2.3. Sovyetler Birliği Döneminde Yapılan Çalışmalar
2.3.1. Fars Dili Kitapları ve Dilbilgisi Kitapları
Tarih boyunca Azerbaycan’da Fars dili alanında dönemine uygun kıymetli eserler yazılmıştır. Sovyetler Birliği döneminde bu gelenek zirve dönemini yaşıyordu. Bu eserler aşağıda başlıklar altında sunulmalıdır.
2.3.1.1. Fars Dili
A.İ. Azeri, Bakü, Azerbaycan Devlet Üniversitesi, Yay. 1952., 355 s. (Şergşünaslık Fakültesinin 1. ve 2. sınıf öğrencileri için hazırlanmıştır).
Ders kitabı dört başlık halinde toplanmıştır:
1. Fars dilinin fonetiği ve Fars alfabesi (. 6- 30 s.) 2. Dersler bölümü (30- 223 s.)
3. Modern İran Edebiyatı’ndan parçalar (224- 302 s.) 4. Farsça- Azerbaycan Türkçesi sözlüğü (302- 364 s.)
Önce Fars dilinin fonetik kuralları ve alfabesi hakkında genel bilgi verilmiş, sonra harflerin yazıda kelimeler içerisindeki şekilleri, onların fonetik önemi gösteriliyor ve öğrencilerin Fars alfabesinin “pratik öğrenimi” ile tanıştırılması sağlanıyor.
İkinci kısım 31 dersten oluşuyor. Dersler şu plan üzere kurulmuştur: Önce belli konudan bahseden bir metin, sonra bu metinlere özel sözlük, akabinde metinlerde bulunan ismin halleri ile ilgili gramer kuralları açıklayan tanımlar ve nihayetinde bu kuralları pekiştirmek amacıyla verilmiş ödevler.
Üçüncü kısımda Azerbaycan Türkçesinden Farsçaya, Farsçadan Azerbaycan Türkçesi’ne çevrilere yer verilmiştir. Çevrilecek olan bu metinlerin altında öğrencilerin önceki derslerde görmedikleri yeni sözlerin sözlüğü de verilmiştir.
Metinlerde geçen sözlüklerin yanı sıra son kısımda da Azerbaycan Türkçesi kısa sözlüğü verilmiştir (Azeri, 5).
Azerbaycan Türkçesi’nden Farsçaya çevrilen metinlerde Azerbaycan tarihinin kahramanlık sayfalarından parçalara yer veriliyor, Farsçadan-Azerbaycan Türkçesine çevrisi istenilen metinler ve şiirlerdeyse çeşitli hikâyelerden alınmış kısımlara ve ünlü İranlı şair ve yazarlarının metinlere yer verilmiştir.
2.3.1.2. Zebân-i Fârisî
A. Azeri, Neyyar Neyyarzaman, Hatemi, Bakü, Azerbaycan Devlet Yayınevi, Yay., 1959 222 s. (Azerbaycan Ortaokulları 6.ve 7. sınıflar için Fars dili ders kitabı) (Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Eğitim Bakanlığı tarafından onaylanmıştır.)
Ders kitabında 49 ders vardır. Bu ders kitabı 2 bölümü içermektedir. İlk bölümde 90 sayfa ve 24 ders konusu vardır. 8. sınıflar için 25 ders başlığı verilmiştir. Her iki sınıfta derslerin kolaydan zora doğru gitmesini dikkate almazsak derslerin işlenme üslubu aynıdır. Aşağıda kitabın ders bölümü ve genel bölümleri açıklanmıştır. Ders kitabı üç ana bölümden oluşmaktadır.
Birinci Bölüm: (3- 194 s.)
1. Farsça metin (Azerbaycan Türkçesi’ne çevrilmesi istenilmektedir.) 2. Metinde geçen yeni kelimeler sözlüğü
3. Alıştırmalar (Farsça kelimeleri kullanarak, cümlede veya metinde olan boşlukları doldurmak ve Azerbaycan Türkçesi’nde verilmiş metin ve cümlelerin Farsçaya çevrilmesi istenilmektedir.)
4. Gramer anlatım.
Gramer kuralların anlatımı iki kısıma bölünüyor. a. Fiille ilgili anlatım.
b. İsimle ilgili anlatım.
5. Gramer konusunu pekiştirmek amacıyla ödevler verilmiştir. İkinci Bölüm: (191- 221 s.)
Farsça Okuma metinleri Üçüncü Bölüm: (222- 226 s.)
Farsça- Azerbaycan Türkçe Sözlüğü yer almaktadır. 2.3.1.3. Zebân-i Fârisî
A. Azeri, H. Alizade, Bakü, Azertedrisneşir, Yay., 1961, 272 s. (4.ve 5. sınıflar için ders kitabı) (Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Eğitim Bakanlığı tarafından onaylanmıştır.)
Kitap 5 kısımdan oluşmaktadır: 1. Kısım: Tekrar (1-82 s.) 2. Kısım: Dersler (82- 219 s.)
3. Kısım: Okuma Metinleri (219- 251 s.)
4. Kısım: Genellikle Kullanılan Farsça Kuralsız Fiiller (257- 263 s.) 5. Kısım: Farsça- Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü (263- 296 s.)
Birinci bölüm başlangıç sayfada 82. sayfaya kadar harflerle ilgili konulara ve tekrara yer verilmektedir. Bu kısımda basit kelimeler ve harflerin kelime başında, ortasında ve sonunda nasıl yazıldığı öğretiliyor. Bununla birlikte dersin sonunda kolay alıştırmalar ve kısa metinlerde geçen basit kelimelerden oluşan sözlük yer almaktadır.
Dersler kısmında 39 ders vardır. İlk olarak Farsça okuma metni, metinin alt bölümünde yeni kelimeler sözlüğü, gramer kuralların anlatımı, Azerbaycan Türkçesi’nden Farsçaya metin çevirisi ve Farsça doğru yazmak için kısa metinlerden uzun metinlere doğru ödevler veriliyor.
Okuma metni bölümde kısa, uzun metinler ve sözlük yer almaktadır.
Dördüncü kısımda ders kitabında kullanılan fiillerin cetvel halinde kök harfleri, mastarı ve anlamı verilmektedir.
Son kısımda kitabın genel sözlüğü yer almaktadır. 2.3.1.4. Zebân-i Fârisî
R.Sultanov, H. Mahmudov, A. Nezerli, Bakü, Azerbaycan Devlet Öğretim- Pedogoji Edebiyatı Yay., 1964., 232 s. (Ortaokul 7.ve 8. sınıflar için ders kitabı)
Bu ders kitabı yazarlar tarafından ikiye bölünmüştür. İlk bölüm 88 sayfa olarak 7. sınıf ders kitabı olarak ayrılmıştır. 7. sınıflara ders kitabında on altı ders yer almaktadır.
8. sınıflar için ayrılan bölüm 84 sayfadan oluşmakta on altı dersi içermektedir. Derslerin işleniş konusu her iki sınıfta da aynıdır. Kitapta ders işleme konusu ve kitabın bölümleri aşağıda yer almıştır.
1. Farsça metin
2. Metinde geçen kelimeler için sözlük 3. Gramer kuralların izahı
Gramer kuralların anlatımı iki yere bölünüyor. a. Fiille ilgili anlatım.
b. İsimle ilgili anlatım.
4. Alıştırmalar (Farsça metini Azerbaycan Türkçesi’ne çevirmek, Azerbaycan Türkçesiyle olan metini Farsçaya çevirmek)
5. Sözlük (ödevlerin sözlüğü dersin sonunda veriliyor).
Kitabın 2. bölümünde en çok kullanılan Kıyasi ve Semayi fiillerin alfabetik sırayla listesi veriliyor.
a. Mastar b. Fiilin Kökü c. Anlamı
Kitabın 3. Bölümünde Farsça verilmiş metinler ve sözlükler yer almaktadır. Kitabın 4. Bölümünde genel sözlük veriliyor.
2.3.1.5. Danışma Dili (Konuşma Dili)
Neyyar Zaman, Hatemi Bakü, Maarif Yay., 1965. s. 315 (Azerbaycan Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi için ders kitabı)
Neyyar Zaman Hatemi’nin yüksek öğretim öğrencileri için hazırladığı bu kitap altı bölümden oluşmaktadır.
1. Bölümde; fonetik, gramer ve leksikolojik özellikleri, Fars edebi dili ile karşılaştırılmalı olarak tasvir ve tahlil edilmiştir (Hatemi, 2). Daha çok Fars edebi dilinde ünlü ve ya ünsüz kuralları verilmiştir.
2. Bölümde; isim, fiil, fiilin farklı türleri, sıfat, sayı, zarf, bağlaçlar ve bunlarla ilgili çalışmalar yer almaktadır.
3. Bölüm; Fars yazarlarının sözlü halk edebiyatı karakterinde olan eserlerinden ve gazetelerinden örnekler vardır.
4. Bu bölümde; leksikoloji kurallarına yer verilmektedir. Burada Fars konuşma dilinde, bunun yanı sıra Fars edebi dilinde kullanılan fakat sözlük çalışmalarında az rastlanan sözler ve deyimlere yer veriliyor. Üçüncü ve dördüncü fasıllarda konuşma dilinde kullanılan sözlerin kısaca sözlüğü ve farklı metin örnekleri verilmiştir.
5. Bölümde, metinler sözlüksüz, transkripsiyonsuz ve edebi dil ile karşılaştırmalı olarak verilmiştir.
6. Bölüm sözlük ve deyimlerden oluşmaktadır. Kitapta ayrıca belli bir topluluğun kullandığı söz, deyim veya argo kelimelerin yer aldığı sayfalarda okuyucuların dikkat etmeleri için o kelimelerin altı çizilmiştir (Hatemi, 2). 2.3.1.6. Zebân-i Fârisî
Neyyar Zaman, Hatemi, Tehmine, Rüstemova, Bakü, Azerbaycan Devlet Öğretim- Pedogoji Edebiyatı, Yay., 1965., s. 267 (Lise 9-11. sınıflar için ders kitabı) (Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Eğitim Bakanlığı tarafından onaylanmıştır.)
Bu ders kitabı dört fasıla bölünmüştür: 1. Fasıl: Dersler (3- 179 s.)
2. Fasıl: Okuma Metinleri (189- 212 s.)
3. Fasıl: Farsça-Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü (213- 254 s.) 4. Deyimler ve atasözleri (2655- 261 s.)
Fasılların hakkında bilgi:
Derslerin zorluk veya kolaylığı, öğrencinin sınıf seviyesine göre verilmiştir. 1. Fasıl: Dersler faslı, ders kitabı olarak dört kısma ayrılmaktadır. İlk önce
Farsça metin, sonunda yeni kelimeler içeren Farsça-Azerbaycan Türkçesiyle ilgili sözlük, Azerbaycan Türkçesiyle verilen cümleleri Farsçaya, Farsça verilen cümleleri Azerbaycan Türkçesine çevrilmesi istenmektedir. Bununla birlikten en sonda gramer anlatımları verilmiştir.
2. Fasıl: Okuma metin kısmında 19 Farsça metin yer almıştır. Her metnin sonunda yeni kelimeler için kısa sözlük verilmiştir.
3. Fasıl: Farsça ve Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü verilmiştir. 4. Fasıl: Alfabetik sırasıyla deyimler ve atasözleri verilmiştir.
2.3.1.7. Fars Dili
H., Alizade, Tehmine, Rüstemova, Bakü, Bakü, 1966, 78 s. (Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Yüksek Öğretim Eğitim Bakanlığı S. M. Kirov Azerbaycan Devlet Üniversitesi) (Azerbaycan Devlet Üniversitesi Açık Öğretim Şubelerinin 1. sınıf öğrencileri için ders kitabı)
Ders kitabında metodik kurallar ve dersler bölümünü Doç. Dr. H. Alizade, “Fars Alfabesi” bölümü ise T. Rüstemov tarafından yazılmıştır.
Birinci sınıf öğrencileri için yazılmış olan bu Fars Dili ders kitabı açık öğretim 1. sınıf programı üzerine tertip edilmiştir.
Ders kitabında genellikle ders konuları açık öğretim öğrencilerinin bağımsız bir şekilde öğrenmeleri için uygun biçimde sıralanmıştır. 1. sınıf öğrencileri ders kitabında yer alan dersleri 1.sınıf ikinci yarıyılına kadar iyi bir şekilde öğrenmeli ve sınav döneminde bütün konulara vakıf olmalıdır. Açık öğretim öğrencisi aşağıdaki konulardan sorumludur.
a. Fars alfabesinin özelliklerini bilmelidir.
b. Harflerin yazılış kurallarını bilmeli ve yazmayı öğretmelidir.
c. Farklı metinleri bağımsız şekilde okuyup Azerbaycan Türkçesine çevirebilmelidir.
d. Gramer tanımlarını bilmelidir.
e. Ders kitabında bütün ödevleri yazılı şekilde sınavdan sorumlu olan öğretmene göstermelidir.
f. Ders kitabında olan metinlerin tamamını deftere yazarak, sözlüklerin tamamını öğrenmelidir.
g. Son olarak her bir açık öğretim öğrencisinin iki sözlüğü olmalıdır: Birinci Farsça-Azerbaycan Türkçesi, diğeri ise Azerbaycan Türkçesi-Farsça (Rüstemov ve Alizade, 3).
Kitapta derslerin anlatım biçimi: İlk önce Farsça metin veriliyor ve okunarak Azerbaycan Türkçesi’ne çevrilmesi isteniyor. Metinin altında o metinde geçen yeni kelimelerin sözlüğü yer almaktadır. Dersin sonunda gramer kurallar, ödevler ve Azerbaycan Türkçesi metninin Farsçaya çevrilmesi bekleniyor.
2.3.1.8. Zebân-i Fârisî
Memmedağa, Sultanov, Rağibe, Ahundova, Bakü, Maarif, Yay., 1971, 298 s. (Ortaokul 3. sınıf öğrencileri için ders kitabı)
Bu ders kitabında 116 ders vardır. Her bir dersin metinin içerisinde geçen konu için metinin altında soruların cevaplandırılması istenilmektedir. Her bir metinin altında o dersle ilgili gramer kuralları anlatılmıştır. Öğrencinin gramer kurallarını daha iyi anlaması için alıştırmalar verilmiştir. Metinler genellikle ünlü Azerbaycan yazar ve şairlerinin yazdıkları eserlerden alınmıştır. Derslerin sonunda bulmaca ve kısa şiirler yer almıştır. Kitabın en sonunda derslerden ilave okuma metinleri verilmiştir. Ders kitabında derslerin öğrenciler tarafından iyi anlaşılması için metine uygun resimler kullanılmıştır. Metinlerin birçoğunda verilen mesajlar ilkokul öğrencisinin yaşına uygun ahlâki içerikli mesajlardır.10
2.3.1.9. Azerbaycanca ve Farsça Danışma Kitapçası (Azerbaycan Türkçesi ve Farsça Konuşma El kitabı)
Teymur, Abdullayev, Bakü, Maarif, Yay., 1972, 203 s.
Öğrenciler için hazırlanmış olan Azerbaycan Türkçesi ve Farsça konuşma el kitabı Farsçanı öğrenen ortaokul, lise ve üniversite öğrencileri için ve bunun yanı sıra bu dili iyi öğrenemeye çalışanlara yardım amacıyla düzenlenmiştir.
Sovyetler Birliği döneminde Azerbaycan’da ilk kez Azerbaycan Türkçesi ve Farsça konuşma el kitabı hazırlanmıştır (Abdullayev, 3).
Bu el kitabında konuşmayla ilgili ana başlıklara yer ayrılmıştır. Kitabı hazırlayan uzman kitabın içeriğini on dört başlık altında toplamıştır.
10 Ele aldığımız bu kitabı üniversite ve lisede okunan Fars dili ders kitaplarından ayıran en büyük
2. 3.1.10. Kitâb-i Zebân-i Fârisî
Ahmed, Şefai,- Hüseyn, Mahmudov, Bakü, Maarif, Yay. 1972, 326 s. (Ortaokul 4. sınıflar için ders kitabı)
Ders kitabında 127 metin yer almaktadır. Her bir metin için Farsçadan Farsçaya sözlük verilmiştir. Ayrıca derslerle ilgili Farsça soru-cevap halinde alıştırmalar yer almaktadır. Bunların yanı sıra metinlerin seviyesine uygun gramer kuralları anlatılmıştır. Ders kitabının sonunda 10 sayfalık kısa ve basit cümlelerden oluşan fıkra bölümü bulunmaktadır.11
2.3.1.11. Fars Dilinde Sözdüzeldici Omomorfemler (Fars Dilinde Bağlaç ve Edatlar)
Teyyibe, Aleskerova, Bakü, Elim, Yay., 1972, 209 s. (Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi Orta Doğu Halkları Enstitüsü)
Sunulan bu eser, dil kavramlarının fonetik anlamda aynı, anlamca farklılı olan bağlaç ve edatlar hakkında yazılmıştır.
Bağlaç ve edatların fonetik yönden aynı, anlamca farklılığı dilcilerin dikkatini çekmiş ve onlar bu konuda belirli mülahazalar söylemişler. V.V. Dinogradov, V.V Passek, O. S. Ahmedova, A. H. Smirnitski vb. diğerlerinin “Omnim afiksler” hakkındaki bazı notların dışında, bu konu dilcilikte nerdeyse araştırılmamıştır.
Eser üç fasıldan oluşmaktadır: 1. Fasıl: (9- 24 s.)
2. Fasıl: (25- 52 s.) 3. Fasıl: (53- 209 s.)
Birinci fasılda esas olarak dil kaidelerinde fonem, morfem, ses, birleşik kelime, cümlenin fonetik yönden aynı, anlamca farklılığından bahsedilmiştir. Aynı fonetik içerikte bir ve birkaç dil kaidesine özel farklı anlamın ifade edilmesinin esas özellikleri fars dilinde verilen örneklerle gösterilmiştir.
11 İncelediğimiz ders kitabında diğer ders kitabıdna rastlamadığımız farklı yanı ders kitabında Fars
yazar ve şairler tarafından yazılan metinlerle birlikte Azerbaycanlı yazar ve şairlerin eserleri kitabın müellifi tarafından Farsçaya çevrilerek verilmiştir. Eserin diğer dikkat çekici ve farklı yanı ilkokul 3. Sınıfların ders kitapları gibi ders kitabında metinler, gramer konuları, sözlük ve alıştırmaların tamamı Farsça verilmiştir.
İkinci fasılda kelime türeten ekler, bu döneme kadar araştırılması hakkında özetle bilgi verilmiş ve onların türeme yolları gösterilmiştir. Bu fasılda kelime türeten bağlaç ve edatlar çok anlamlı kelime türeten morfemlerden farklı olarak verilmiştir.
Üçüncü fasılda kelime türeten “bağlaç ve edatlar” ve onların anlam özelliklerinden, kelime türetmek ve onların açısından, hangi ses guruplarına ilave edilmesinden vb. konulardan bahsedilmiştir. Kelime türeten bağlaç ve edatlar alfabetik sırasıyla verilmiştir (Aleskerova, 4).
2.3.1.12. Fars Dilinde Şahıs Evezlikleri (Tarihi Aspektle) Fars Dilinde Şahıs Zamirleri (Tarihi Bakışla)
Cemile, Sadıgova, Bakü, Elim, Yay., 1975, 180 s.
Bu eser, Farsça şahıs zamirlerinin Fars dilinin ortaya çıkış döneminden modern döneme kadar kullanım kurallarını ele almaktadır. Bu araştırma Fars dilindeki şahıs zamirlerinin farklı dönemlerde kullanım şekillerini, dilin gelişmesiyle ilgili olarak aynı dönemlerde ortaya çıkmış fonetik değişikleri, zamirlerin eski ve yeni formlarını ve onların gramer özellikleri gibi konuları ele almaktadır.
Bu monogrfide Fars dilinin tarihi derinliklerinde mevcut olan yazılı eserlerin dilinden, aynı dönemdeki, akraba diller ve diyalektler üzerine yazılmış gramer kurallarınden ve Hint-Avrupa dillerinde bu konuya ait ilmi araştırmalardan geniş istifade edilmiştir.
Monogrfida eski ve orta Fars diline ait yazılmış abidelerin örnekler transkripsiyon ile verilmektedir (Sadıgova, 5).
2.3.1.13. Fars Dilinde Sade Cümle Sintaksisi (Fars Dilinde Sade Cümle Sentaksı)
H. Ş. Mahmudov, Bakü, Azerbaycan Devlet Üniversitesi, Yay., 1975 s. (Şergşünaslık Fakültesi’nin ilmi kurulunun kararıyla ders kitabı olarak tavsiye edilmiştir).
Bu ders kitabı Fars dilinde sadece cümle hakkında bilgi vermektedir. Genellikle cümlenin türleri ve cümle öğeleri, bunun yansıra gramer kurallarına uymayan kelimeler anlatılmaktadır.
Müellif, kitabın yazıldığı döneme kadar Azerbaycan Türkçesinden Farsça’ya sade cümle sözdizimine ait farklı yıllarda yayımlanmış makaleleri bir yere toplamış, onları yeniden düzenlemiş ve onlara yeni ilaveler etmiştir.
Cümlenin türleri konusundaysa (cümle ögelerinin kullanımına göre cümlenin türleri, haber, zarf ) vb. konular müellif tarafından ilk defa işlenmiştir (Mahmudov, 2).
Ders kitabı genel olarak iki kısma ayrılmaktadır: 1. Cümlenin türleri
2. Sade cümlenin içeriği
Kitabın her iki kısmında ilk olarak gramer kuralları açıklanmış, sonra örnekler Farsça verilmiş, verilen örneklerde gerekli kelime ve fiillerin altı çizilmiştir. Örnekler İran’ın önde gelen yazar ve şairlerinden (Sadık Hidayet, Sedef, Nadir Nadirpur, Ebul Hasan Alf Abadi) alıntılar şeklinde yapılmıştır.
2.3.1.14. Fars Dilinde Fiili Sıfat ve Fiili Sıfat Terkipleri (Fars Dili’nde Filimsi ve Fiilden Yapılan Sıfatlar)
Tehmine, Rüstemova, Bakü, Azerbaycan Devlet Üniversitesi Yay., 1977., 90 s. (Azerbaycan Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi’nin İlmi Şurası tarafından tavsiye edilmiştir.)
Bu kitap modern Fars edebi dilinin problemli konularından biri olan sıfat fiil konusunu anlatmaktadır (Rüstemova, 3).
Bu ders kitabı üç bölümden oluşmaktadır: 1. Fars dilinde sıfat-filler (4- 43 s.)
2. Fars dilinde sıfat-Fiil olarak kulanılan kelimeler (Terkibleri) (44- 68 s.) 3. Fars dilinde Arapça kökenli sıfat-filler (69- 90 s.)
Kitabın birinci faslı 36 sayfadan oluşmakta beş ana konuyu kapsamaktadır. Kitabın ikinci kısmı üç ana başlık halinde eserin 30 sayfasını içermektedir. Eserin üçüncü bölümü 24 sayfadan oluşmakta ve dört ana konuya yer verilmektedir.
Konular anlatıldıktan sonra Farsça örnek fiiller verilmiştir. Kitabın tamamında konulara ait örnek Farsça cümleler ve kısa metinler verilmiş, cümlede gerekli olan fiilin altı çizilerek gösterilmiştir.
2.3.1.15. Muasir Fars Dilinde Edat ve Bağlaçlar (Modern Fars Dilinde Edat ve Bağlaçlar)
Şireliyev, Ş., Bakü, Azerbaycan Devlet Üniversitesi, Yay., 1978, 89 s. (Şergşünaslık Fakültesi’nin Fars Dili ve Edebiyatı öğrencileri için) (Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Eğitim Bakanlığı Sergey Mironoviç, Kirov Kırmızı Emek Bayrağı Devlet Nişanlı Azerbaycan Devlet Üniversitesi) (Sergey Mironoviç, Kirov Azerbaycan Devlet Üniversitesi’nin Şergşünaslık Fakültesinin İlmi Şurası’nın kararıyla yayımlanmıştır.)
Edat ve bağlaçlar bağımsız kelimeler olarak olduğu, tam bir anlamı yoktur. Bu tür kelimeler, bağımsız anlamlı sözlerden tedricen ayrılarak, kendi anlamlarını daraltmış, türedildikleri sözcük türlerinin anlam özelliklerini kaybetmiş, yeni anlam kazanmış ve konuşmacının düşüncesine spesifik ilgisinin ifade etmektedir. Bununla birlikte aynı kelimeler, kendi sentaksının görevlerinin de değişmiş, bağımsız cümle ögesi olmak niteliğini kaybetmiş ve yeni görev kazanmıştır.
Edat ve bağlaçlar kendilerinin semantik özelliklerine göre başka kelime guruplarından ayrılıyor (Şireliyev, 3).
Eserin ilk kısmında bağlaç ve edatların diğer cümle ögeleriyle karşılaştırılarak onlarla arasındaki anlam ve gramer farklılıkları anlatılıyor. Fakat bu farklılıklarla birlikte, onların arasındaki yakınlıklar da gösterilmektedir. İkinci kısımdaysa onun fonksiyonu üzerinde durulmaktadır.
2. 3.1.16. Fars Dili
A R. Yakubi., Bakü, Azerbaycan Lenin Pedagoji Üniversitesi Yay., 1980, 114 s. (Alanı yabancı dil olmayan üniversitelerin Dil-Edebiyat Fakülteleri’nin 1. ve 2. sınıf
öğrencileri için ders kitabı). (Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Yüksek ve Orta Öğretim okulları için Eğitim Bakanlığı tarafından onaylanmıştır.)
Ders kitabı Azerbaycan Cumhuriyeti Pedagoji Üniversitelerinin Pedagoji Bölümü birinci sınıf öğrencileri için hazırlanmıştır (Yakubi, 4).
Bu ders kitabı 48 dersten oluşmaktadır. Her bir ders iki hisseye ayrılmıştır. 1. Bölüm: İsim ve Fiili cümlenin ana öğeleriyle ilgili gramer açıklamaları
yapılmış ve ana gramer kurallarına paralel olarak ders seviyesine göre kurallar anlatılmıştır. Metinde geçen yeni kelimler için sözlük verilmiştir. İlk derslerde 3-4 satırlık Farsça metni okuyup Azerbaycan Türkçesine çevrisi istenmektedir. Dersler ilerledikçe Farsça metin 9-12 satıra kadar artmaktadır. 1. Kısmın sonundaysa anlatılan gramer kuralıyla ilgili alıştırmalar ve Farsça kısa cümlelerin Azerbaycan Türkçesine, Azerbaycan Türkçesinden kısa cümlelerin Farsçaya çevirisi istenmektedir.
2. Bölüm: İlk kısımdaki ana gramer kurallarına bağlı olarak yan (yan cümle, izafet, bağlaç vb.) gramer kuralları anlatılıyor, kuralın devamındaysa alıştırmalar veriliyor. Birinci bölümde olduğu gibi ilk derslerde 4-5 satır, dersler ilerledikçe 9-12 satırdan oluşan Farsça metinin Azerbaycan Türkçesine çevrilmesi isteniyor. Metinle ilgili sözlük kısmı metnin altında yer alıyor. Akabindeyse ilk derslerde kısa, sonraki derslerde uzun olan Azerbaycan Türkçesi ile verilmiş metinlerin Farsçaya çevrilmesi istenmektedir. En sonda, verilen alıştırmaların yapılması ve Farsça harflerin doğru yazımı, gibi ödevler yer almaktadır.
2.3.1.17. Muasir Fars Edebi Dilinin Morfologyası (Modern Fars Edebi Dili’nin Morfolojisi )
Ahmet,Şefai, Tehmine, Rüstemova, A. Elekberova, F. Zülfikarova Bakü, Azerbaycan Devlet Üniversitesi Yay., 1982., 98 s. (Sergey Mironoviç, Kirov Kırmızı Emek Bayrağı Madalyası almıştır.)
Bu kitap Azerbaycan Devlet Üniversitesinin Şergşünaslık Fakültesi öğrencileri için yazılmıştır (Şefai vd., 3).
Kitap mukaddime dışında dört bölümden oluşmaktadır. Her bir kısım bir yazar tarafından hazırlanmıştır:
1. Fasıl: Fars dilinde isim (F. Zülfikarova). (5- 30 s.) 2. Fasıl: Sıfat (T. Rüstemova). (30- 56 s.)
3. Fasıl: Fiil (A. Şefai).(56- 81 s.)
4. Fasıl: Fars dilinde zarflar ve onların (kelime gurupları) ismin halleriyle birlikteliği (A. Alekberova). (81- 98 s.)
Her konu detaylı şekilde anlatıldıktan sonra onlara uygun örnek cümleler ve metinler verilmiştir. Her bir cümlenin içinde gerekli olan fiil ve kelimelerin altları çizilmiştir. Verilen örnekler şiir ve ünlü eserlerin metinlerinden alınmıştır.
2.3.1.18. Zebân-i Fârisî
M.Sultanova, R. Ahundova, Maarif Yay., 1983., s. 161 (İlkokul 2. sınıf öğrencileri için ders kitabı)
Ders kitabı üç ana başlık altında toplanmıştır: 1. Fasıl: Dersler (3- 108 s.)
Ders kitabında 35 ders vardır. İlk ders “elif” harfinden başlamıştır. Her harfi anlatmak için kısa metinler ve resimli kelimeler verilmiştir. İlave olarak her metinin sonunda adı geçen harfle başlayan kelimeler sözlüğü vardır. Ayrıca dersler zorlaştıkça alıştırma ve gramer anlatımlar yer almaktadır. İranlı yazarların yazdıkları Farsça metinlerle birlikte ünlü Azerbaycan yazar ve şairlerinin Azerbaycan Türkçesiyle yazdıkları şiir ve metinler Farsçaya çevrilerek verilmiştir.
2. Fasıl: Okuma Metin (110- 158 s.)
Bu fasılda kısa metinler, diyaloglar, alıştırmalar ve metinde geçen kelimelerle ilgili sözlük kısmı verilmiştir. Ayrıca “Resimde gördüğünüzü Farsça anlatın başlıklı” alıştırmalar yer almıştır.
3. Fasıl: Sözlük: (160- 162 s.)
Metinlerin sözlüğünde yer almayan kelimeler ders kitabının en son kısmında verilmiştir.
2.3.1.19. Farsça-Azerbaycanca Danışma Kitapçası (Farsça-Azerbaycan Türkçesiyle Konuşma El kitabı)
Neyyar Zaman, Hatemi ve Şulan Şireliyev Bakü, Yazıcı Yay., 1983., 236 s. Bu eser, Tahran diyalekti Fars edebi dilinin esasına göre hazırlanmış ve Fars halkının konuşma diline çevrilmiştir. Fars konuşma ve edebi dil arasında, yazı fonetik, gramer ile leksik yönlerden birkaç farkı vardır. Bunun için de Fars edebi dilini bilmek konuşma dilini bilmek, anlamına gelmiyor. Fars dilinde konuşmak için onun fonetik, gramer ve leksik özelliklerini dikkate almak lazımdır. Konuşma dilinin fonetik, gramer ve leksik özelliklerine dikkat etmeden edebi dilin kurallarıyla konuşmak kesinlikle doğru değildir. Konuşma sırasında konuşma konusundan bağımsız olarak ilmi, siyasi vb. konularda kesinlikle konuşma dilinin kurallarını