Sovyetler Birliği Döneminden günümüze kadar Azerbaycan'da Farsçanın öğretimi ve Farsça yapılan çalışmalar (1920-2014)

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI

FARS DİLİ VE EDEBİYATI BİLİM DALI

SOVYETLER BİRLİĞİ DÖNEMİNDEN GÜNÜMÜZE KADAR

AZERBAYCAN’DA FARSÇANIN ÖĞRETİMİ VE FARSÇA

YAPILAN ÇALIŞMALAR (1920-2014)

Nemat HAMISHAYEV

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Danışman

Doç. Dr. Ali TEMİZEL

İÇİNDEKİLER

BİLİMSEL ETİK SAYFASI………I YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU………..II İÇİNDEKİLER……….III ÖN SÖZ……….VI ÖZET………..X SUMMARY………....XII TABLO LİSTESİ………XIV KISALTMALAR………XIX GİRİŞ………...2

1. Fars Edebiyatı Alanında Azerbaycanlı Yazar ve Şairlerin Yeri ve

Önemi………...….2 2. Fars Dilciliği Alanında Azerbaycanlı Dilci Âlimlerin Yeri ve Önemi...2 3. XIII-XIV. Yüz Yıllarda Fars Dilciliği Alanında Çalışmış Azerbaycanlı Âlimler……….….4

4. XVI.-XVIII. Yüz Yıllarda Azerbaycanlı Âlimlerin Fars Dilciliği

Alanındaki Çalışmaları………..…...5 5. XIX ve XX. Yüz Yılın ilk yarısında Azerbaycan’da Farsça Konusunda Çalışan Dilciler ve Eserleri………...8

6. Rusya’da Fars Dilciliğinin Gelişmesinde Faaliyet Gösteren Azerbaycan Âlimleri (XIX. Asırdan Ekim Devrimine Kadar)………...………..9

BİRİNCİ BÖLÜM

SOVYETLER BİRLİĞİ DÖNEMİ ÖNCESİ AZERBAYCAN’DA FARSÇA’NIN ÖĞRETİMİ VE FARSÇA YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR

(1920 YILINDAN ÖNCESİ)

1. 1. Sovyetler Birliği Dönemi Öncesi Azerbaycandaki Farsça Eğitim Kurumları………..…..12 1.2. Sovyetler Birliği Dönemi Öncesi Azerbaycandaki Farsça Kitaplar……15

İKİNCİ BÖLÜM

SOVYETLER BİRLİĞİ DÖNEMİ AZERBAYCAN’DA FARSÇA’NIN ÖĞRETİMİ VE FARSÇA YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR

(1920-1991 YILLARI ARASI)

2.1. Üniversiteler, Enstitüler ve diğer çalışmalar………23

2.1.1. Bakü Devlet Üniversitesi………..23

2.1.2. Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi………38

2.1.3. Muhammed Füzûlî Elyazmaları Enstitüsü………..………….39

2.1.4.Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi Şergşünaslık (Doğu Dilleri ve Edebiyatı) Enstitüsü………...40

2.1.5. Azerbaycan Diller Üniversitesi………..……...41

2.2. İlkokul, Ortaokul ve Liseler……….42

2.3. Sovyetler Birliği Döneminde Yapılan Çalışmalar………...47

2.3.1. Fars Dili Kitapları ve Dilbilgisi Kitapları……….48

2.3.2. Çeviri Kitapları……….64

2.3.3. Sözlük Çalışmaları………75

2.3.4. Dergiler………...77

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BAĞIMSIZLIK DÖNEMİ AZERBAYCAN’DA FARSÇA’NIN ÖĞRETİMİ VE FARSÇA YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR (1991’DEN SONRASI) 3.1. Devlet Üniversiteleri………80

3.2. Özel Üniversiteler………...93

3.3. Fars Dili Kitapları………....98

3.3.1.Dilbilgisi Kitapları………...99

3.3.2. Fars Dili Ders Kitapları………105

3.3.4. Sözlük Çalışmaları………..123 3.4. Dergiler……….138 3.5. Tanınmış Azerbaycanlı Fars Dilbilimcileri ve Edebiyatçıları………..140 SONUÇ………154 KAYNAKLAR………...……….156 EKLER………...………167

ÖN SÖZ

Azerbaycan, tarih boyunca Fars dilinin en çok yayıldığı doğu ülkelerinden biri olmuştur. Azerbaycan’la İran’ın hem coğrafi bakımdan yakınlığı, hem de iki ülke arasında bulunan dini, sosyal, siyasi, ilmi, edebi ve kültürel ilişkiler, bu konun incelenmesinde önemli etken olmuştur. Farsçanın Azerbaycandaki önemini anlatmak için Orta Çağlardan başlayarak XX. yüzyılın başlarına kadar Azerbaycan’ın farklı illerinde faaliyet gösteren “mollahane” ve medreselerde başlıca ders malzemelerinden biri olarak Doğu’nun büyük söz üstatlarından sayılan ünlü İran şairi Sâdi Şîrâzî’nin “Gülistan” isimli eserinin ve benzeri kitapların okutulmasını söylemek yeterlidir. Geçen yüzyılda Azerbaycan’ın Sovyetler Birliği ile birlikte olduğu dönemde de Azerbaycan’da Fars dilinin öğretimine büyük ilgi gösterilmiş; ortaokullarda, liselerde ve yüksek öğretimde Farsça bağımsız ders olarak okutulmuştur. Bu arada, Farsça öğretiminde önemli bir yer tutan gramer ve ders kitaplarının büyük bir bölümü de bu dönemde yazılmıştır. Gramer kitaplarının dışında Farsça klasik ve modern eserler de Azerbaycan Türkçesine çevrilmiştir. Sovyetler Birliği, Azerbaycan’da Fars dilinin öğretimine önem vermiştir. Bunun için eski Sovyet Cumhuriyetleri arasında Fars dilinin en iyi öğretildiği yerlerden biri olarak Azerbaycan Cumhuriyeti kabul edilmiştir. Sovyetler Birliği öncesi ve sonrasında Azerbaycan’ın eğitim hayatında önemli bir yere sahip olan Farsça, 1991 yılından sonraki bağımsızlık döneminde de Bakü Devlet Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı kürsüsünde lisans ve lisansüstü düzeyde öğretilmekte ve ayrıca Şergşünaslık (Doğu Dilleri ve Edebiyatı), İlahiyat, Edebiyat, Eğitim, Tarih ve Uluslararası İlişkiler fakültelerinde seçmeli veya zorunlu ders olarak okutulmaktadır. Bağımsızlık döneminde de Azerbaycan’da Farsça alanında tarih, edebiyat, gramer vb. çalışmalar yapılmıştır. Bunun yanı sıra XX. yüzyılda Azerbaycan’da ünlü Fars dilci ve edebiyatçı uzmanları yetişmiştir.

Araştırmanın amacı ve yöntemi: Farsça, Sovyetler Birliği Azerbaycan’ında en çok önem verilen Doğu dillerinden biri olmuştur. Eski Sovyet Cumhuriyetleri arasında Fars dilinin en iyi öğretilen yerlerinden biri olarak Azerbaycan Cumhuriyeti kabul edilmekteydi. Bunda en büyük etken, Azerbaycan’ın İran’la komşu olması, önceki yüzyıllarda Azerbaycan’ın en büyük yazar ve şairlerinin kendi eserlerinin bir

kısmını Farsça olarak yazmasıydı. Ayrıca Sovyetler Birliği döneminde bilim adamlarının Azerbaycan edebiyatı ve tarihiyle ilgili konuları içeren Farsça eser ve belgeleri araştırmaya iligi göstermeleri önem arz etmektedir. Bütün bunlar bizi “Sovyetler Birliği Döneminden Günümüze Kadar Azerbaycan’da Farsçanın Öğretimi ve Farsça Yapılan Çalışmalar (1920-2014)” isimli araştırmayı yapmağa sevk etmiştir.

Konu üzerinde araştırma yapılırken, gerek veri toplama ve gerekse de elde edilen verilerin değerlendirilmesi safhasında, bilimsel araştırma metot ve ilkelerinin gereklerine riayet edilmiştir. Araştırmanın metnini oluşturan veriler Azerbaycan’daki Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık (Doğu Dilleri ve Edebiyatı) Fakültesi, Bakü Devlet Üniversitesi’nin İlmi Arşivi, Azerbaycan Milli İlimler Akademi’sinin Şergşünaslık Enstitüsü ve Fars dilinin öğretimin yapıldığı diğer üniversite, fakülte ve bölümlerden toplanmıştır. Ayrıca Selçuk Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Doç. Dr. Nuri Şimşekler’in danışmanlığında Ayten Hasanalizade tarafından hazırlanan Azerbaycan’da ve Diğer Ülkelerde Farsça Eğitimi başlıklı seminer çalışmasının metoduna da bakılmıştır. Tez çalışmasının içinde yer alan tablolar ve ders programları Azerbaycan eğitim öğretim programlarından alınmıştır.

Tezin yazımında Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez Hazırlama ve Yazma Kılavuzu esas alınmıştır.

“Sovyetler Birliği Döneminden Günümüze Kadar Azerbaycan’da Farsçanın Öğretimi ve Farsça Yapılan Çalışmalar (1920-2014)” adı taşıyan bu araştırma bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır.

Giriş bölümünde; Fars edebiyatı alanında Azerbaycanlı yazar ve şairlerin yeri ve önemi, Fars dilciliği alanında Azerbaycanlı dilci âlimlerin yeri ve önemi ayrıntılı olarak incelenmiştir.

Birinci bölümde, Azerbaycan’da Sovyetler Birliği dönemine kadar Farsçanın eğitim kurumları, bu alanda yapılmış önemli çalışmalar, ders programları, öğrenci sayısı ve öğretmenleri konu edinilmiştir.

İkinci bölümde, Azerbaycan’da Sovyetler Birliği döneminde Fars dilinin öğretimi ve Farsça alanında yapılmış çalışmalar hakkında bilgi verildi.

Üçüncü bölümde ise bağımsızlık döneminde, yani 1991 yılından sonra Azerbaycan’daki Fars dili öğretimi ve bununla ilgili hazırlanmış ders kitapları, gramer, sözlük, okuma metin ve çevri çalışmalarıyla ilgili incelemelere yer verilmiştir.

Ayrıca ikinci ve üçüncü bölümlerde, incelenen kitaplarla birlikte Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Şergşünaslık Enstitüsü ve diğer kurumlar tarafından yayımlanan Fars dili, edebiyatı, tarihi vb. konuları içeren akademik dergiler incelenmiştir. Çalışmanın son kısmında Azerbaycan’da tanınmış dilbilimci ve edebiyatçıların hayatına ve çalışmalarına yer verilmiştir.

Çalışmada yer alan kitaplar, kategorilerine göre belirlenmiştir. Bununla birlikte eğer kitabın ana konusu farklı olup ders kitabı, çevri vb. bölümlere aitse o kitabın önünde belirtmek amacıyla “Ders Kitabı” veya vb. olduğu yazılarak vurgulanmıştır. Her bölümün içinde yer alan ders programları, kitaplar ve bütün verilerin tarihi sıralamasına dikkat edilmiştir. İncelenen her bir ders programı ve kitapların kapak sayfası ekler kısmında gösterilmiştir.

Her kitabın ismi kaynak kısmında ve tez çalışmasında Azerbaycan Türkçesi’nde olduğu orijinal adıyla yazılmıştır. Kitapların isminin net anlaşılması için kitaplar hakkında bilgi içeren kısımda Türkiye Türkçesindeki ismi yazılmıştır. Ayrıca Azerbaycan Türkçesi’nde ve Rusça ders programlarından elde edilen bilgilerin net anlaşılması için kaynak kısmında yer alan bilgiler orijinal isimleriyle birlikte parantez içerisine Türkiye Türkçesine çevrilerek verilmiştir. Bununla birlikte âlimlerin hayatlarınının yazıldığı kısımda yer alan eserlerin adları hem Azerbaycan Türkçesinde hem de Türkiye Türkçesinde sunulmuştur.

Yapılan bu çalışmada eksikliklerin ve yanlışlıkların olması mümkündür. Bu konuda hocalarımızın ve ilim adamlarını hoşgörüsüne sığınarak eksiklikleri ve hataları giderci eleştirilerini temenni ederiz. Yapılan bu çalışmanın Azerbaycandaki

Fars dili ve öğretmi konusunda arştırma yapacaklara katlkı katkı sağlaması ümit edilir.

Bu çalışma süresince yardımlarını ve desteklerini benden esirgemeyen başta danışman hocam Doç. Dr. Ali TEMİZEL’e, Azerbaycandaki araştırmalarım sırasında bana yardımcı olan Azerbaycan Milli İlimler Akademisinin Şerqşünaslıq Enstitüsünün bilim adamı Mirze ANSERLİ’ye ve ders döneminde kendilerinden yararlandığım hocalarıma teşekkür ederim.

Nemat HAMİSHAYEV Konya-2015

T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Ö

ğre

ncinin

Adı Soyadı: Nemat HAMİSHAYEV Numarası: 134209021001

Ana Bilim / Bilim Dalı: Doğu Dilleri ve Edebiyatları/Fars Dili ve Edebiyatı Programı: Tezli Yüksek Lisans Doktora

Tezin Adı: Sovyetler Birliği Döneminden Günümüze Kadar Azerbaycan’da Farsçanın Öğretimi ve Farsça Yapılan Çalışmalar (1920-2014)

ÖZET

Zengin tarih kültürüne sahip olan Azerbaycan ve İran halkları arasında çok yönlü edebi ve kültürel ilişkiler mevcut olmuştur. Dünya üzerinde geniş bir coğrafyaya ve oldukça zengin bir edebî mirasa sahip olan Farsça, Azerbaycan’ın edebi ve kültürel hayatında da önemli katkılar sağlamıştır.

“Sovyetler Birliği Döneminden Günümüze Kadar Azerbaycan’da Farsçanın Öğretimi ve Farsça Yapılan Çalışmalar (1920-2014)” adı taşıyan bu araştırma bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır.

Çalışmanın giriş bölümünde; Fars edebiyatı alanında Azerbaycanlı yazar ve şairlerin yeri ve önemi, Fars dilciliği alanında Azerbaycanlı dilci âlimlerin yeri ve önemi ayrıntılı olarak incelenmiştir.

Birinci bölümde, Azerbaycan’da Sovyetler Birliği dönemine kadar Farsçanın eğitim kurumları, yapılmış önemli çalışmalar, ders programları, şehirlerde öğrencinin

eğitim alabilmesi için ödenecek miktar, öğrenci sayısı ve öğretmenleri konu edinilmiştir.

İkinci bölümde, Azerbaycan’da Sovyetler Birliği döneminde Fars dilinin öğretimi ve Farsça alanında yapılmış çalışmalar hakkında bilgi verildi. Bu çalışmalar ilkokul, ortaokul, lise ve yükseköğretim ders kitapları, gramer, sözlük, okuma metin ve çevri çalışmalarını içermektedir. Bu bölümde yıllara göre Doğu Dilleri ve Edebiyatı Fakültesi’ni kazanan ve bu fakülteden mezun olan öğrenci sayısı ve derslerin saatleri verilmiştir. Bunun yanı sıra Azerbaycan’da Fars dili eğitimi verilen diğer üniversiteler ve bölümler hakkında geniş açıklamalar yapılmıştır. Sovyetler Birliği döneminden Azerbaycan’ın bağımsızlığı dönemine kadar gelen Fars dili dersi veren ilkokul, ortaokul, liseler ve bu eğitim merkezlerinde Fars dili dersi gören öğrenci sayısı ve sınıfları, Fars dili dersi veren öğretmenler ve ders saatleri ele alınmıştır.

Üçüncü bölümde ise bağımsızlık döneminde, yani 1991 yılından sonra Azerbaycan’daki Fars dili öğretimi ve bununla ilgili hazırlanmış ders kitapları, gramer, sözlük, okuma metin ve çevri çalışmalarıyla ilgili incelemelere yer verilmiştir. Bağımsızlık döneminde Bakü Devlet Üniversitesi’nde bağımsız anabilim dalı olan Şergşünaslık (Doğu Dilleri ve Edebiyatı) Fakültesi’nin İran Filolojisi Anabilim Dalı, Şergşünaslık Fakültesi’nin diğer fakülteleri ve diğer fakülte, bölümler ve bağımsızlık döneminde faaliyete başlamış özel üniversitelerde verilen Fars dili dersi ve bu derslere ayrılan saatler ele alınmıştır. Bununla birlikte bağımsızlık döneminde yıllara göre Şergşünaslık Fakültesi’ni kazanan ve Bakü Devlet Üniversitesi’nin diğer fakülte ve bölümlerinde Fars dili dersi alan öğrenci sayısı ve bu dersin eğitimini veren öğretmenler hakkında bilgi verildi.

Son iki bölümde, incelenen kitaplarla birlikte Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Şergşünaslık Enstitüsü ve diğer kurumlar tarafından yayımlanan Fars dili, edebiyatı, tarihi vb. konuları içeren akademik dergiler incelenmiştir. Çalışmanın son kısmında Azerbaycan’da tanınmış dilbilimci ve edebiyatçıların hayatına ve çalışmalarına yer verilmiştir.

T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Ö

ğre

ncinin

Adı Soyadı: Nemat HAMİSHAYEV Numarası: 134209021001

Ana Bilim / Bilim Dalı: Doğu Dilleri ve Edebiyatları/Fars Dili ve Edebiyatı Programı: Tezli Yüksek Lisans Doktora

Tezin İngilizce Adı: Persian Teaching and Persian Studies in Azerbaijan from the period Soviet Union until today (1920-2014)

SUMMARY

There have been multilateral literal and cultural relationships between Iran and Azerbaijan peoples which has a rich historical culture. Persian that has a quite large geography and rich literary heritage contributed greatly in literary and cultural life of Azerbaijan. A study titled “Persian Teaching and Persian Studies in Azerbaijan from the period of the Soviet Union until today (1920-2014)” consists of introduction and three parts.

In the introduction part of study, the place and importance of Azerbaijanis authors and poets and the place and importance of philologists in the field of Persian philology have been examined in detail. In the first part, educational institutions, important studies conducted, curriculum, amount to be paid to be able to train students in cities, number of students and their teachers in Azerbaijan until the period of the Soviet Union have been mentioned. In the second part, knowledge is provided about Persian language teaching and studies in the field of Persian during the period of the Soviet Union in Azerbaijan. These studies include the textbooks of elementary school, secondary school, high school and higher school, grammar, dictionary, reading texts and translation studies. In this part, number of students who achieved and graduated from the Faculty of Oriental Languages and Literature by years and course hours are given. In addition to this, wide range of descriptions has been made

about other universities and departments in where Persian training is given in Azerbaijan. Elementary schools, secondary schools, high schools providing Persian course from the period of the Soviet Union to the independence period of Azerbaijan, number of students and classes taking the course of Persian language in these educational institutions, teachers giving Persian language and course hours have been discussed.

In the third part, Persian language teaching in Azerbaijan after 1991 during the period of independence and examinations regarding related textbooks, grammar, dictionary, reading, text and translation studies are included. In the Baku State University during the period of independence, the Department of Iranian philology of Faculty of Oriental Languages and Literature which is an independent discipline, other faculties and departments of the Faculty of Oriental Languages and Persian language courses and times spared for these courses have been discussed. In addition to this, information is provided about number of students who achieved Faculty of Oriental Languages and Literature by years during the period of independence and who took Persian language course in other faculties and departments of Baku State University and the teachers giving education of this course.

In the last part, academic journals including Persian language, literature, history etc published by the Faculty of Oriental Languages and Literature of Baku State University, Azerbaijan National Academy of Sciences, Institute for Oriental Languages and Literature and other institutions have been examined together with the books reviewed. In the last part of study, lives and studies of known philologists and teachers of literature in Azerbaijan is included.

TABLO LİSTESİ

Tablo 1: XIX. Yüzyılda Mollahane ve Medreselerin İlk Sınıflarından İtibaren Mezun Oluncaya Kadar Okutulan Ders Kitapları...13 Tablo 2: XIX. Yüzyılın sonları ve XX. Yüzyılın Başlarında Seyyid Azim Şirvan’in okulundaki öğrenci sayısı ve ödeme miktarı………..14 Tablo 3: 1922 Eğitim-Öğretim Yılında Şergşünaslık Fakültesi’nde Yer Alan Anabilim ve Bilim Dalları………..26 Tablo 4: 1922-1929 Yılları Arasında Azerbaycan (Bakü) Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi’nde kayıtlı öğrenci sayısı ve yılları………27 Tablo 5: 1924-1926 Yılları Arasında Azerbaycan (Bakü) Devlet Üniversitesi

Şergşünaslık Fakültesi’nde mezun olan sayısı………27 Tablo 6: 1957-1970, 1971-1990 Yılları Arasında Azerbaycan (Bakü) Devlet

Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi’ni kazanan öğrenci sayısı………..28 Tablo 7: Azerbaycan (Bakü) Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi’nin 1975 Eğitim-Öğretim yılından itibaren 5 yıl süreyle okutulan dersler ve haftalık ders saatleri……….28 Tablo 8: Azerbaycan (Bakü) Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi’nin 1987 Eğitim-Öğretim yılından itibaren 5 yıl süreyle okutulan dersler ve haftalık ders saatleri……….30 Tablo 9: Bakü Devlet Üniversitesi Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü’nde 2013-2014 Eğitim-Öğretim Yılında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati………...33 Tablo 10: Bakü Devlet Üniversitesi Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümünde 2013-2014 Eğitim-Öğretim yılında okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati………33 Tablo 11: Bakü Devlet Üniversitesi 2004-2005 Eğitim-Öğretim Yılının Açık

Öğretim Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü’nün 5 Yıllık Programı………..33 Tablo 12: Bakü Devlet Üniversitesi 2014-2015 Eğitim-Öğretim Yılı Açık Öğretim Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyat’ı Öğretmenliyi Bölümünde Okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati………..36

Tablo 13: Bakü Devlet Üniversitesi 2014-2015 Öğretim Yılında Açık Öğretim Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyat’ı Bölümünde Okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati……….37 Tablo 14: Bakü Devlet Üniversitesi 2003-2004 Eğitim-Öğretim Yılı Tarih Fakültesi Lisans Programında Okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati………..37 Tablo 15: Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi 2013-2014 Eğitim-Öğretim yılı Tarih Fakültesi’nde okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati………...38 Tablo 16: Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi 2013-2014 Öğretim Yılı Filoloji Fakültesi Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü lisans programında okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati………39 Tablo 17: Azerbaycan Diller Üniversitesi 2013-2014 Eğitim-Öğretim yılı Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı lisans programında okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati………42 Tablo 18: (4 Nolu İnternat Okulu) Seyid Cafer, Pişeveri Cumhuriyet Sosyal Fenler Gimnazyasında 1990 Yılına Kadar Farsçanın Yıl Boyunca Haftalık Verilen Ders Saati……….43 Tablo 19: (4 Nolu İnternat Okulu) Seyid Cafer, Pişeveri Cumhuriyet Sosyal Fenler Gimnazyasında 1991 Yılından 2003 Yılına Kadar Farsçanın Yıl Boyunca Haftalık Verilen Ders Saati………...43 Tablo 20: Sabunçu Rayonu Maştağa Kasabası 293 nolu Okulda 2003-2004 Eğitim-Öğretim yılında Farsça dersinin yıl boyunca haftalık ders saati……….44 Tablo 21: 293 nolu okulda 2003-2004 Eğitim-Öğretim yılında Farsça öğrenen öğrenci ve sınıf sayısı………..44 Tablo 22: Bakü Şehri Sabayıl Rayonu 190 nolu okul 2002-2003 Eğitim-Öğretim yılına kadar Farsça dersinin yıl boyunca haftalık ders saati………...45 Tablo 23: 190 Nolu Okulun 2004-2005 Eğitim-Öğretim yılında Farsça dersi almış öğrencilerin sınıfı ve sayısı……….45 Tablo 24: Bakü Şehri’nin Nizâmî Rayonu 62 nolu ortaokulun 2003-2004 Eğitim-Öğretim yılında Fars Dili dersi, sınıf ve öğrenci sayısıyla ilgili verileri………46 Tablo 25: Bakü Şehri’nin Nesimi Rayonu (İlçesi) 2002-2003 Eğitim-Öğretim yılında öğrencilerin 46 nolu okulda Fars Dili’nin yıl boyunca haftalık ders saati…..46

Tablo 26: Bakü Şehri’nin Nesimi Rayonu 2003-2004 Eğitim-Öğretim yılında 46 nolu okulun Fars Dilini öğrenen son öğlecilerin sınıf ve öğrenci sayısı………46 Tablo 27: Bakü Şehri’nin Fars Dili Eğitimi Verildiği Diğer Okullarında 2003-2004 Öğretim yılında, sınıf ve gurup sayısıyla ilgili veriler………47 Tablo 28: Bakü Devlet Üniversitesi 2003 Eğitim-Öğretim Yılı Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı’nın Öğretim Üyeleri ve Verilen Dersler……….81 Tablo 29: Bakü Devlet Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı 2014-2015 Öğretim Yılında Öğretim Üyeleri………...81 Tablo 30: Azerbaycan Cumhuriyeti Bağımsızlık Döneminde 1991-2009 Yılları Arasında Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi’ni Kazanan Öğrenci

Sayısı………...82 Tablo 31: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı 2014- 2015 Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programı……….83 Tablo 32: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Fars Edebiyatı Anabilim Dalı 2014- 2015 Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programı………84 Tablo 33: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Fars Dili Bölümü 2014-2015 Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programı………..85 Tablo 34: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı 2014-2015 Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programı………..85 Tablo 35: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Fars Edebiyatı Bölümü 2014- 2015 Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programı………86 Tablo 36: Bakü Devlet Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Kazanan Öğrenci Doktora Süresi Boyunca Bu Fenlerden Sınava Tabii Tutulur………..87 Tablo 37: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı 2014-2015 Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati……….88 Tablo 38: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı 2014-2015 Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati………..88 Tablo 39: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Arap Edebiyatı Bilim Dalı’nda 2014-2015 Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati………88

Tablo 40: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Arap Dili Bölümü 2014-2015 Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati………89 Tablo 41: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Arap Edebiyatı Bölümü 2014-2015 Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati………..89 Tablo 42: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Urdu Dili ve Edebiyatı Bölümü 2014-2015 Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati………..89 Tablo 43: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Urdu Dili ve Edebiyatı Bölümü 2014-2015 Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati……….89 Tablo 44: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Kore Dili ve Edebiyatı Bölümü 2014-2015 Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati………..89 Tablo 45: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Çin Dili ve Edebiyatı Bölümü 2014-2015 Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati………..91 Tablo 46: Bakü Devlet Üniversitesi Uluslararası Hukuk ve İktisat Fakültesi’nde 2003-2004 Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati……….91 Tablo 47: Bakü Devlet Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölüm’ünde 2014-2015 Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati…..92 Tablo 48: Bakü Devlet Üniversitesi BM ve İktisat Fakültesi Gümrük İşinin oluşturulması ve İdareciliği Bölümü 2014-2015 Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati………92 Tablo 49: Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 2014-2015 Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati……….93 Tablo 50: Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Farsça Mütercimanlık Bölümü 2014-2015 Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati……….93

Tablo 51: Hazar Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi’nde 2003-2004

Eğitim-Öğretim Yılında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati………..94 Tablo 52: Hazar Üniversitesi Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü 2014-2015 Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati…94 Tablo 53: Hazar Üniversitesi İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölümü 2013-2014 Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati………...95 Tablo 54: Bakü İslam Üniversitesi 2003-2004 Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Cetveli………96 Tablo 55: Bakü İslam Üniversitesi 2014-2015 Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati………96 Tablo 56: Bakü Avrasya Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Fakültesi 2003-2004 Eğitim-Öğretim Yılı Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati………97 Tablo 57: Bakü Kızlar Üniversitesi Tarih ve Filoloji Fakültelerinde 2003-2004 Eğitim-Öğretim Yılı Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati………...97

KISALTMALAR a.g.e : Adı geçen eser

a.g.m : Adı geçen makale

ADPÜ : Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi ADÜ : Azerbaycan Devlet Üniversitesi

AİA : Azerbaycan İlimler Akademisi

AKPMK : Azerbaycan Komünist Partisi Merkezi Komitesi AMİA : Azerbaycan Milli İlimler Akademisi

BABKM : Bakü Âli (Yükseköğretim) Birleşik Komutanlar Mektebi (Okulu) BDÜ : Bakü Devlet Üniversitesi

bkz. : Bakınız

C. : Cilt

çev. : Çeviren

İA : İlimler Akademisi İDD : İlave Doğu Dili

KMİ : Kafkas Müslümanlar İdaresi MK : Merkezi Komite

SİKP : Sovyet İttifakı Komünist Partisi S.M. Kirov : Sergey Mironoviç, Kirov

SSC : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri

TDVİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi vb. : ve benzerleri

vd. : ve diğerleri yay. : Yayınevi

GİRİŞ

1. Fars Edebiyatı Alanında Azerbaycanlı Yazar ve Şairlerin Yeri ve Önemi

1.1. Nizâmî Gencevî

1141 yılında Gencede doğmuştur. Gencede iyi bir eğitim gördüğü, dil ve edebiyat yanında astronomi, felsefe, coğrafya, tıp ve matematik okuduğu, musikiye ilgi duyduğu, Farsça ve Arapçadan başka Pehlevice, Süryanice, Ermenice ve Gürcüce gibi dilleri de öğrendiği anlaşılmaktadır.

Nizâmî, eğitim döneminden sonra resmi bir görev almayıp çevredeki devlet adamlarına gönderdiği şiirlerden elde ettiği parayla geçindi. Eserlerinin yazılış tarihlerinden hareketle onun altmış yaşlarında iken 597-611/1201-1214 yılları arasında öldüğünü söylemek mümkündür. Kabri eski Gence şehrinde olup burada son zamanlarda Azerbaycan mimarisine göre bir anıt mezar yaptırılmıştır.

Nizâmî, Firdevsî’nin destansı şiir türünü zirveye taşımakla kalmamış, manzum aşk hikâyelerinin en büyük üstadı unvanını kazanmıştır. Fars edebiyatında hamse türünün kuruculuğu payesini elde etmiştir. Firdevsî ve Senâî’den etkilenmiş, kendisi de Fars ve Türk edebiyatlarında birçok şaire örnek olmuştur. Bunların arasında Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Sâdi Şirâzî, Hâfızı Şirâzi, Füzûlî, Molla Câmî ve Emîr Hüsrev-i Dihlevi ekol sahibi şairler anılabilir (Kanar,183).

Nizâmi’nin günümüze kadar gelen tek eseri Hamse’dir. Penc Genc adıyla bilinen ve yaklaşık 35.000 beyitten meydana gelen eserin tamamlanmasının otuz beş- kırk yıl sürdüğü kabul edilir (Kanar, 184).

1.2. Füzûlî

Muhammed Füzûlî Bağdadi Azerbaycan’ın XVI. Asırda dünya medeniyetine verdiği şairdir. Doğumu, hayatı ve vefatı hakkında kesin bilgi olmamasına rağmen eserlerinini incelediğimizde onun Azerbaycanlı olduğunu görmekteyiz. Füzûlî eserlerinini Azerbaycan Türkçesi’nde yazmış ve eserlerinde Azerbaycan geleneklerini yansıtmıştır. Y. E. Birtlis Füzûlî’nin Azerbaycanlı ve Bayat kabilesinden olduğunu 914-930/1503-1923 yılları arasında Bağdat’a geldiği ve

Kerbelâ’ya taşınarak orada yaşadığını söylemektedir (Füzûlî, 4). Muhammed Füzûlî kendisi hiçbir eserinde net olarak doğduğu yerin ismini söylememiştir. Fakat Füzûlî şiirlerinin birinde Kerbelâ’dan olmadığını, buranı yaşam yeri olarak seçtiğini belirtmiştir (Füzûlî, 5).

Füzûlî tahsil hayatı sırasında, muhitin de uygun oluşu sayesinde Arapça ve Farsça’yı bu dillerde kusursuz eser yazabilecek ve şiir söyleyebilecek derecede öğrenmiştir (Karahan, 241). Füzûlî 963’te (1556) Bağdat ve çevresini kasıp kavuran büyük veba salgını sırasında vefat etmiştir (Karahan, 241). Türkçe, Farsça, Arapça eserler veren Füzûlî’nin manzum ve mansur on beş kadar eseri vardır (Karahan, 244). 3 Münâcât, 1 na’t, kırk altı kaside, 410 gazelle bir terkibibend, iki musammat, kırk altı kıta ve 106 rubaî ihtiva eden bir divanı vardır (Karahan, 245).

2. Fars Dilciliği Alanında Azerbaycanlı Dilci Âlimlerin Yeri ve Önemi Fars dilinin Azerbaycanlı âlimler tarafından araştırılmasının on asırlık bir tarihi vardır. Fars dilinin araştırılmasına İslam’dan sonraki döneminde başlanmış ve bu alana ait ilk bilinen eser XI. yüzyılda yayımlanmıştır. Bu alanda ilk eserin özellikle Katran Tebrîzî’ye ait olduğu konusunda tarihi bilgi vardır. Bu, onun Tefâsir fi lügat-i-l furs adlı açıklamalı sözlüğüdür. Daha sonra X. yüzyıldan itibaren Hübeyş Tiflisî, Husameddin Hoyî, Şemseddin Muhammed bin Kays Râzî, İbn Mühenna, Hinduşah Nahçivânî, onun oğlu Muhammed ibn Hinduşah Nahçivânî, Baba Nimetullah Mahmud Nahçivânî, Vahid Tebrîzî, Cemaleddin Hüseyn İncu, Mahmud Bey bin Abdulla Füsûnî Tebrîzî, Mehemmed Hüseyn bin Halef Bürhan Tebrîzî, Abdulla Unkutî, Firuzabadi Muhammed Refi bin Muhammed Şefi Kazvînî, Molla Muhammed Mümin ibn Hacı Kerim Tebib Tebrîzî, Mehdigulu Sefa Pesere, Alikulu Han Peşere Karaçuha Han, Muhammed Mehdi Tebrîzî, Mirze Mehdi Han Astarabâdî, Abdulkerim İrevânî Tebrîzî, Abbaskulu Ağa Bakıhanov, Abdülselam Ahundzade, Seferlibey Velibeyov, Elimirze Nerimanov, Mirze Möhsün İbrahimi, Razi Mehemmedzade İrevânî, Sultanmecid Kanizade, İskender Ceferzade gibi başka âlimler de Fars dili ile ilgili eserler ortaya koymuşlardır (Mammadov, 3).

3. XIII-XIV. Yüz Yıllarda Fars Dilciliği Alanında Çalışmış Azerbaycanlı Âlimler

3.1. Fahreddin Hinduşah Nahçivânî

Mevlânâ Fahreddin Hinduşah İbn Sencer İbn Abdulla Sâib-i Kîran-i Nahçivânî Azerbaycan medeniyeti tarihinde çok yönlü faaliyetlere sahip bir bilim adamı olarak bilinmektedir. O, dönemin meşhur tarihçisi, mütercimi ve edibi olmuştur. Ünlü âlim, antolojiya dair Mevaridul Arab ve Tecaribu-s- Selef isimli, Es- Sihahul- Acemiyye gibi eserlerin müellifidir. Ayrıca Farsça şiirleri vardır. O, 1328 yılında vefat etmiştir (Sadıkova, Aleskerova, 68).

3.2. Muhammed İbn Hinduşah Nahçivânî

Azerbaycan halkının Orta Çağ’da yetiştirdiği ünlü âlimlerden biri de Muhammed İbn Hinduşah Nahçivânî’dir. XIV. yüzyılın büyük tarihçisi, dilcisi ve mütercimlerinden biri olarak bilinen Muhammed Nahçivânî Orta Çağ’da yazdığı Destûrul Kâtib Fi Tâyinil Merâtib ve Sihahu’l- Furs isimli değerli eserler önemli kaynaklardan sayılıyor. Doğum ve vefat tarihi henüz araştırmacılar tarafından kesin olarak belirlenememiştir. Muhammed İbn Hinduşah Nahçivânî XIII. yüzyılın ikinci yarısında döneminin meşhur âlimleri, mütercimleri ve münşileri arasında yer almıştır. Tecaribu’s-Selef eserinin müellifi Fahreddin İbn Sencer İbn Abdullah, Muhammed İbn Hinduşah Nahçivânî’nin ailesinde doğmuştur. Bazı âlimlerin verdiği bilgiye göre de o Nahçıvan’da doğmuştur. 684/1285-1286, 776/1374-1375 yıllar arasında yaşamıştır. İyi eğitim almış Arapça, Farsça ve Türkçeyi çok iyi öğrenmiş ve babasının yolundan gitmiştir. O, ilim dünyasında Şemsi Münşi Nahçivânî ismiyle bilinmektedir (Sadıkova, Aleskerova, 95-96).

Muhammed Nahçivânî İlhanlılar sülalesinin iktidarı döneminde (1256-1336) mansıb sahibi olmuş, uzun süre Moğol padişahlarının sarayında kâtiplik yapmıştır. Muhammed Nahçivânî, İlhanlılar döneminde başlayıp Celayirler zamanında 73 yaşında bitirdiği Destûrul Kâtip fi tâyinil merâtip adlı eserini Celayirler sülalesinin ilk kurucusu Şeyh Hasan Bozorg’un (1336-1356) oğlu Sultan Şeyh Uveys (1356-1374) adına yazmıştır. O, İlhanlılar’ın ünlü devlet adamı Fezlullah Reşideddin’in

oğlu Giyaseddinle arkadaş olmuş, kendinin Sihahu’l-Furs isimli lügatini ona ithaf etmiştir (Sadıkova, Aleskerova, 96).

Muhammed Nahçivânî’nin sözlük yazdığı ve onu Giyaseddin’e ithaf ettiği bilinmesine rağmen âlimler şu ana kadar eserin şekli, içeriği, boyutu vb. konusunda kesin bilgi edinememişlerdir (Sadıkova, Aleskerova, 96).

4. XVI.-XVIII. Yüz Yıllarda Azerbaycanlı Âlimlerin Fars Dilciliği Alanındaki Çalışmaları

XI. yüzyıldan başlayarak, bütün tarihi dönemlerde Fars dilciliğinin gelişmesine büyük hizmetler veren Azerbaycan âlimleri, bu geleneği XVI. yüzyılda da devam ettirmiştir. XVI. yüzyılda artan Azerbaycan-İran ilişkileri bu ülkelerin kültürel alanında da birbirlerine yaklaşmasına yardım etmiştir. Birçok Azerbaycanlı âlim, edip ve şairler, İran’ın farklı vilayetlerinde yaşamış, kendi eserleriyle İran medeniyetine, bununla birlikte Fars dilciliğinin araştırılmasına destek vermişlerdir. Fars dilini araştıran âlimlerden biri de XVI. yüzyılın ünlü şairi, edibi ve dilcisi Vahid Tebrîzî’dir.

Tezkirelerin verdiği bilgiye göre, aslı Tebriz’den olan Vahid bir süre Tebriz’de, sonra Kum’da yaşamıştır. Bu nedenle Vahid Kûmî adıyla da bilinmektedir. Doğum tarihi belli olmayan Vahid, hayatının sonlarına doğru Gilan’a gitmiş, 942/ 1535-1536 yılında orada vefat etmiştir (Sadıkova, Aleskerova, 106).

XVII. yüzyılda yazılan Farsça sözlükler arasında Azerbaycan âlimlerinin eserlerine çokça rastlamak mümkündür. Hindistan’da Azerbaycan âlimlerinin Farsça sözlük yazma alanında çalışması bu ülkede genellikle Fars dilciliğinin gelişmesinin ikinci dönemine tekabül etmektedir. Ayrıca XVII. yüzyılda da gelişmeleri görmek mümkündür. Bu dönemde Hindistan’da Fars dilciliği hazinesine değerli eserler katan Mahmud Bey bin Abdullah Füsûnî Tebrîzî, Muhammed Hüseyin Bin Halef Burhan Tebrîzî, Ali Yusif Şirvânî gibi ve benzeri âlimler sözlükler üzerine çalışmışlardır. Bunlar XVII. yüzyılda Azerbaycan’dan Hindistan’a taşınan ve orada ilmin farkı dallarıyla birlikte Fars dilciliğiyle meşgul olan büyük bir âlimler neslinin yetiştiğinin göstergesidir. Doğal olarak bu dönemde Fars dilinin araştırmasıyla meşgul olan Azerbaycan âlimleri, sadece Hindistan’da değil, diğer Doğu ülkelerinde olduğu gibi

kendi vatanlarında da Fars dilciliğinin gelişmesine hizmet etmişlerdir. Azerbaycan âlimi Abdullah Unkuti Tuhfetul Elbâb adlı Farsça sözlüğünü kendi vatanı Şirvan’da yazmıştır (Sadıkova, Aleskerova, 109).

XVII. yüzyılda Fars dilini araştıran Azerbaycan âlimlerinden birisi de Mahmut Bey bin Abdulla Fusûnî Tebrîzî’dir. Aslen Tebriz’den olan bu Azerbaycanlı müellifinin doğduğu yıl kesin olarak belli değildir. Onun doğduğu yılı tespit etmeye çalışan bazı âlimler konuyu dolaylı yollarla anlatmışlardır. Şöyle ki, Fusûnî’nin iyi bir şair, usta bir sanatçı ve bilim adamı olduğunu Daneşmendan-i Azerbaycan isimli eserde işaret edilmiştir.

Mahmud Bey Fusûnî nücum ve sayısal bilimleri derinlemesine öğrenmiş, iyi hattat olmuş, güzel şiirler ve gazeller yazmıştır. Onun sayısal bilimlere ait risalesi, şiirlerinde ve gazellerinden oluşan divanı edebi hayatının değerli eserlerindendir. Mahmud Bey Fusûnî, Ekber Şah’ın döneminde Hindistan’a gitmiş, orada büyük saygıyla karşılanmış ve hayatı orada son bulmuştur. 1027/1617’de Aliabbat’da vefat etmiştir. Birçok kaynakta Fusûnî’nin Miftâhul Meâni adlı Farsça sözlük yazdığı belirtilmiştir (Sadıkova, Aleskerova, 109-110).

XVII. yüzyılda Fars dilcilik eserleri arasında Azerbaycan âlimi Muhammed Hüseyin ibn Halef Tebrîzî’nin Burhân-ı Katı adlı ünlü sözlüğü, önemli lügatlar arasında yerini almaktadır. Ne yazık ki doğu ülkelerinde büyük üne sahip olan bu sözlüğün müellifinin hayatı hakkında hiçbir katalokda ve tezkirede bilgiye rastlanılmamaktadır. Sadece bu sözlüğün mukaddimesinde gösteriliyor ki, Muhammed Hüseyin İbn Halef Tebrîzî kendi eserini 1062/1652-53 yılında Hindisatan’ın Haydarabad şehrinde yazmış ve onu Haydarabad valisi Sultan Abdullah bin Kutbuşah Hidullah’a ithaf etmiştir. Eserin yazılma tarihi sözlüğün mukaddimesinde yazılmıştır. Sözlük müellifinin takma adı “Burhan”dır (Sadıkova, Aleskerova, 110).

Burhân-ı Katı’den önce, XVII. yüzyılın ilk yarısında Hindistan’da yazılan Farsça sözlükler arasında sırasında diğer Azerbaycanlı âlimlerin de eserlerine rastlamak mümkündür. Bu dönemde Fars dilini Hindistan’da araştıran Azerbaycan âlimleri genellikle Tebriz ve Şirvan’dan giden kimselerdir.

Şirvan’dan Hindistan’a giden ve Ekber Şah’ın sarayında eserler yazan Azerbaycan âlimi Ali Yusif Şirvânî de Farsça sözlük yazmaya çalışmıştır. 1018/1609-1610’da Cihangir şahın oğlu Hüsrev Han’ın ismine bir izahlı sözlük yazmıştır. Müellif kendi sözlüğünü Dürr-i Derri olarak isimlendirmiştir. Ali Yusif Şirvânî’nin hayatı hakkında elimizde hiçbir bilgi yoktur (Sadıkova, Aleskerova, 114).

XVIII. yüzyılda Azerbaycanlı âlimler tarafından yazılmış Arapça-Farsça sözlüklerinden biri de Muhammed Yahya’nın kardeşi Muhammed Refi bin Muhammed Şefi Kazvîni’nin 1128/1716 yılında hazırladığı Miftâhül Bahreyn isimli eseridir. Bu sözlüğün gramer bölümü yoktur. Bu sözlüğün Mecmâul Bahreyn, Mecmâul Beyân, Kenzul Lügat vb. sözlüklere bakılarak düzenlendiği mukaddimesinden anlaşılmaktadır.

Molla Muhammed Mümin İbn Hacı Kerim Tebib Tebrîzî tarafından 1119/1708 yılında Mahzenül Hazâyin adlı Arapça-Farsça sözlük yazılmıştır. Molla Mümin Tebrîzî “İman” mahlasıyla da şiirler yazmıştır.

Mehdikulu Sefa Pesere Ali Kulu Han Pesere Karaçuha Han’ın Arapça-Farsça Semaül Esma isimli sözlüğü de XVIII. yüzyılda yazılmıştır.

XVIII. yüzyılda Azerbaycanlı âlimler tarafından düzenlenmiş Arapça-Farsça sözlükler nispeten çoğunluktadır.

Türkçe-Farsça, Farsça-Türkçe yazılmış sözlükler de kendi orijinalliğiyle dikkat çekmektedir. Böyle sözlüklerden biri, Muhammet Mehdi Tebrîzî’nin 1199/1784 yılında yazdığı Kavâid-i Ahmediyye isimli eseridir. Alfabetik sırayla düzenlenmiş bu sözlükte, mukaddime, Türkçe-Farsça sözler ve sonunda gramer kurallarının kısaca açıklaması verilmiştir.

XVIII. yüzyılda Türkçe ve Farsça düzenlenmiş sözlüklerin en ünlüsü Mirze Mehdi Han Astarabadi’nin Senglah isimli eseridir (Sadıkova, Aleskerova, 119).

5. XIX ve XX. Yüz Yılın ilk yarısında Azerbaycan’da Farsça Konusunda Çalışan Dilciler ve Eserleri

Edüsselam Ahundzade’nin birbiri arkasınca yayımladığı Umdetul Ahkâm Tarih-i Mukaddes-i Enbiya vb. kitapları buna örnek olabilir. Edüsselam Ahundzade’nin Fars dilinin gramerinden bahseden Miftâh-i Lisân-i Fârisî eseri de bu amaçla yazılmıştır. Bununla birlikte Alimirze Nerimanov (Se’nai)’un Tuhfetul Sibyan, Mirze Mohsün İbrahimi’nin Destur-i Fârisî ve Rehber-i Sohen, Sultan Mecid Genizade ve İskender Ceferzade’nin yazdığı Kilîd-i Edebiyat eserleri dönemin öğretim merkezlerinde ders kitabı olarak kullanılmaktaydı (Sadıkova, Aleskerova, 124).

XIX. yüzyılın birinci yarısında Fars dilinin genel sorunlarının giderilmesi konusunda kendine özgü yeri olan Azerbaycan âlimlerinden biri Hacı Abdülkerim İrevânî Tebrîzî’dir. Döneminin bilim adamı olarak bilinen Abdülkerim İrevânî Tebrîzî “Mollabaşı” ismi ile meşhur olmuş, öğretmenlikle birlikte, edebiyat ve dilciliğe ait önemli eserler yazmıştır. Bazı kaynaklarda verilen kısa bilgilerin haricinda onun hayatı ve eserleri şimdiye kadar ilmi açıdan tahlil edilip, gün yüzüne çıkartılmamıştır.

Muhammed Ali Terbiyet, Danişmendân-i Azerbaycan kitabında Mollabaşı Hacı Mirza Abdülkerim İrevânî Tebrîzî’nin Azerbaycan’ın âlimlerinden olduğunu yazmıştır.

Celaleddin Humayi, ünlü ansiklopedi yazarı olan Ali Ekber Dehoda’nın Lügatnâme’sine yazdığı mukaddimede Fars dili gramerleri arasında Abdülkerim İbn Abülkasim İrevân-î Tebrîzî’nin Kavâid-i Sarf ve Nahv-i Zebân-i Fârisî isimli eseri özellikle vurgu yapmıştır (Sadıkova, Aleskerova, 126).

Muhammed Hüseyin Şeyh Ağa Bozorg Tahrâni Ez-Zerie eserinde Abdülkerim İbn Abülkasim İrevânî Tebrîzî Mollabaşı’nın Kavâid-i Sarf ve Nahv-i Zebân-i Fârisî ve Muhtasar Aruz isimli kitapların müellifi olduğu belirtilmektedir.

Ne yazık ki ismi geçen müellifler Abdülkerim İrevânî’nin Kavâid-i Sarf ve Nahv-i Zebân-i Fârisi eserinin ismini söylemekle yetinmiş onun içeriği, önemi, Fars dilciliği alanında kıymetli düşünceleri hakkında hiçbir söz söylememişlerdir.

Abdülkerim İrevânî’nin Fars dilinin gramer kurallarını anlatan kitabı 1262/1846 yılında Tebriz’de yayımlanmıştır (Sadıkova, Aleskerova, 126-127).

6. Rusya’da Fars Dilciliğinin Gelişmesinde Faaliyet Gösteren Azerbaycan Âlimleri (XIX. Asırdan Ekim Devrimine1 Kadar)

6.1. Mirza Ebu Turab Vezirov

Rusya’da yaşamış, Doğu dillerinin tercümesi, öğretimi ve yapılmış araştırmalar üzerine çalışmış ilk Azerbaycanlı âlimlerden biri de Mirze Ebu Turab Vezirov’dur. Vezirov’un hayatı ve çalışmalarına XVIII. yüzyılın ikinci yarısından XIX. yüzyılın birinci yarısına rastlamaktadır. Mirze Ebu Turab Vezirov, tahmini bilgilere göre 1757 yılında Tiflis’de aristokrat bir ailede doğmuştur. O Gürcistan’da yaşayan Azerbaycan Türküdür. Aydın bir ailede yetişmiştir. Vezirov Rusça, Farsça, Türkçe, Arapça ve Gürcüce dillerini iyi biliyordu. Vezirov’un çalışmalarının Tiflis dönemi hakkında yeterli bilgi yoktur. Göründüğü kadarıyla, o Gürcü Çarı Irakli’nin sarayında çeviri işlerinde çalışmıştır. O, 1874 yılında 27 yaşındayken Irakli’nin fermanı ile Şehzade Misrani’nin çevirmeni olarak Sankt- Petersburg’a gönderilmiştir. Bu dönemden itibaren onun hayatı ve çalışmaları Rusya’yla ilgili olarak davam etmiştir (Sadıkova, Aleskerova, 175).

Arşiv kaynakları arasındaki bazı belgelerde Vezirov’un emekliliği ve 1830 yılına kadar Sankt-Petersburg’da kaldığına dair bilgi verilir. Onun vatanına dönmesi ve daha sonraki yıllar hakkında bilgi verilmemektedir (Sadıkova, Aleskerova, 177).

1 _{Ekim Devrimi, Bolşevik Devrimi ya da Rus Devrimi Çarlık Rusyası’nda Jülyen takvimine göre 25}

Ekim 1917’de, (Miladi takvime 7 Kasım 1917) Petrorad’daki kışlık Saray’ın Lenin önderliğindeki Bolşeviklerin eline geçmesiyle başlayan ve Sovyetler Birliği'nin kurulmasına yol açan olaylar dizisidir.

6.2. Mirza Cafer Topcubaşov

Azerbaycan’ın ünlü şarkiyatçılarından olan Mirza Cefer Topcubaşov XIX. yüzyılın birinci yarısından itibaren Rusya’da hem şair de edebiyatçı, tarihçi ve de Arapça, Farsça, Türkçe üzerine uzman ve mütercim olarak bilinmiştir.

Mirza Cafer Topcubaşov tahminen ömrünün 45 yılını Rusya Dış İşleri Bakanlığı Asya Şubesi’ndeki Şergşünaslık Enstitüsü’nde öğretmenlik ve mütercimlik yaparak geçirmiştir. Bunun için de aynı enstitünün arşiv malzemeleri arasında farklı yıllarda M. Ç. Topçubaşov tarafından yazılmış, bazen de kendisinin imzalamış olduğu birçok edebi, siyasi, toplumsal ve dini konuda çevrileri vardır (Sadıkova, Aleskerova, 178).

6.3. Mirza Kazım Bey

Mirza Kazım Bey Azerbaycan’ın ünlü âlim ve şarkiyatçılarından biridir. Sadece Rusya’nın değil Avrupa şarkiyatçılarının da gelişmesinde önemli rol almış, yaptığı çalışmalarla kendinden sonraki araştırmacılara ışık tutabilecek eserler ortaya koymuştur. Mirze Kazım Bey, Fars dilciliği alnında da eserler yazmıştır. Bazı tarihçilerin verdiği bilgilere göre esasen Mirza Kazım Bey’in Fars dilciliği alanında bir eseri bile yoktur. Lakin yapılan son araştırmalarda arşiv kaynaklarından toplanılan bilgiye dayanarak bu düşüncenin doğru olmadığı söylenilebilir. Mirza Kazım Bey Farsçayı güzel bir şekilde öğretmiş, hem de bu dilin farklı dallarına ait çok sayıda eser ve makaleler yazmıştır. Bunlardan bazısının adları sunulmaktadır: 1. A. Bakıhanov’un Fars dili dilbilgisi hakkında Mirza Kazım Bey’in düşüncesi 2. A. Hoduzko’nun Fars dili dilbilgisi hakkında Karsen de Tasiyye düşünce mektubu 3. Mirze Kazım Bey’in Kazan Üniversitesi’nde İran Filolojisi hakkında okuduğu

muhazirenin el yazması

4. Mirza Kazım Bey’in Rus Dilinde Doğu Sözleri sözlüğünde Farsça kelimelere ait araştırması (Sadıkova, Aleskerova, 185-186).

6.4. Mirza Abdulla Kafarov

Rusya’da şarkiyatçıların gelişmesinde büyük hizmetler veren Azerbaycanlı âlimlerinden biri de Lazarev Şergşünaslık Enstitüsü’nde öğretmenlik yapan Mirza Abdulla Kafarovdur. Aslen Tebrizli olan Mirza Abdulla Kafarov genç yaşlarında

Rusya’ya gelmiş, Lazarev Şergşünaslık Enstitsü’nde eğitim almış, 1901 yılından itibaren buraya Azerbaycan Türkçesi ve Farsça öğretmeni olarak atanmıştır. O, Azerbaycan Türkçesini Osmanlı Türkçesiyle karşılaştırmalı olarak eğitim vermiştir. M. A. Kafarov, M. F. Ahundov’un eserlerinden özellikle Hacı Kara’nı eğitim-öğretim programına dâhil etmiştir.

Onun Lazarev Şergşünaslık Enstitüsü’ndeki öğretmenlik faaliyeti esas itibariyle XX. yüzyılın öncesine rastlamaktadır. M.A. Kafarov, İran Filolojisi’nin farklı alanlarına ait birkaç kıymetli eserin müellifidir. Onun hazırladığı iki ciltlik sözlük ve iki ciltlik seçmeler (müntehabat) günümüze kadar ilimi değerini ve önemini kaybetmemiştir. Lazarev Doğu Dilleri Enstitü’sünde 1899 yılında seri olarak “Trudı Po Vostokovedniya” isimli eserler yayımlamıştır. M. A. Kafarov da eserlerini bu mecmuada en çok yayımlayan müellifler sırasında yer almıştır. O, makalelerinin birinde Sâlmân-ı Sâvecî’nin Cemşid ve Hurşid isimli romantik eserini Rusçaya çevirdiğini belirtmektedir (Sadıkova, Aleskerova, 211).

Kafarov, Rusya Arkeoloji Topluluğu Doğu Komisyonu Moskova şubesinin daimi üyelerinden biri olmuş, topluluğun toplantı ve istişarelerine katılmıştır. O, Doğu dillerini iyi derecede bildiği için her zaman Doğu Komisyonu’na yön vermiştir.

Rusya’da faaliyet göstermiş Azerbaycanlılar ve diğer Doğu halklarından olan temsilciler, yalnız dillerin eğitimi ile değil, ona ait ders kitabı, sözlük, dilbilgisi kitapları hazırlamakla da meşgul olmuş, kıymetli eserler yazmış ve zaman zaman klasik eserlerin önde gelenlerinden de tercümeler yapmışlardır.

Sonuç olarak Azerbaycanlı âlimler birçok ülkede Fars dilciliği biliminin gelişmesine büyük hizmetler vermiş ve tarihin farklı dönemlerinde Fars dilciliği hazinesini zenginleştiren değerli eserler yazmışlardır (Sadıkova, Aleskerova, 211-212).

BİRİNCİ BÖLÜM

SOVYETLER BİRLİĞİ DÖNEMİ ÖNCESİ AZERBAYCAN’DA FARSÇA’NIN ÖĞRETİMİ VE FARSÇA YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR

1. 1. Sovyetler Birliği Dönemi Öncesi Azerbaycan’daki Farsça Eğitim Kurumları

Doğu toplumlarında olduğu gibi Azerbaycan’da da Farsçanın öğretilmesi için çok çaba sarf edilmiştir. Azerbaycan’da Farsça öğretilmesinde mollahane ve medreseler önemli bir yere sahiptir. Fakat zaman geçtikçe bu öğrenme yöntemlerinin içeriğinde de önemli değişiklikler yapılmıştır. Çarlık Rusyası döneminde Azerbaycan’da eğitim kurumları Medreselerden ve Mollahanelerden oluşmaktaydı.

Mollahaneler iptidai (ilk ve ortaokul), medreseler ise yüksek öğretim sayılıyordu. Mollahane, genellikle medreseyi kazanmak için hazırlık dönemi idi.

Mollahaneler, neredeyse şehirlerde ve kazalarda, bu şehirlerin camisi olan mahallelerinde, hatta köylerde dahi vardı. Bunları mollalar açıyor ve her bir öğrencinin velisinden haftalık ve aylık olmak üzere belirli miktarda ücret alıyorlardı.

Burada molladan başka ona yardım eden yaşça büyük olan öğrenciler de vardı. Onlara mollanın halefi deniliyordu. Böyle okullarda öğrencilerin sayısı 20-30’dan fazla değildi (Abdullayev, 21).

Okula kaydolan öğrenciye 8-9 yaşlarından itibaren Kuran’ın belli bir kısmını oluşturan “Çereke” üzerinde Arap alfabesi ile onun akabinde “Höcce” denilen üslupla Arapça küçük metinler okutuluyor ve ezberletiyordu (Abdullayev, 22).

Öğrenci “Çereke”2den sonra 6-7 ay, bazen de bir yıl Kur’an okumaya koyuluyordu. Kur’an’dan sonra öğrenciler İran Edebiyatı’nın yetiştirdiği büyük şairlerden Hâfız-ı Şîrâzî, Sâdî, Abdurrahman Câmî gibi bilinen yazarların eserlerini dönemin eğitim kurumları olan medreselerde en fazla okuyorlardı. Bu eserler dönemin en önemli eserleri arasında sayılmaktaydı. Öğrenciler bunun gibi birçok kitapların içeriğini anlamadıkları halde okuyorlardı (Abdullayev, 31).

XIX. yüzyılda medreselerde okutulan ders kitaplar şunlardır: 1) Bostan

2) Câme-yi Abbas

2 _{Çereke: İran’dan getrilmiş ve taş baskıdan hazırlanmış bir ders kitabıdır. Onu mollalar kendi el}

3) Derbendnâme 4) Gülistan 5) Hâfız (Divanı)

6) İnşayi Mirze Mehdihan 7) Kahramannâme 8) Şehr-i Nisab 9) Tarih-i Nadir 10) Tenbe-yi-Kafil 11) Teressül 12) Töhfetü’l-Mecâlis

Bunun gibi medreseler Azerbaycan’ın Bakü, Ordubad, Şamahı, Lenkeran, Şeki vb. büyük şehirlerinde açılmıştır. Bu mollahaneler dönemin birinci dereceden okulları sayılmaktadır. Bu okullar dini okullardı. Öğrenciler her şeyden önce dini kuralları öğrenmeye gönderilirdi. Şehir ve köylerde farklı olan bu okulların ders programları aşağıdaki çizelgede gösterilmiştir.

Tablo 1: XIX. Yüzyılda Mollahane ve Medreselerin İlk Sınıflarından İtibaren Mezun Oluncaya Kadar Okutulan Ders Kitapları (Abdullayev, 36).:

Elifba (elifbanın adları, hareke işaretleri, harekeli ve heceli elifba.)

Rebb-Yesir (Sure adlarıdır.) Ebcet, Amentü gibi Arapça sözlerden ilk kıraat. Çereke… Kur’an

Matbu, ya da elyazmasıyla yazılmış manzum ve Mansur Azerbaycan kitapları. Leyli ile Mecnun, Divani Füzûlî, Farsça Sözlük.

Gülistan, Arapça dini bir kitap, Bostan, Cameyi- Abbas, Tarihi-Nadir

1889 yılında Poti şehrinde, Mingrelli bölgesinin okul öğretmeni A. Zaharov “Narodnaya obçenniye u Zakavkanikih tatar” adlı geniş makalede Seyid Azim Şirvânî’nin Okulu ve Kafkasya’daki okullar hakkında bilgi vermiştir. Bu makale aşağıdaki kısımlardan oluşmaktadır.

1. Okullar (Ortaokullar) 2. Öğretmen mollalar

3. Halfe 4. Öğrenciler

Müellif bu eserin 26. sayfasında onun (A. Zaharov) 1887 yılında Şamahı şehrinde Seyyid Azim’in açtığı okulu görmüş ve onunla tanışmıştığı ifade edilmektedir. Seyyid Azim ve onun yaptığı icraatlar hakkında bilgi edinmiştir. A. Zaharov, Seyid Azim’in 18 yıldır okulu idare ettiğini yazıyor ve şöyle devam ediyor: Seyyid Azim Farsça ve Arapça’yı iyi biliyor ayrıca birkaç Dağıstan lehçesini de biliyordu. Seyyid Azim’in önemli şairler arasında olduğu bilinmekteydi. Seyyid Azim’in okulundaki öğrenci sayısıyla ilgili açıklamalar aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 2: XIX. Yüzyılın sonları ve XX. Yüzyılın Başlarında Seyyid Azim Şirvan’in okulundaki öğrenci sayısı ve ödeme miktarı (Abdullayev, 120).:

Toplam Öğrenci Sayısı

Öğrenci Sayıları Haftalık Ödenecek Miktar

Toplam Miktar

12 Kişi 15 Kuruş 6 Manat 60 Kuruş

33 9 Kişi 20 Kuruş

12 Kişi 25 Kuruş

Hacı Seyid Azim, Rusça okuma ve yazmayı biliyordu. Rusça konuşmada zorluk çekse de güzel anlıyordu. Hatta Puşkin’in birkaç şiirini Farsçaya çevirmiştir. Onun okulunda isteyenlere Rusça öğretiliyordu. Burada Rusçayı şehir merkezinde ortaokul 6. sınıfta öğrenim gören bir tatar öğrenci veriyordu.

Seyid Azim Şirvânî okullarında Azerbaycan Türkçesi dersini öğretmek ve öğrencilere doğru telaffuz eğitimini vermek için Sâdî’nin Gülistan ve Bostan eserlerinden ayrıca Farsça yazılmış ahlaki önem taşıyan başka eserlerden belirli kıssaları Azerbaycan Türkçesi’ne çevirmiş ve bunu ders kitabı olarak kullanmıştır (Abdullayev, 121).

Seyid Azim Şirvânî birkaç yıl bu eğitim sitemini uyguladıktan sonra, aynı medresede çevirdiği eserleri ve kendi şiirlerini toplayıp Mecmûye yi âsâri-Seyid Azim Şirvânî isimli bir ders kitabı düzenlemiştir. Ders kitabı üç kısımdan oluşur.

1. Bölüm: 71 hikâye (Birinci bölümdeki eserler İran şairi Sâdî’nin Gülistan eserinden ve diğer Farsça ve Rusça eserlerden çevrilmiştir).

2. Bölüm: 51 nasihat

3. Bölüm: Oğluna nasihat adlı öğütler ve hikâyelerdir. (1912 yılında bu bölümü Tebriz’de yayımlanmıştır.)

Ders kitabının tamamı yayımlanmamıştır. Yalnız Seyid Azim’in vefatından sonra 1895 yılında oğlu Mir Cafer tarafından Tebriz şehrinde 255 taş basımı yayımlanmıştır. Burada 177 küçük ve büyük hikâye yer almaktadır (Abdullayev, 122).

1928 senesinden itibaren Sovyet Eğitim Sistemi’nin Azerbaycan’da uygulanması nedeniyle Azerbaycan’da medreseler kapatılmıştır (Gurbanov, 89).

15 Mayıs 1920 tarihinde din derslerinin müfredattan çıkarılması hakkında kararname yayımlanmış ve bu dönemden sonra Azerbaycan köylerinde de devlet okulları açılmaya başlamıştır. Böylece, ülkede çok sayıda Azerbaycan Türkçesiyle eğitim veren okullar açılmaya ve genç öğretmenleri yetiştirilmesine başlanmıştır. Bu dönemde Azerbaycan halkının sağlıklı bir şekilde eğitim alabilmesi için çözülmesi gereken sorunlardan en önemlisi Arap alfabesi olmuştur. Şöyle ki, o dönemlerde Azerbaycan’da hâlâ Arap alfabesinin kullanılması Azerbaycan Türkçesinin öğretilmesini zorlaştırmıştır. Azerbaycan’da Sovyet hâkimiyeti kurulduktan sonra basında ana dil ve alfabe hakkında makaleler yayımlanmaya başlamıştır. Mesela, 1921 yılında Alirza Rasizâde’nin Kommunist gazetesinde “Alfabemizi Düzeltmektense Dilimizi Düzeltmeye Çalışalım” adlı dört makalesi yayımlanmıştır. Bu makalelerin, konusu Azerbaycan Türkçesini sadeleştirmek ve mümkün mertebe Arapça ve Farsça içeren kelimelerden uzaklaştırmak olmuştur (Celilova, 184).

1.2. Sovyetler Birliği Dönemi Öncesi Azaerbaycandaki Farsça Kitaplar Azerbaycan’da Fars dili alanında yapılmış çalışmaları incelemek için çalışmaların tarihi akışını ele almayı düşündük. İlk bölümde Sovyetler Birliği öncesi yazılan eserleri inceledik. Bu dönemde kaleme alınan eserler sadece Azerbaycan’da değil başka ülkelerde de büyük ilgiyle karşılanmıştır.

1.2.1. Burhân-ı Katı

Muhammed Hüsyen İbn Halef Tebrîzî’nin kaleme aldığı izahlı sözlüktür. Yazıldıktan sonra, önce Hindistan’da, sonra İran ve diğer doğu ülkelerinde geniş bir yayılmıştır. Dünyada Doğu elyazmaları toplanıldığı kitaplar arasında bu sözlüğün elyazmalarına kütüphanelerde rastlamak mümkündür. Bu sözlük 1843 yılında Bombay’da, 1938 yılında Tahran’da, 1870 yılında İstanbul’da ve farklı tarihlerde dünyanın başka ülkelerinde yayımlanmıştır. Türk âlim Seyit Ahmet Asim İ’tinabi bu eseri Türkçeye çevirmiş, sözlüklere dayanarak düzenlemeler yapmıştır. İlk kez 1251/1854-1855 yılında Kahire’de yayımlanmıştır.

Burhân-ı Katı boyutuna göre kendinden önceki, sözlüklerin en büyüğüdür. Sözlükte 20 binden fazla kelime ve ibare var. Burhân-ı Katı mukaddime ve sözlük olarak iki kısmından oluşuyor. Müellif dokuz bâba böldüğü mukaddime, Fars dilinin kökeni, grameri, leksikografi vb. konular hakkında bilgi vermiştir (Sadıkova, Aleskerova, 111). Burhân-ı Katı dokuz bâba bölünmüştür.

1. Bâb: Burada “pars” sözünün kökeni “pars” dilli hakların yerleşdiği bölge ve “pars”a ait yedi akraba dil (Herat, Skif, Zabilistan, Soğdi, Deri, Pehlevi ve Fars dili) hakkında bilgi veriliyor.

2. Bâb: Bu bölümde sözlerin ifade edildiği nazım ve nesir dili ve bunların arasındaki fark ortaya konuluyor.

3. Bâb: Bu bâbın bir bölümünde, alfabe ve onun özellikleri, fonetik olaylardan bir sesin başka sese çevrilmesi, ses düşmesi vb. konular ele alınmıştır.

4., 5., 6. ve 7. bâblar Fars Dili’nin fonetiğine ayrılmıştır.

8. Bâb: Bu bâbda Fars dilinin leksikolojisine yer verilmektedir.

9. Bâb: Bu bâbda Fars dilinin imla kuralarına yer verilmiştir. Burhân-ı Katı’de Fars dilciliği, özellikle gramer kuralları, sözlerin leksik, fonetik ve gramer açıklamarı yer almıştır. Eserin sözlük kısmında Farsça kökenli kelimelerden başka, Arap, Hint, Türk, Yunan, Rum ve Ermeni vb. dillerden geçen kelimelere de yer verilmiştir (Sadıkova, Aleskerova, 113).

1.2.2. Dürr-i Deri

Müellifin kendi sözlüğüne Dürr-i Deri ismini vermesi sözlükte geçen şiirden belli oluyor. Ali Yusif Şirvânî Fars lekskografyasi (Sözlük Bilimi) tarihine Dürr-i Deri isimli Fars izahlı sözlüğüyle girmiştir. Sözlüğün elyazma nüshaları çok az yayılmış ve dünya Doğu kataloglarında kendi yerini bulamamıştır. Henüz onun dünyada bulunan iki el yazma nüshası hakkında bilgi verilmektedir. Bunlardan biri Kalkuta’da Doğu katalogunda mevcut olan 525 nolu elyazması, diğeri ise Taşkent’te Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi Şergşünaslık Enstitü’nün elyazmaları arasındaki nüshasıdır.

Ali Yusif Şirvânî’nin hayatı hakkında elimizde yeteri kadar bilgi yoktur. Onun sözlüğünde esas yeri Fars dilinin leksikasına verilmiş, fakat gramer konularına değinilmemiştir (Sadıkova, Aleskerova, 115).

1.2.3. Tuhfetu’l -Ebvâb

Nadir nüshalardan olan Tuhfetu’l-Ebvâb fazla yaygınlaşmadığından düna ve Doğu kataloglarında kendi yerini bulamamıştır. Sadece XX. yüzyılın ikinci yarısında sözlüğün elyazma nüshalarının Tebriz elyazmaları arasında, Leningrad Şergşünaslık Enstitüsü ve Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi Elyazmaları Enstitüsü’nde mevcut olduğu ortaya çıkmıştır. Fakat bu elyazmalarda eserin yazılma tarihi hakkında bilgi verilmemiştir. Tuhfetu’l -Ebvâb’ın yazılma tarihi hakkında görüş belirtilmeye çalışılmıştır. Fakat onun yazılma tarihi Bakü Cumhuriyet Elyazmaları Enstitüsü’ndeki nüshasında 1095/1683-1684 esas olarak gösterilmektedir. Tuhfetu’l-Ebvâb’ın Bakü nüshasının mukaddimesinde müellif Ahveci Abdulla Unkuti, Tebriz nüshasında Mesud Unkuti isimleri geçmektedir. Ahveci müellifin mahlası, Unkuti vatanıdır. Müellifin vatanı olan Azerbaycan Göyçay İli’ndeki şimdiki Unkiti köyü Orta Çağlarda Şirvan bölgesinin içindeydi. Sonuçta Tuhfetu’l-Ebvâb Şirvan’da yazılmıştır.

Tuhfetu’l-Ebvâb kısa bir mukaddime ve sözlük kısmından oluşmaktadır. Diğer izahlı sözlüklerde olduğu gibi, bu eserin mukaddimesinde gramer konularına dikkat edilmemiştir. Gramer konularına sadece farklı kelimelerin açıklaması verildiği zaman başvurulmuştur. Müellif sözlükte dört izah üslubundan faydalanmıştır. 1) Leksik, 2) Fonetik, 3) Gramer, 4) Karşılaştırma (Sadıkova, Aleskerova, 116).

1.2.4. Bedâyi’u’l- Lugât (XV. Yüzyıl sonraları)

Çağtayça-Farsça bir sözlüktür. Abuşka gibi, Nevâî’nin eserleri için yazılmış sözlüklerin en eskilerinden biri olarak kabul edilir. Heratlı şair ve müellif Tâl-i Îmânî tarafında Sultan Hüseyn Baykara (1469-1506)’nın isteği üzere hazırlanmıştır.

Bedâyi’u’l-Lugât’ın girişinde, sözlüğün Nevâî’nin eserlerindeki nadir ve anlaşılması güç kelime, deyim ve ifadeler, onun eserlerini okuyucak kişilere, özellikle İran Türklerine izah için kaleme alındığı ifade edilmektedir. On beşinci yüzyılın sonrlarına doğru yazıldığı tahmin edilen sözlükte, 863 madde başı kelime bulunmaktadır. Çağatayca kelime maddeleri, isimler, sıfatlar, fiiller ve diğer kelime gurupları şeklinde tasnif ve tertip edilerek Farsça karşılıkları verilmiştir.

A. K. Borovkov, sözlüğün Leningrad Devlet Kütüphanesi N. N. Hanıkov koleksiyonunda bulunan 1117/1705-1706 istinsah tarihli nüshasını esas alarak geniş bir ön sözle birlikte yayımlanmıştır (Öz, 310-309).

1.2.5. Nezr Ali Ferheng-i Türkî-i Çağatâî be Fârsî (Çağtayca-Farsça Sözlük) (1629-1642 arası)

Safevi Türk imparatoru Şâh Şâfî I. Sâm Mîrzâ (1629-1642)’nın emriyle Nezr Ali adlı bir kişi tarafından yazılmış Çağtayca-Farsça bir sözlüktür. Farsça bir giriş, üç bölüm ve bir hatimeden meydana gelir. Çağtayca kelimeler, Nevâ’î’nin manzum eserlerinden derlenmiştir. Eserin girişinide Çağtay Türkçesinin yazım özelikleri hakkında bilgiler verilmiş; birinci bölümde Çağtayca ve Farsçada kullanılan ortak kelimeler, ikinci bölümde Çağtaycanın öğrenilmesinde gerek görülen kelimelere yer verilmiştir. Üç bölümde de diğer Çağtayca kelimeler, ilk harfleri bap kabul edilerek baplar ve baplarda yer alan maddeler harf sırasıyla dizilmiş ve Farsça karşılıkları yazılmıştır. Hatime kısmında da Türklerin bazı gelenek ve törelerinden söz edilmiştir (Öz, 309).

1.2.6. Kenzü’l-Lüga (1150/1737)

Farsça kelimelerin Arapça ve Türkçe karşılıklarını veren bir sözlüktür. Muhammed Ali b. Muhammed Rızâ tarafından hazırlanmıştır. Âgâ Buzurg-i Tehrânî’nin verdiği bilgilere göre, yazar sözlüğünün yetmiş yaşında iken, 1507/1737 yılında yazılmıştır (Öz, 309).

1.2.7. Senglâh (1172-73/1759-60)

Mebâniyü’l-Lugat adıyla da bilinen Senglâh, Çağtayca için yazılmış önemli bir dil bilgisi ve sözlük olup Mîrza Mehdi Hân-i Esterâbâdi tarafından kaleme alınmıştır.

Yazarın tam adı Mirzâ Muhammed Mehdî Hân Kevkeb b. Muhammed Nâşır-i Estâbâdî’dNâşır-ir. Yazar bazı kaynaklarda ZNâşır-iyâ’ü’l-Uyûn ve Mecmû’a-Nâşır-i Mîrzâ Mehdî Hânî’nin yazarı Nizâmüddin Muhammed Hâdî b. Muhammed el-Hüseyn es-Safevî ile karıştırılmıştır.

Açılanan kelimelerin güçlüğü nedeniyle sözlüğe, ‘taş’ anlamında Farsça ‘seng’ ve mekân bildiren Türkçe ‘-lâh’ ekinde türetilme ‘taşlık’ anlamında Senglâh adı verilmiştir. Çağtay dili için değerli bir kaynak olan Senglâh, Nâdir Şâh zamanında yazılmaya başlanmış, fakat Nâdir Şâh’ın ölümünden sonra, 1172-73/1759-60 yıllarında tamamlanmıştır.

Seglâh üç bölümden oluşur. Mebâniyü’l-Lügat adlı birinci bölüm Çağatayca’ya dair bir dilbilgisi kitabıdır. Bu bölümün Senglâh’tan sonra ve ondan ayrı olarak yazıldığı da kabul edilmektedir. Eserin sözlük kısmı ikinci bölümdür. Maddeler harf sırasıyla, ‘Kitâbu’l-elif’, ‘Kitâbu’l-bâ’ gibi başlıklar taşıyan bölümlere ve her kitap, ‘bâbü’l-meftûhât’, ‘bâbü’l-meksûrât’ ve ‘bâbü’l-mazmûmât’ şeklinde, ilk hecenin ünlüsüne göre bablara ve bablar da ikinci harflere göre daha küçük kısımlara ayrılmıştır. Üçüncü bölümü bir lahika olup Nevâ’î’nin 12 manzum eserinde ve özellikle Mahbûb’l-Kulûb’undaki Arapça, Farsça kelime ve deyimler açıklanmıştır. Her üç bölümde açıklamalar Farsçadır. Senglâh’ın Kitâb-i Adn adlı bir özeti de yapılmıştır, ancak yazarı bilinmemektedir. (Öz, 310-311).

1.2.8. Cevâhirü’l- Elsine (1182/1768)

Türkçe-Arapça-Farsça bir sözlüktür. İbrâhîm Velid-i Türk adlı bir yazar tarafından 1182/1768 yılında yazılmıştır. Sözlükte Türkçe kelimeler madde başı yapılarak Arapça-Farsça karşılıkları verilmiştir. Türkçe kelimelerin ilk harfleri bâb kabul edilmiş ve bâblar alfabetik olarak sıralamıştır. Ayrıca baplar, ilk hecelerin ünlülerine göre meftuha, meskure ve mazmume şeklinde kabul edilmek suretiyle