3.3. Fars Dili Kitapları
3.3.1. Dilbilgisi Kitapları
3.3.1.1. İki Dilin Mükayisesi (İki Dilin Karşılaştırılması)
Heyet, Cavat, Çev: İki Dilin Karşılaştırması, Sasani, Ç, “Mukaddime ve Sözlük” Menafi, M., Bakü, Elim, Yay. 1991, (Tahran, H. 1362) 100 s. (Varlık dergisinin ilavesi) (Azerbaycan İlimler Akademisinin Nizâmî Halklar Dostluğu Madalyalı Edebiyat Enstitüsü)
İranlı âlimi Cevat Heyet’in 1982 yılında Tahran’da yayımladığı Mukayisetu’l- Lugeteyn (İki Dilin Karşılaştırılması) eseri sorunların derinliği ve konularının çok yönlüğüyle Sovyetler Birliği Azerbaycan’da Türkoloji ve dil uzmanlarının dikkatini çekmiştir. Bu kitapta Türk dillerinin kökeni, onun diğer dillerle ilişkisi, Azerbaycan Türkçesi’nin morfoloji ve sözdizimi, gramer kurallarının birçok ağır konularıyla ilgili müellifin ilmi düşünceleri verilmiştir.
Eserin Farsça metininde Dr. Cevat Heyet “Türk Dili”, “Türk Sözü”, “Azeri Lehçesi”, “Azeri Türkçesi” terimlerini “Azerbaycan Türkçesi”, “Azerbaycan Sözü” anlamında kullanmıştır. Okuyucuların tam anlamıyla anlaması için çevride aynı sözlerin yanında parantezde “Azerbaycan” kelimesi eklenmiştir. Bunun dışında, müellif Azerbaycan Türkçesi’nin sondan eklemeli dil olduğunu eserin Farsça bölümün sonunda ifade etmiştir. Bununla ilgili olarak eserin sonuna bir liste koymuştur. Çevrideyse bu ek ilave kısmına kelimesine ihtiyaç duyulmadığından çıkarılmıştır (Heyet, 6).
Kitap, Arap ve Fars grameri esası alınarak yazılmıştır. Eserde tartışmaya neden olacak bazı konulara Firuze Parençi şerhler yazmıştır. Bu şerhler çalışmanın sonuna eklemiştir (Heyet, 7).
Fars ve Türk dillerinin karşılaştırması hakkında bundan beşyüz yıl önce Horasan ve Türkistan’ın büyük şairi Emir Alişir Nevai klasik Türk eserlerinden sayılan Muhakemetul-Lugeteyn isimli eserini yazmıştır (Heyet, 10).
Muhakimetül- Lugeteyn kitabı Prof. Dr. Turhan Gencevî tarafından Farsçaya çevrilmiş ve 1327 /1947-1948 yıllarında Tahran’da yayımlanmıştır. Sunulan bu kitap Nevai’nin eserinin devamı olduğu için Mukayesetul-Lugeteyn olarak isimlendirilmiştir.
Burada kullanılan Türkçe sözler Azerbaycan yazar ve şairlerinin eserlerinden alınmıştır (Heyet, 11).
Muhakemetul-Lugateyn kitabında Çağatay Türkçesi Fars diliyle karşılaştırılmıştır. Bu kitapta yapılan karşılaştırmada Azerbaycan Türkçesi ele alınarak Azerbaycan’ın bugünkü edebi dilinin sözleri ve onun özellikleri araştırılmıştır.
Kitabın sonunda 1750 adet Azerbaycan Türkçesi kelimesinin listesi verilmiştir. Bu listede onları ifade etmek için bağımsız Farsça kelimelerin olmamasından dolayı çoğu zaman Arapça kelimelerden istifade olunmuş veya birkaç sözle ifade edilmiştir. Bunun yanısıra çok sayıda “Azerbaycan Türkçesi” sözleri aynıyla veya onların telaffuzunda değişiklikler yaparak kullanılmıştır (Heyet, 12). 18
3.3.1.2. Müeyyenlik Anlayışının Fars Dilinde İfade Vasiteleri (Belirlilik Kavramının Fars Dilinde İfade Şekilleri)
Kerimov, Anar, Bakü, Adiloğlu, Yay. 2005 140 s. (Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi İlmi Kurulu’nun 15 Aralık 2004 tarihli kararıyla (protokol No: 3) yayımlanması tavsiye edilmiştir.)
İran dilleri özellikle Farsça her zaman araştırmacıların dikkatinde olmuş, bu dille ilgili birçok konuda çalışılmış ve araştırılmış, bazılarıysa henüz bir sonuca ulaşmamıştır. Fars dilinin gramerine bakış açısı farklı olduğundan (bazen Arap, bazen de Avrupa dillerinin etkisi altında yazıldığından) dilin gramer anlayışlarıyla ilgili farklı düşünce ve mülahazalar, bazen de çelişki olmuştur. Araştırmacılar nadir durumlarda dilin kendi imkânlarından yola çıkarak belirli sorunları araştırmaya çalışmışlardır.
Belirlilik ve belirsizlik anlayışı Fars dilciliğinin giderilmeyen sorunlarından birisidir. Fars dilciliğinde bu konunun araştırılmaması onun Fars dilinde net gramer özelliğinin olmamasıyla anlatılabilir. Birçok dillerde bu anlayış artikellerle ifade olunuyor ve bu gramer element belirlilik kategorisi gibi geniş bir anlayışın ifade
18 Eserin baştan sona incelediğinde Azerbaycan Türkçesi’nin Farsça karşısında zenginliğini ortaya
araçlarını sınırlandırıyor. Lakin Fars dilinde bu sınırlılık ortadan kalkıyor ve belirlilik anlayışı diğer leksik ve gramer kategorilerle ilişkisini tam anlamıyla yansıtabiliyor.
Belirlilik ve belirsizlik kavramları bir biriyle ilgili ve biri diğerine bağımlı kavramlar olmasına rağmen onların kendini gösterdiği ifade şekillerinin bir birinden birçok farklılıkları vardır. Bu yön onların ifade şekillerini araştırmamız imkânsızdır.
Okuyuculara sunulan bu eser Fars dilinde sadece belirlilik kavramlarının anlatım şekillerinin öğrenilmesine ayrılmıştır. Eserde belirliliğin leksik ve gramer şekillerini anlatarak somut dil faktörlerine dayanarak onlarda bu kavramın tanımlanmasında etkisi belirleniyor (Kerimov, 3).
3.3.1.3. Fars Dilinde Vurgu Ekpermental Tedkikat İşi (Fars Dili’nde Vurgu Deneysel Araştırma Çalışması)
Mammadova, Esmethanım, Bakü, Nafta-Press Yay., 2007, 242 S. (Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi ilmi kurulunun 14 Aralık 2006 tarihli toplantısının 3 nolu kararıyla yayımı önerilmiştir.)
İran dilleri, bunun yanısıra Farsça uzun süredir araştırmacıların araştırma konusu olmuş, onlar kendi incelemelerinde bu ve benzer anlamda kısa da olsa aynı dillerin ses sistemini de araştırmışlardır. Farsçanın seslerine dair incelemeler 1964- 1966 yıllarında yayımlanmış iki monografi çalışması olarak anlamda tamamlanmıştır. Fakat Farsça fonetiğinin diğer alanları, söz ve cümlede ses tonun yükselip alçalması ve benzeri konularla ilgili henüz bir yapılmamış, bu konuda ortaya konulan düşünceler ise tartışmalı olarak kalmıştır
Monografinin amacı, adı geçen konulardan birini öğrenmek, yani, Fars dilinde söz vurgusunun yeri, fonetik doğası ve fonksiyonlarını belirlemektir (Mammadova, 3).
Fars Dilinde Vurgu (Deneysel Araştırma Çalışması) bu monografi çalışması dört fasıla ayrılmıştır.
1. Fasıl: “Vurgu, doğasına, yerine göre çeşitleri” adlandırlmaktadır. Burada genel olarak amaç vurgu konusunun tamamı, İran ve Fars dilciliğinde yeri, vurgunun türlerinin ve araştırma çevresinin belirlenmesidir. Çünkü belli olan
edebiyatta, genel vurgunun çeşitleri birbirleriyle karşılaştırılıyor. Bu fasılda, vurgular ilk önce ayrı ayrı konuşma bölümleri bakımından, arkasından bu, konuşma bölümlerinde ifade olunmuş içerik ve duygu bakımından ifade edilmiştir. Bunlardan daha sonra vurgular fonetik ve morfoloji bakımından çeşitlerine bölünmüş, ayrıca bunların her birinin araştırmaları gösterilmiştir. Bunlarla birlikte bu fasılda konunun Fars dilciliğinde ortaya çıkması, bu zamana kadar vurgu hakkında yürütülmüş mülahazalar ve zaman zaman onlar hakkındaki yorumlara da yer verilmiştir. Burada ayrıca Farsçanın fonetiğini araştırılması tarihine de kısaca işaret edilmiştir.
2. Fasıl: “Deneme malzemeleri, programların düzenlenmesi ve araştırma usulleri” olarak isimlendirilmektedir. Bu fasılda programların düzenlenmesi, onların hazırlanması amacı ve prensibinden, deney çalışmalarına hazırlıktan, farklı araçların çalışma usullerinden ve araştırmanın gidişinden bahsedilmektedir. Burada Fars dili söz vurgusunun fonetik doğasını ve yerini belirlemek için kullanılmış farklı metot ve usuller açıklanmıştır. Ses sinyalinin kayıt edildiği ossilograf19 bantlarından örnekler verilmiş, bu bantlar üzerinde seslerin uzunluğu, sesin alçaklık ve yükseklik derecesi, gerginliği ve kalitesinin araştırılması usulleri anlatılmıştır. Bunlardan başka imkân ölçüsünde kullanılmış makinelerin çalışma biçiminden de bahsedilmiştir. Azerbaycan ve Fars dilciliğinde “görünen nutuk (diksiyon)” tipli ossilograf örnekleri ilk kez bu kitapta kullanıldığından, onların şerhi de verilmiştir. 3. Fasıl: “Söz vurgusunun yeri ve fonksiyonları” adını taşıyor. Bu fasılda önce
Fars dili söz vurgusunun yeri, daha sonraysa onunla ilişkili olarak fonksiyonları incelenmiştir. Doğal olarak vurgunun yerini incelenmesine iki heceli sözlerden başlanılmıştır. İki heceli kelimelerde vurgunun, yerine göre üç telaffuz şekli olabilir.
Vurgusu birinci hecede olan kelimeler: /-_ _ /; vurgusu ikinci hecede olan sözler: /_ _- /. İki heceli sözlerden sonra üç heceli kelimelerin incelemesi yapılmıştır. Üç heceli kelimelerde vurgunun yerine göre üç telaffuz şekli mümkündür: vurgusu birinci hecede olan kelimeler:/_- _ _ /; vurgusu ikinci hecede olan sözler: /_ _- _ /; vurgusu üçüncü hecede olan kelimeler: /_ _ _- / (Mammadova, 5).
19 Bir tür kayıt ses kayıt cihazı
4. Fasıl: “Söz vurgusunun doğası” olarak isimlendiriliyor. Bu fasılda vurgunun fonetik doğası incelenmiştir. Vurgu konuşma sesleriyle ilgili olay olduğundan, onun fonetik doğasının araştırılmasında sesin fiziki, akustik özellikleri olan sesin hızlılığı, yoğunluğu (sesin gücü), uzunluk (seslenmenin devam ettiği zaman), formantlar (sesin kalite göstericileri) gibi komponetleri (bilgileri) tahlil edilmiştir. Burada vurgulu konuşma hissesi, kelimenin dâhilindeki vurgulu hece saydığımız komponetlere göre, söz içindeki vurgusuz hece ile karşılaştırılmıştır. Bu fasılda söz vurgusu ve ünlülerin uzunluğu, vurgu ve seslerin alçalıp yükselmesi, vurgu ve seslerin gerginliği, nihayet, vurgu ve seslerin kalitesi gibi alt başlıklar halinde Fars dili söz vurgusunun fonetik doğası incelenmiştir.
Deneme çalışmalarını A.A.Jdanov Leningrad Devlet Üniversitesi’ne (şimdi Sank-Petersburg Devlet Üniversitesi) ait Ord. Prof. Dr. L. V. Şerba deney laboratuarında Prof. Dr. L.R. Zinder ve Doç. Dr. L. A. Verbitiskaya’nın gözetimi altında yapılmıştır. Konuyla ilgili bilimsel sonuçlar Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi’ne ait Kibernetik Enstitüsü’nde yapılmıştır (Mammadova, 6).20
3.3.1.4. Muasir Fars Dilinde Feelden Düzelen İsimler (Modern Fars Dilinde Fiilden Yapılan İsimler)
Hümmetova, Şergiyye, Bakü, Nurlan, Yay., 2009, 144 s. (Azerbaycan Muallimler Enstitüsü’nin Şeki Şubesi’nin ilmi kurulunun 17 Şubat 2009 tarihli toplantısının (Protokol N: 5) kararıyla yayımlanması tavsiye edilmiştir.)
Kitapta Modern Fars dilinin fiilden türetilen isimlerin ilmi-teorik prensipleri araştırılıyor. Fiilden morfoloji, (sentaks) cümle bilgisi, morfoloji, transformasyon (cümle kendi şeklini değişerek başka şekle dönüşmek) yolu ile yapılan fiiller ve isimler araştırılıyor, onların şekil ve içerik özellikleri açıklanıyor (Hümmetova, 3). Kitapta önce fiilden isim yapılma konusu ve isim yapılma yolları hakkında dilci âlimlerin düşünceleri özetle verilmiş, sonra Modern Fars dilinde fiilden isim yapılma süresi ve bu süreç döneminde ortaya çıkan yeni kelimeler ve onun kendi içerisinde gelişme kurallarına dayanarak bölümlere ayrılmıştır. Çalışmada ilk kez Modern Fars
20 Eser Fars ve İran Dilleri’nde vurgu konusunda güncel ve gerekli bilgilerin tamamı aktarılmıştır.
dilinde morfoloji üsuliyle fiilden isim yapma sürecinde kullanılmış şekilcilerin fonetik içeriğinin özellikleri, fiil kökleri ve fiilin kök harfleriyle eklerinin birleşmesinden ortaya çıkan fonetik kurallar hakkında bilgi verilmiştir (Hümmetova, 4).
Morfoloji-sentaks usulle yapılan birleşik isimlerin somut özellikleri yorumlanmış, onların farklı anlam özellikleri gösterilmiş, fillerin çeviri yöntemi ile isimlere çevrilme süreci anlatılmış, bunların yanı sıra fiilden yapılan isimlerin leksik- semantik (anlam) özellikleri incelenmiş ve fiil isimlerin leksik-gramer kategorideki özelliklerine göre ayrılmıştır (Hümmetova, 5).
Araştırma dört fasıl, sonuç ve kaynak kısmından oluşmaktadır. 1. Fasıl: Fars Dilciliğinde ismin oluşmasının araştırılması (8-20 s.) 2. Fasıl: Morfoloji yoluyla fiilden isim yapılma süreci (21-50 s.)
3. Fasıl: Sentaks ve morfoloji- sentaks yolla fiilden isim yapılma süreci (51-85 s.)
4. 1. Fasıl: Transformasyon yoluyla filden isim yapılma süreci (86- 105 s.) 4. 2. Fasıl: Fiilden yapılan isimlerin sınıflandırılması (105- 129 s.)
Sonuç (129- 126 s.) Kaynaklar (129- 141 s.)
3.3.1.5. Fars Dili Gramatikasi Terimleri (Fars Dili Gramer Terimleri) (Artikıl)
Mammadov, Vügar, Bakü, Bakü Yayım Evi, 2010. 134 S. (Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Ziya Bünyadov Şergşünaslık Enstitüsü)
Kitapta Fars dili ile ilgili olarak Fars, Azerbaycan Türkçesi ve Rus dillerinde yazılmış ilmi, edebî, ders kitaplarından, ders malzemelerinden ve sözlüklerden toplanmış morfolojiye ve sözdizimine ait terminoloji malzemesi, leksik-semantik anlamda ilk kez karşılaştırmalı bir biçimde geniş bir şekilde tahlil ediliyor. Eserde Fars dili gramer kurallarının ortaya çıkış yolları ve mevcut durumu, bu alanda hataların ortadan kaldırılması, örneklerin netleştirilmesi yolları gösteriliyor. Teorik ve pratik önemimi dikkate alarak, kitaba Fars diline ait gramer terimleri onları
Azerbaycan Türkçesi ve Rus dilinde karşılıkları, kullanılması doğru sayılmayan, bunun yanı sıra müellifin önerdiği terimler hakkında genel bilgi veren terimler sözlüğü ilave edilmiştir.
Monografinin Fars dilciliğinde kavramların doğru terminoloji ifadesi ve yeni terimlerin oluşturulmasının ilmi esaslarının hazırlanmasında teorik öneme sahip bir ilimi araştırmalar, Fars dilinin öğretildiği müesseselerde pratik öneme sahip ders kitabı gibi kullanılabilir (Mammadov, 2).