. Assur 14616 c, st. 20'de müteakip k~ral~n ad~~ kirli-m~~t~r 53. Karde~lerin tahtta birbirlerini takip etmeleri kaidesine
sia Kas dilinin bünyesi hakk~ ndaki ara~t~ rmalar~ rn~ za dayanarak dokuzun-cuya kadarki k~ rallardan 3. , 6. ve 7. k~ rallar~ n adlar~~ müstesna di~er-lerin~ n kasça oldu~undan ~üphe ediyoruz. Bunlardan Abi-Ratta~~ ad~ n~ n eleman-lar~n~ , Profesör Landsberger'in, Lui IV olarak adland~rd~~~~ ve hiyeroglif Eticesi de denen dilde bulmak mümkündür. Ganda~'~n ad~~ da ayni dile aittir. ~üpheli olan di~erlerinin de luice olmas~~ çok rnuhtemeldir. Bu mü~ahedeyi, Kas~ar~n Babile luili asilzf~deler idaresine girmi~~ olduklar~~ suretinde izah için cazibe büyüktür. Profesör Landsberger'in Asur k~ral listelerindeki ( Khorsabad k~ral listesinde 50. k~ral ) I. ~arma-Adad ( ~arn~ a-dada ) ile o~lu ( 51. k~ ral ) EN3-TAR-Sin'in adlar~ n ~~ - bize ~~fahen bildirdi~ine göre - luice olarak telâkki etmes~ , Babilin Kas'lar taraf ~ndan Lui beyleri idaresinde i~gal edilmesine dolay~ siyle bir senkronizm te~kil etmekte ve o tarihlerde Lui kavminin On-A syadaki hareke-tinin ~ümulüne de bir delil olarak görülmektedir.
III. Agum'un ad~~ bir tarafa b~ rak~ l~rsa, üçüncü hanedan~ n müteakip k~rallar~~ aras~nda luice isim ta~~ yanlara rastgelinmedi~ini bilhassa belirtelim. Bunun, I. Bur-naburiya~~ ile tahtta bir hanedan de~i~ikli~ine mi delâlet etmesi gerekti~ini göste-recek bir emmare yoktur. 11. k~ ral~n Agum adl~~ bir o~lunun meycud olmas~ , bu ister ( 14. ) k~ral olmu~, isterse olmam~~~ olsun, bu ihtimali zay~flat~r.
52 Senaronistilc tarihte bu bahis I. Burnaburiya~'tan sonra gelen Karainda~-As~ur-böl-di~ö~u senkronizmini takiben ( kol. I 1-4 ) zikredilmi~tir. Bu de~i~me, Weidner'in do~ru olarak izah etti~i gibi, I. Burnaburiya~'~ n ikinci ile kar~~t~ r~ lma-zindan ileri gelmi~tir.
53 Delaporte, Les peuples de l'Orienf Mediterraneen, s. 38'deki k~ rallar tabiat~nda onun ismini kaydetmemi~tir.
KAS TARIHININ ANA HATLARI 741
göre kendisinin de Burnaburiya~'~ n bir karde~i veya büyük o~lu
olmas~~ muhtemeldir. Ayn~~ Assur k~ral listesine göre (st. 21) 12. k~ral Ka~tilya~u'dur. Weissbach taraf~ ndan yay~nlanm~~~ olan bir adak e~yas~~ kitabesinde, onun ve karde~i Deniz eli k~ ral~~ Ulam-buriya~'~ n, BurnaUlam-buriya~'~ n (10. k~ ral) o~ullar~~ olduklar~~ yaz~-l~d~ r 54. Babil kroni~i BM 96152, ay. st. 12 - 13 te Ka~tilya~u'nun karde~i Ulamburiya~'~n Denizeli memleketini zaptetti~i, Il. Di-nastinin son k~ral~~ Ea-gamil'i taht~ n~~ terke mecbur etti~i, orada k~ral oldu~u anlat~lm~~t~ r 55. And~~~m~ z senkronik Asur k~ral~~ liste-sinde st. 22 de ise o, III. Dinastinin 13 üncü k~ral~~ olarak karde-~inden sonra tahta geçmi~tir. Ayn~~ Babil kroni~i ay. st. 14-17 de
Ka~tilya~u'unun Agum adl~~ bir o~lunun Denizelini zaptetti~ini nak-lediyor. Thureau-Dangin bu seferin Ulamburiya~'~ n sa~l~~~nda ya-p~ld~~~~ ve Agum'un k~ ral olmadan öldü~ü fikrinde bulunmu~tur". Weidner ise aksi mütalâadad~ r 5'. Bahis konusu kronikte k~ ral du-rurken k~ ral olmayan bir prensin zaferlerinin anlat~ lmas~~ pek te varid olmayaca~~ndan Weidner'e iltihak ile biz de Agum'un k~ral ol-du~unu ve s~ rada 14 üncü yeri i~gal etti~ini kabul ediyoruz. ~imdi gözdan geçirece~imiz K. 3992 metni de bunu teyid edecek mahi-yettedir 58. Metin pek harap ve noksan bir ~ekilde ele geçmi~tir ve herhalde narii-literatürü denen neviden bir eserdir 59. Bilindi~i gibi bu çe~it eserlerde, anlat~lan tarihi olaylar~ n uygun veya aksi bir sonuçla bitmesine göre hikâyeye de müsbet veya menfi bir renk verilmi~tir. Metnimizin, bu s~n~f metinlerden olup kanonik devirden sonra yaz~ lm~~~ bulunan Kedorla'omer tekstleriyle 6° bir arada müta-lâa edilmesi gerekti~i dü~ünülebilir. Bu metnin bir transkripsiyon ve tercemesi a~a~~dad~r:
1-3 pek az korunmu~tur. ] x ibd kibrat [
müta r~l ~r ~arra-rti [. . . . parakki ik~ni rabtiti [
54 Babylonische Miscellen, levha I, No. 3. King, Chronicles, Il, s. 23, Ay. 12-15.
56 Thureau - Dengin, R A 24, s. 183. 57 Weidner, AtO 3, 0. 74.
51 bk. altnot 7a.
59 Bu hususta bk. Güterbock, 1. c. 3. 15 v. d. 60 Jeremias, MVAG 21, e. 69 v. d.
742 KEMAL BALKAN
la iturü-ma ina kussi [
~um A-gu-um amdu et-[pe-~u (?)
tntrati Ba3-ba3-lim x [
~umu da-ru-u ~a Damiq-ili- [ ~u
arkat pali-~u-nu adi x [ ZI ME,S. gi na (?)
kal bitti-~u u-[bil-ma (?) parakt ilâni [
[gu(?)-ka-]ni-e ilâni [
Tercemesi : "1-3 4) dünyan~ n dört] buca~~- na hükmetti. . . . 5) Memleketi prensler [idare ettiler ve 1 6) tanr~~ mihraplar~ n~~ [ihmal ettikleri için? 7) tahtta ] dönmediler 8) Be[cerikli (?)] adam Agum'un ad~~ E. . . . ] 9) Babil k~zlar~ n~~ [( Deniz eline götürüp yerle~tirdi?] 10) Damiq-ili[~u'nun] ebedi ad~n~~ [ya~att~~ ?] 11) Hakimiyetlerinin sonu ] 12) 13) tekmil yükünü ta[~~d~~ ? ] 14( tan- r~~ mihraplar~[na imhtima gösterdi (veya göstermedi)?] 15) Tanr~ la- r~ n günlük kurbanlar~[n~~ sundu (veya sunmad~)?] 16)
Görüldü~ü gibi metin hernekadar pek harap ise de bunda ta-rihi rivayetlerin ~u s~ raya göre nakledilmi~~ oldu~u sezilebilir : a) Herhangi bir k~ ral tekmil memleketi idare etmekte iken idareye prensler de i~tirak etmektedirler (st. 4-5). b) Tanr~~ mihraplar~~ la-y~kiyle ihtimam görmediklerinden tanr~ lar~ n gazab~na u~rayarak bu sülâle taht~~ kaybetti ve tahta dönmedi?? (st. 6-7). c) Agurn'un ad~~ memlekete hakim oldu (?). Babil k~zlar~~ oraya (Denizeli'ne) yerle~-tirildi (?), bu suretle II. Dinastinin kurucusu Damiq-ili~u'nun ebedi ad~~ devam ettirildi(?) (st. 8-11). Tanr~~ mabedlerine ihtimam göste-rildi (??) Kurban sunuldu (??) (st. 12-16).
Anlat~~ta ke~fetmek istedi~imiz bu s~ ralama isabetli ise, yu-karda bahsetti~imiz kroniklerde hanedan de~i~mesi için gösteri-len behaneleri burada da bulmu~~ oluruz. c k~sm~~ için dü~ündü-~ümüz do~ru olacak olursa, Denizeli hanedan~~ kurucusu Damiq-ili~u'dan iyi bir ~ekilde bahsedilmesi keyfiyetinin de muhtemel k~ld~~~~ vechile, bu hanedan de~i~mesi herhalde Denizeli memle-ketinde cereyan etmi~~ olmal~d~r. Bu takdirde a ve b k~s~mlar~ n-daki hadiseler de de~i~me sebebleri aras~ nda olabilir. ~u hale
KAS TARIHININ ANA HATLARI 743
göre metinde becerikli vasf~~ ile an~lan Agum'un, 14 üncü k~ral olarak kabul etti~imiz, Ka~tilya~'~n o~lu ve Denizeli fatihi Agum ile ayn~~ olmas~~ mümkündür 61,
Bir adak e~yas~~ üzerinde (I.) Meli~ihu ve o~lu (I.) Kurigalzu'y 1162, Thureau-Dangin 14 ve 15. k~ rallar olarak kabul etmi~tir 62. Bunlar~n k~ral olduklar~na dair ba~kaca bir bilgiye sahip olmad~-~~ m~ zdan, bu hususta evvelce Weidner taraf~ ndan izhar edilmiolmad~-~~ ~üphe devam etmektedir ". Bu iki ~ahsiyeti, bir adak e~yas~~ kita-besinde okunan Malap-Harbe ve o~lu — ad~~ tanr~~ determinatifi ile yaz~lm~~~ — Ha~mar-Gal~u 64 gibi, devirlerinin büyükleri olan husus! kimseler olarak almak daha isabetli olsa gerektir. Agum, 14. k~ral mevkiini i~gal etti~ine göre yaln~z 15. k~ ral~ n ad~~ meçhul kalmaktad~r.
16. k~ral Karainda~~ ile Kasit tarihinin daha sa~lam bir ze-minine ayak basm~~~ oluruz. Kendisinden ~üpheden âri orijinal ki-tabeler kalm~~~ olan ilk k~ral odur. Urukta Eanna'da tanr~çe ~nan-na için mabed yapt~rd~~~n~~ anlatt~~~~ kitabelerinde 66 o~nan-na lugal ka-lag. ga lugal ka2. din gir.ra lugal Kiengila un i ( bi ) lugal Ka~~ii lugal Karuduniyas "Kuvvetli k~ ral, Babil ~ehri k~ ral~, Sumer ve Akad'~n k~ ral~, Kas'lar~ n k~ ral~, Babilonyan~ n 65. k~ral~,, ünvanlar~~
61 K. Turfan, Sumeroloji ara~t~ rmalar~ , s. 974'te bunu, Agum Kakrime
ile ayn~~ ~ah~ s olarak telakki etmi~tir.
62 Weissbach, ibid. levha 1, No. 2. 65 Weidner, Af0 3, s. 74 ve altnot 2.
64 YBT 67; 68. Kasça-Akadça vokdbülerde (Delitzsch, I, s. 27) st. 43'e
göre ha~mar = kastisu (~ahin), dir. Bu ise b~ r uliihiyet olmad~~~ ndan, Ha~mar-gal~u ad~ n~ n ba~~ndaki AN i~areti, isim sahibinin ilühla~t~ r~ ld~~~ n~~ ifade eden tanr~ l~k determinatifidir. ~ lk taar~ la~t~ r~ lan 22 nci k~ ral Kurigalzu'dur. Ha~mar-gal~u'dan ba~ka ad~~ tanr~~ determinatifi ile yaz~ lm~~~ hususi bir ~ah~ s bilmiyoruz.
65 IV R 38, No. 3; Schott, Erster vorlaufiger Bericht ... in Uruk-Warka
nnternommenen Ausgrabungen, 1930, Nr. 7, s. 53, no. 12; 13.
. Eski ~eklile Karu-duniya~~ olarak görülen bu yer ad~ na ba~kaca Kara-(n-) dun(i)ya~~ veya Kar-dun(i)ya~~ olarak ta tesadüf olunuyor. ilk defa Ka-sitler devrinde ortaya ç~ km~~t~ r. Asl~ nda Pers körfezi kenar~ nda Denizeli de-sen bölgeyi gösterdi~i hakk~ nda Tiele, Assyrische Geschichte, I (1886), s, 76 v. d. da ileri sürülmü~~ olar iddia varid de~ildir. En geç zamanlara kadar Ba-bilonyay ~~ ifade etmek için kullan~ lm~~t~ r. Isim kas'çad~ r. ~ah~~~ adlar~ nda de bu-lunan karalu• eleman~ n~ n manas~~ belli de~ildir. Ikinci k~ sm~~ te~kil eden
dunya~'-~ n evvelee zannedildidunya~'-~i gibi bir tanrdunya~'-~dunya~'-~ addunya~'-~dunya~'-~ oldudunya~'-~u tahakkuk etmemi~tir. Bu da
744 KEMAL BALKAN
verilmi~tir 66. Senkronistik tarih, kol. I st. 1-4 ve p kroni~i kol. I st. 2-3, ten onun Asur k~ral~~ A~~ur-131-ni~~u ile muass~ r oldu~unu ve aralar~nda bir muahede yap~ld~~~n~~ ve hududlar~ n tashih edil-
lerde bol misallerle bilinen -an- , ya kara- kökünün nazallt ~~ni~~ bir vokaHe bitti-gine veya -(u)n- ~eklinde bir orta ekin varl~~~na delildir.
66 Devlet kudretinde geli~me ve gerilemeye teall~~ k eden dalgalan~~lar~~ k ~ -rallar~n ta~~d~klar~~ iinvanlardan da bir dereceye kadar anlamak kabildir. Bu bak~mdan kitabelerde k~rallara izafe olunmu~~ vas~ flar tarih için bir kaynak olabilir. «Dünyan~n dört buca~~n~ n k~ral~ " , «Cihan~ n halrimi» , "Sumer ve Akad k~ ran» v. s. gibi debdebeli iinvanlar hernekadar likat manas~ nda telâkki edilme-mesi gereken ve hazan da tarihi co~rafyaya telmihte bulunan vas~ flar da olsa onlar~~ tarih için k~ ymetlendirmek ihmal edilmemelidir. ~imdiye kadar tam ola-rak toplanmam~~~ olan Kas k~ rallar~~ ünvanlar~ n~~ bir araya toplayaola-rak zamanla bunlardaki geli~me ve dolay~ siyle devletin siyas~~ kudretinin inki~af' hakk~nda bir fikir elde etmek için en mühimlerini burada s~ ralamay~~ faydal~~ bulduk : Ganda~~ için bk. s. 729 ; II. Agum için bk. s.733 y. d., Karainda~'~nkiler yukar~-da say~ lm~~t~ r. 18. k~ ral Kurigalzu, bir yeni Babil kopyesi olan CT 36, pl. 6-7'de ve I. Kada~man-Enlil, King, BBst. No. 1 de ~arru la ~anan «e~iz k~ ral' olarak adland~ r~ lm~~larsa da bu iki belge de sahtedir.
Il. Burnaburiya~'a verilen unvanlar da ~unlard~ r: lugal kalag.ga lugal Ka2.dingir.ra lugal Kiengila Un i "kuvvetli k ~ ral, Babil k~ ral~ , Sumer (ve) Akad k ~ ral~ . . I R 4 No. 13 ; lugal Kas.dingir.ra legal Kengiia Un, BE I 33; 34 :
lugal ki.~ar.ra «eihan~ n k~ral~ '. Moortgat, Rollsiegel, No. 554 : 4; ~ar ki~~uti «cihan~n k~ral~ '. , Ward, Seal Cylinders, No. 512: 8 - 9.
En zengin ünvanlarla kar~~ m~ za ç~kan k~ral Burnaburiya~'~ n o~lu Kurigalzu'dur. Birçok yeni vas~ flar~ da kitabelerinde ilk olarak o kullanm~~t~ r ki ba~l~ -calar~~ ~unlard~ r : ~agub dEnlilla «Tanr~~ Enlil'in valisi" BE I 37 ; 38 ; 47; I R 14,1 ; RIM 154:3; Iraq, Supplement 1944, pl. XIII, fig. 16 ; pl. XIV, fig. 17; pl. XV, fig, 18; pl. XVI, fig. 14 ; lraq, Supplement 1945, pl. VIII, fig. 6; CT 9, pl. 3 (22457): 5 - 6 ; Iraq VIII (1946) pl. XVIII, fig. 12.
( ~agub dEnlil ) lugal kalag. ga lugal KiengiKI Un i lugal an.~~b.da ha/bi, «(Enlil'in valisi) kuvvetli k~ ral, Sumer (ve) Akad k~ral~, dört buca~~ ]] k~
-ran'., RIU 158; 161; 163; Iraq, Supplement, 1945, pl. VIII, fig. 9.
dKarigalzu lugal kalag.ga lugal Urim.ma lugal KiengiKI Un i "Tanr~~ Kurigalzu, kuvvetli k~ ral, Ur'un k~ ran, Sumer ve Akad k~ran*, RIU 155. lugal Karan-duniya~~(Babilonya k~ ral~ ), BE I 43; dKurigalzu lugal Urim.ma "Tanr~~ Kurigalzu, Ur k~ ral~ '.. RIU 159 ; Boissier, RA 29, s. 96-97 de ~erefine yaz~ lm~~~ bir medhiyede ona verilmi~~ vas~ flar dikkate ~ayand~r. st. 7) dKurigalzu ~an ki~~ati sor ta~imti ~emü d~ama~~ 8) dAnu dEnlil u dEa ~emü~uma 9) ~arrussu ~amhat ~c7nina ~~ l i~u 10-12) kasüs nükiri kamu ayabi~u narüm dMarduk 13) ~akin
anduriir ni~e, Babili 14) muzekkü ni~e'~u ina ilki ana raim pali~u dMarduk v. s. 47) Kurigalzu, cihan kira'', talihin k ~ ral~ , tanr~~ ~ama~'~ n kulak verdi~i,
8) An~l, Enlil ve Ea'n~ n kendisini sevdikleri (k~ ral), 9) hiik~imdarl~~~~ heryana yay ~ lm~~, e~i olmayan (k~ ral), 10-12) Do~m,~na (kar~~ ) ~ahin, hasm~ n~~ ba~l~ yan,
KAS TARIHININ ANA HATLARI 745 digini biliyoruz. Bunu gerektiren sebeb p kroni~inin herhalde k~ r~ lm~~~ k~sm~ nda zikredilmi~tir. Bir Amarna mektubundan anla~~ l-d~~~ na göre 'M~s~ r'a ilk münasebetler onun zaman~nda kurulmu~ -tur 67. 111. Amenophis ile hemzamand~ r. Asur devletinin ayn~~ tarihler-de kuvvetlenme~e ba~lamas~~ ile Babil aleyhine bozulmakta olan siyasi muvazeneyi tekrar tanzim etmek arzusu Babil'i bukadar uzaklarda dost arama~a sevketmi~~ olsa gerektir.
k~ ral Kada~man-Harbe'nin, Karai~~ da~'~n o~lu oldu~unu P kroni~indeki imadan ba~ka bir yerde göremiyoruz 68. Ayn~~ vesi-kaya göre, Sutû çeteleri yok edilmi~~ ve Piyala da~l~ k bölgesinde kurulan müstahkem mevkilerle kuzey do -2,- t~ clan beklenen tehlikelere kar~~~ tedbirler al~nm~~t~ r (kol. I st. 6-9).
k~ ral Kurigalzu, Kada~man-Harbenin ogludur 6'. IV. Ame-nophis'in muas~ r~~ olup EA 9 : 19'da onun, Ken'an beylerinin M~ s~ ra kar~~~ tertip ettikleri isyan~ , aradaki dostluktan dolay~~ tas-vip etmedi~i nakledilmektedir.
Kaslar~ n memlekete girmesi üzerine gerilemi~~ ve sinmi~~ olan Babillili~in de art~ k canlanm~~~ oldu~unu gösteren delillere onun zaman~ nda rastl~ yoruz. Filhakika k~ ral~ n yan~ nda ikinci bir k~ral Marduk'un sevgilisi. 13) Babil halk~ n~ n hürriyetini koyan, 14) kendisinin hakimi- yetini .even Marduk için halk~~ ar~ garyadan azad eden v. s.
Bunlara ilaveten ~ar ki~~ati ~akkanakku Dffr-Kurigalzuld «cihan k~ran, Dur-Kurigalzu ~ehrinin valisi, Ward, Seal Cylinders, 40 a =513 =Delaporte, Cyl. orientaux de Louvre, 51, 22; lugal Ki~K~~ «Ki~~ (cihan) k ~ ral~ », RA 26, s. 7 ; CT 36, 5 : 11 (sahte kudurru), King, BBst. No. 3 B cephesi 3 (sahte); r ~n ~cnum «hakiki çoban», U114 XV 49 ; BE I 46.
Nazimarutta~~ daha sade ünvanlarla iktifa etmi~tir : ~. ~~~n laMum, BE 1 53-58; 75 ; 78; UM XV 53-54 ; lugal Ki~, MDP Il, s. 86 kol. 1 1-2 , UM XIll 69 : 1-2 (sahte); lugal ~arra (cihan k~ ral~ ), MDP 11, s. 86 v. d. kol. II 26 v. d ; ~ar ki~~ati, BE XlV 41: 18-19; UM Il 2, 27: 26 gibi.
BE I 63 'teki bir takdime kab~~ yaz~ s~ nda Kada~~nan-Turgu'ya lugal Ka2.
dingir.ra u2.a ni. tuk. bi «Babil k~ ral ~ , (onu) besleyen, onun hürmetkar~e denmi~tir.
Kudur-Enlil, UM XV 68: 3-4 ta [sib]zi gu2. enWma NibruKl.a • [hakiki] çoban, Nippur ve UM XV 56 : 5 te u2.a ni.tuk.bi dEnlil.li "besleyen, Enlil'in hürmetkâr~~ » vas~ fiar~ n~~ tak~ nm~~t~ r. Kuclur-Enlil, Iraq, Supplement, 1944, pl, XII, fig. 15 te (korunmu~~ k~ s~ mlarda) u2.a Nibru1<1 .a lugal Urimma (?) u3 Ka2.
dingir.rak « Nippur'u besleyen, Ur ( ? ) un ve Babirin k~ ral ~~ ; III. Ka~tilya ~~
UDBD No. 28 de ~ar ki~~ati (Cihan k~ ral ~ ) ünvanlar~~ ile ilctifa 67 EA 10: 8 v. d.
68 P kronigi kol. I 5;
744 KEMAL BALKAN
durumunda bulunan ve memleket idaresinde pek önemli bir rolü olan ve Babillilerce temsil edilmekte olan gu2. en. na (Nippur va-lili~i) idare sisteminin Kurigalzu zaman~ nda faaliyette bulundu~u muhakkakt~r. King, BBst. 1 deki kudurru, (hudud ta~~) da nu.eh
En-1112 "Enlil'in büyük rahibi„ ünvaniyle an~lan Enlil-bani'nin bir
gu2.en.na olmas~~ muhtemeldir. Zira bu ünvan Nippur valileri
ta-raf~ndan tercihan kullan~lmaktad~r. Bu do~ru ise onun bu vazifeye daha evvel ba~lam~~~ olmas~~ da mümkündür. Zikretti~imiz bu kudurru
sahte bile olsa onun, tarihi bir gerçek olan özünden ~üphe edemeyiz. BE I 33'te II. Burnaburiya~~ zaman~nda gu2. en. na olarak zikredilen (st. 10-13) Ninurta-nâdin-abbfi, BE XVI 39 : 6 da Kurigalzu devri-nin mühim ~ahsiyeti olan Ninurta-nâdin-abto ile ayn~~ ~ah~st~ r. Bu suretle zaman~nda iki Nippur valisi gelmi~~ olmaktad~r. II. Burna-buriya~~ zaman~nda yaz~lm~~~ bulunan BE XIV 4'te ad~~ geçen Di~r-Kurigalzu (bugünkü Aqarcir~f) ~ehri (st. 11) onun taraf~ndan in~a ettirilmi~~ olsa gerektir.
19. k~ral I. Kada~man-Enlil'in M~s~r firavn~~ IV. Ameno-fis ile muas~r oldu~unu biliyoruz 7°. Kimin o~lu oldu~u tam mana-siyle ayd~nlanm~~~ de~ildir. EA 3 te a-bu-u2-a "babam„ dedi~i bir ~ahs~n (st. 9) evvelce firavuna haberciler gönderdi~inden
bahsedil-mekte ise de babam tabiriyle kimin kastedildi~i vaz~ h
Fakat Kas hânedan~n~n ba~~ndanberi umumiyetle riayet edilmi~~ görünen taht~n tevarüsünde karde~lerin birbirini takib etmesi usu-lünün hala daha yürürlükte olmas~~ dolay~siyle Kada~man-Enlil'in, Kada~man-Harbe'nin o~lu, yani 18. ve 19. k~rallar~n
kar-de~~ olmalar~~ muhtemeldir n. Bu do~ru ç~kacak olursa kronolojiyi k~saltmak bak~m~ndan bir nesillik zaman kazan~ lm~~~ olmaktad~r. 18. k~ral Kurigalzu'nun gu2. en. na's~~ olan Ninurta-nadin-ah13-&- nin Kada~man-Enlil'in zaman~n~~ da a~arak 20 nci k~ral Burnabu- 7° EA 2 ; 3; 4, L Kada~man-Enlirden Il!. Amenophis'e ; 1; 5, III. Ameno-fis'ten I. Kada~man-Enlire.
71 Bilabel, I. c. s. 370 de EA 3: 9 da abr~a (babam) tabiri~ e Kada~man-Enlil'in hakiki babas~ n~ , yani Karaindati~~ kastetmi~~ oldu~u fikrindedir. 18 inci k~ ral Kurigalzu'nun, 17 nci k~ ral Kada~man-Harbe'nin o~lu olarak tevsik edilme-sinden sonra, 19 uncu k~ ral~ n, 16 nc~~ k~rsl~n o~lu olmas~~ keyfiyeti, taht~ n inti-kalinde garip ve tamamen münferit bir misal oldu~undan Bilaberin teklifi varid olamaz.
KAS TARIHININ ANA HATLAR~~ 747 riya~'~n ilk y~llar~n~~ idrak etmi~~ olmas~n~~ 72 biz 18. ve 19. k I- rallar~n ancak ayn~~ nesle mensup olu~larin~n bir delili olarak k~y-metlendirmek isteriz.
Amarna mektuplar~nda kendisi sadece K aranduniya~~ "Babilon-ya„ k~ran olarak vas~fland~rmaktad~r. M~s~r'la Babil'i birbirine ya- k~nla~t~racak gerçek sebebleri mektuplar~n muhtevas~ndan anlamak mü~küldür. Bu mektuplar~n hemen hepsi Babil bak~m~ndan M~s~r'-dan hediye olarak alt~n ve di~er k~ymetli hediyeler celbi, M~s~r bak~m~ndan da Babil'den "zevce„ idhali istekleriyle doludur. Bu-nunla beraber M~s~r dostlu~unun as~l sebebi ~üphe yok ki, yük-selmekte olan Asur kudretine kar~~~ al~nm~~~ diplomatik bir ted-birdir.
20. k~ral II. Burnaburiya~~ ( 1375 - 1347 )'~n tahta geçisi ayn~~ zamanda Babil tarihinde yeni bir devrin ba~lang~c~n~n da haberci-sidir. Nippur ~ehrinde bulunan ve çe~itli vesikalar~~ ihtiva eden saray ar~ivi onun ilk y~l~~ ile adeta birdenbire denecek bir ~ekilde ortaya ç~km~~~ ve III. Ka~tilya~'~n son zaman~na kadar kesiksiz olarak 130 y~l devam etmi~tir 73. Babilonyada bu ar~ivle
tan~d~-~~m~z, o zamana kadar görülmemi~~ idari ve içtimai esaslar
yeni ve olgun bir ~ekilde kar~~m~za ç~kt~~~~ için bunun ba~lama ve geli~me zamanlar~n~~ daha önceki ça~larda aramal~~ v~z. Bu arada Nippur ar~ivinin bu ani faal~yetine de bir izah bulunmal~d~r. Son y~llarda Dür - Kurigalzu ~ehrinde yap~lan kaz~lar Burnaburiya~'tan daha eski devirlere aid vesikalar vermemi~~ olmakla beraber ba~ka bir yerde, bahsetti~imiz ça~~n evveliyat~n~~ ayd~nlatacak di~er bir tablet hazinesinin sakl~~ bulunmamas~~ için bir sebep yoktur. Nas~l olursa olsun Nippur ar~ivi kurulu~unun Burnaburiya~'~n tahta geçi~~ y~l~na rastlamas~~ 74 onun ~ahs~yetinin Babilde yeni bir devrin müj-decisi oldu~unu aç~klar. Uyânmakta oldu~unu yukarda zikretti~i-miz Babillilik ruhunun bütün verimlili~i ile faaliyeti, Babilde oturan Kas% k~ral ile Babilli asilzâdelerin mümessili olan ve Nippurda oturan gu2
. en. na
( Nippur valisi ) 'dan ibaret çifte k~rall~~ bir72 Yerine geçen o~lu maruf gu2.en.na, Enlil-Kidini'nin ~smi BE XIV 1 : 30 da Burnaburiya~'~ n üçüncü y~ l~nda geçiyor.
73 Bu hususta bk. K. Balkan, Babil'de feodalizm ara~t~ rmala~~ 1. Dil ve Tarih Co~rafya Fakültesi dergisi, cild Il, say~~ 1, s. 46 v. d.
74 BE XIV 1, Burnaburiya~'~ n birinci k~rall~k y~l~n~n 10 uneu ay~ n~ n 25 inci gününde yaz~lm~~t~ r.
748 KEMAL BALKAN
idare sistemi, Babil merkezi idaresi ile Kaslar~n getirdi~i feodalizm esaslar~ n~ n büyük bir meharetle telif edilmi~~ olmas~~ bu devrin ba~l~ca karakteristikleridir 75.
Burnaburiya~'tan kalm~~~ belgelerde babas~n~n ad~~ zikredilmemi~-tir 76. EA 19 : 9'da Kurigalzu'dan abi "babam„ deye pek kuru bir
~ekilde bahsetmesi, onun o~lu oldu~u hakk~ nda bizi ~üpheye dü-~ürürse de bu gene de en kuvvetli ihtimaldir. Dü~üncemiz isabetli ise taht~ n tevarüsünde Kaslar aras~nda câri usullerin hala daha ya~amakta oldu~una dair bir misal daha elde edilmi~~ olmaktad~ r. Zaman~ n~ n siyasI olaylar~ n~~ ~öylece hülâsa edebiliriz : So~umu~~ bulunan M~s~ r - Babil münasebetlerini kuvvetlendirdi ( EA 7 ) . Büyümekte olan Asur tehlikesini hiç olmazsa zama-n~ nda bertaraf edecek çareyi de buldu. Senkronistik tarih I. 8 v. d. a göre Asur taht~ ndaki muas~ r~~ A~~ur-uballit'in k~z~~ Muballitât-~erüa, bir Babil k~ raliyle evlendirilmi~tir. Burnaburiya~, A~~ur-uballit'ten daha ya~l~~ ve daha evvel tahta geçmi~~ oldu~un-dan bahis konusu Babil k~ ral~~ kendisi olamaz. Thureau-Dangin'in, OLZ, 1908, sp. 4483 teki teklifine i~tirak ile biz de Muballitat-~erüa'n~ n, Burnaburiya~'~ n ismini bilmedi~imiz bir o~lu ile evlen-dirildi~ini kabul ediyoruz. Bu izdivaçtan Karaharda~~ do~mu~tur. Burnaburiya~'tan sonra Karaharda~~ tahta geçmi~~ ise de Kas asil-zadeleri isyan ederek kendisini öldürmü~ler ve yerine Nazi-Buga~~ adl~~ birini geçirmi~lerdir (I 10-12). P kroni~i bu hâdiseden bah-seden kol. I 5 v.d. Muballitat-~erüa'y~~ Karainda~'~n kar~s~~ olarak göstermi~tir. Burnaburiya~'~n ad~n~~ bilmedi~imiz o~lu bu isimde olsa gerektir. Ad~~ geçen kronikte bu Karainda~~ ile o~lu Karaharda~, 16 ne' k~ ral Karainda~~ ve o~lu Kada~man-Harbe ile kar~~t~ r~lm~~t~r. Sen-kronistik tarih umumiyetle daha ~ayan~~ itimad görüldü~ünden, P kroni~inde k~ral olarak gösterilen ~uziga~'~ n Nazi-Buga~'tan bozma oldu~u muhakkakt~r ". KAV 97 : 1 de Karaharda~'~n zikrinden ba~ka her iki isme Kas devri vesikalar~nda tesadüf edilmemi~tir.
75 Tafsilât için bk. K. Balkan, 1. c. 48 v.d.
76 Thureau-Dangin' in OLZ, 1908, sp. 276, altnot I de BE I 66 + 67 ve 68 den elde etti~i kitabede Kada~man-Enlirin o~lu olarak görünen [
-riyas, Il. Kada~man-Enlirin o~lu olan [~agarak-ti-~u]riya~~ dahi olabilece~in-den II. Burnaburiya~'~ n babas~ n~ n kim oldu~unu aç~ klayacak mahiyette de~ildir. 77 Radau, bE XVII s. 67 de Nazi-Buga~'~, BE XVII 24: 24 teki Nazi-Enlil ile bir tutmu~tur. Bunun bir gu2.en.na oldu~unu farketmemi~tir. Ayr~ ca kr~. altnot 89.
KAS TARIHIN~N ANA HATLAR! 749 Kaslar~~ r~~ isyan~~ ve Karaharda~'~n öldürülmesi üzerine henüz hayatta olan A~~ur-uballit Babil'e yürümü~, torununun intikam~n~~ alarak gas~ b~~ yok etmi~~ yerine Burnaburiya~'~ n di~er o~lu
Kuri-galzu ~ehru (genç KuriKuri-galzu)'yu tahta oturtmu~tur (senkronistik
tarih kol. I 13-17 ; P kroni~i kol. I : 11 v. d.).
Asur ile Babil aras~ nda münasebetlerin bu derece dostana oldu~u bir devirde M~s~ ra gönderilmi~~ olan ve Burnaburiya~'~ n a~- zindan yaz~ lm~~~ bir mektupta (EA 9) pek küçültücü ifadelerle an~ lan Asurlu (st. 31) ~imdiye kadar zannedildi~i gibi A~~ur-uballit olamaz. Esasen dil bak~m~ ndan da mektup birçok asuri- yazm'lar ta~~maktad~ r. Bu sebebden Landsberger'e iltihak ile mek-tubun Burnaburiya~~ taraf~ndan yaz~ lm~~~ olabilece~ini ~üphe ile kar~~lar~z. Hatta bunun, Asur'da Babil ve Asur aras~ ndaki müna-sebetleri çekemeyen bir parti taraf~ ndan tertip edilmi~~ oldu~u da dü~ünülebilir.
Burnaburiya~'~ n ünvanlar~~ için bk. altnot 66 . 22. k~ ral Kurigalzu (1347-1324) kitabelerinde Burnaluriya~'~ n o~lu olarak zikredinni~tir ". A~~ur-uballit, Kurigalzu'yu tahta geçirdikten sonra uzun zaman ya~amam~~~ olsa gerektir. Burnaburiya~~ devrinin Nippur valisi ve bu memuriyetin en parlak ~ahsiyeti olan Enlil- kidi~~ i'nin, A~~ur-uballit'in halefi Enlil-nirari ile mektupla~mas~~ 79 Kurigalzu'nun ilk on y~ l~~ içine s~~mal~ d~ r. Bu dostluk belki pek k~sa sürmü~tür. ~ kisi aras~ nda ç~ kan harpte Kurigalzu yenilmi~~ (Senkronistik tarih kol. I 1-23 ; P kroni~i kol. III 9 v. d.), P kro-ni~ine göre Babil ve Sippar ~ehirleri de Asurlular~ n eline geç-mi~ti. Bu do~ru olmu~~ olsa bile Babilde Asur hakimiyeti pek az devam etti. Bu hadiseden az bir zaman sonra tekrar kuvvetlerini toplayan Kurigalzu Elam k~ral~~ Hurpatilla'y~~ yenerek Elam'~~ istilâ etti. (P kroni~i kol. III 10 v. d.). Susa'da tanr~~ Sataran'a bir ska- rabe S", tanr~~ Enlil'e bir âsâ ba~~~ sunmu~~ 81, evvelce Susa'da
tan-r~ce Inanna'ya takdim edilmi~~ olan bir akik tableti Nippura geti-rerek üzerine Elam zaferini yazd~rm~~~ ve tanr~~ Enlil'e hediye et-
BE I 35-39 ; 47 ; MDP XIV s. 32 ; I R 14, I ; R1U 154, 3.
78 BE XVII 91 ve Istanbul Eski ~ark Eserleri Müzesinde ne~redilmemi~~ NI. 662.
8° Seheii, MDP Il, s. 30. 81 Scheil, MDP XIV s. 32.
