Vakıf ve Vatan Savunması

VAKIF VE VATAN

SAVUNMASI

ibrahim ATEŞ

S

illetçe ö ğ ü n ü p gurur d u y d u ğ u ­ muz meziyyetlerimizden b i r i de üzerinde y a ş a m a k t a o l d u ğ u m u z cennet vatanımızı c a n ı m ı z d a n aziz b i l i p , onun uğrunda can ve malımızı seve seve fedâ etme inanç ve k a r a r l ı l ı ğ ı n d a olmamız­ dır. Y u r t sevgisinin i m â n d a n o l d u ğ u n a inanan vatanperver a t a l a r ı n d a n t e v â r ü s ettiği i n a n ç ve duygu ile y o ğ r u l a n kah­ raman T ü r k m i l l e t i , vatan için d ö k ü l e n kanı,vatansız y a ş a y a n cana tercih et­ miştir. V a t a n s ı z varlığın hiç bir değer ve anlam ifâde etmeyeceği y o l u n d a k i ulvt d ü ş ü n c e d e n hareketle can ve malı­ nı v a t a n ı n a a r m a ğ a n etmiştir. Öyle k i ; Vatan, V a r l ı k ve V a k ı f kelimelerinin dilimiz ve g ö n l ü m ü z d e müstesnâ bir ye­ r i olmuştur. "V" h a r f i ile b a ş l a y a n bu üç kelimeyi ardarda getirmek suretiyle "Varlığını vatan için vakfetme" şeklin­ de o l u ş t u r u l a n cümle ile, her vatanda­ şın vatan s a v u n m a s ı n d a üstleneceği gö­ rev özetlenmiştir. Can ve mal emniyeti ile huzur ve güven o r t a m ı içinde yaşa­ mak, her türlü s a l d ı r ı y a karşı koyacak nitelikteki güçlü ve etkin bir savunma ile m ü m k ü n d ü r . Özellikle b ü y ü ğ ü n kü­ çüğü y u t t u ğ u , g ü ç l ü n ü n zayıfı ezdiği ve çeşitli h a k s ı z l ı k l a r ı n kol gezdiği bir d ü n y a d a y a ş a m a k ve v a r l ı ğ ı n ı korumak için güçlü olmak ve muhtemel s a l d ı r ı l a ­ ra karşı tedbirli olup, savunmaya ağır­ lık vermek z a r u r î d i r .

Burada şöyle bir soru akla gelebilir: İnsanın vakar ve onuruyla refah ve m u t l u l u ğ u n u a m a ç l a y ı p , ona hizmet i -çin akla gelen her i y i ve güzel şeyi konu edinen vakıf müessesesinin, insa­ nın güven ve huzuru ile i l g i l i böylesine önemli bir konuya y a k l a ş ı m ı ne olmuş

ve v a t a n ı savunma alanında ne gibi k a t k ı d a b u l u n m u ş t u r ? Böyle bir soruya cevap aramak üzere Vakıfların kuru­ luşunu, gâyesini, yapılması öngörülen hizmet t ü r l e r i n i , gelir k a y n a k l a r ı n ı ve y ö n e t i m şeklini belirleyen vakfiye ve benzeri vakıf belgeler üzerinde yaptı­ ğımız a r a ş t ı r m a ve incelemelerde, sa­ vunmaya yönelik bir çok vakıfların var o l d u ğ u n u gördük. Diğer konularda olduğu gibi bu konuda da en yüksek devlet a d a m ı n d a n , en basit yurttaşa kadar değişik düzeylerde bir t a k ı m kimseler, v a r l ı k l a r ı n ı vakfederek yurt ve y u r t t a ş ı n güvenlik ve selâmeti için yapılan çalışmalara k a t k ı d a bulunmuş­ lardır. İncelediğimiz belgelerde savun­ ma ile i l g i l i olarak tesbit ettiğimiz hususlardan bir kaçı şunlardır:

a) Askerlere gerekli savaş malzeme­ si a l ı n a r a k , ordunun donatılması,

b) Kara kuvvetlerinin güçlendiril­ mesi,

c) D o n a n m a n ı n ihyâ ve imârı ile güçlenmesi için gerekli techizât temin edilmesi,

d) GâztIerin barınması için hanlar y a p ı l m a s ı ,

e) D i n ve Vatan uğrunda savaşan gâztlere at verilmesi,

f) Tophanenin onarılması, g) Esirlerin kurtarılması,

h) Deniz yoluyla seyâhat eden yol­ cuların emniyeti ile saldırganların te­ c â v ü z ü n d e n k o r u n m a l a r ı için kaleler yapılması,

i) Kara yoluyla seyahat eden hacı­ larla diğer yolcuların,hırsızlar ve

yol-170.

kesicilerin s a l d ı r ı l a r ı n d a n korunmaları için kaleler yapılması ve muhâfız bir­ l i k l e r k u r u l m a s ı ,

j ) Şehid, gâzi ve esirlerin çocukları ile ailelerine yardım edilmesi.

Bunlar ve benzeri düşünceler, diğer v a k ı f hizmetleri arasında yer alıp, vak­ fedenlerin yakfiyyelerinde belirtilen i r â d e l e r i doğrultusunda vakıf gelirinin elverdiği oranda uzun yıllar uygulanan hususlardır. Zamanın şartları ile ihti­ yaçlarına göre düşünülüp gerçekleştiri­ len vakıf hizmetleridir. Vatanı savun­ mak için nöbet tutan uyanık göze ce­ hennem ateşinin dokunmayacağını müj­ deleyen bir dinin mensûbu olan Müs-lüman-Türk Milleti, savunma hizmet­ lerine özel bir önem vermiştir. Nöbet beklemek kadar nöbet tutan Mehmetçi­ ğe destek olanın da m i l l i ve kutsal bir görev olduğunun bilinci ile varlığını vatan ve vatandaşına armağan etmeyi şerefli ve onurlu bir görev telakki etmiştir. Tariht olaylarla belgeler bu gerçeği dile getirmektedir.

Yukarıda sıralanan v a t a n î görev­ lerin, vatanperver atalarımız tarafın­ dan vakıf yoluyla îfâ edildiğini gös­ teren belgelerden bir kaçını, konu hak­ kında bir f i k i r vermesi amacıyla oku­ yucularımızın tedktkine sunmakta fay­ da mülâhaza ediyoruz:

1- IlI.Selim'e ait 23.Muharrem.1220 H.(Il.Nisan.l805 M.) t a r i h l i vakfiyye (1) nin 282. sahifesinde,vakfm gelir fazlasının cihâd işleri ve ordunun do­ n a t ı l m a s ı için tahsi? edilmesi ile i l g i l i olarak şöyle denilmektedir:

"... ve t r â d - ı vakf kemâl-i kuvvet buldukda fazla-i vakf re'yi mütevelit ile dtn ve devlet-i âliyyeye enfa' ve ev­ lâ mesûbât-ı celtle ve umûr-ı cihâdiyye ve gazâya ve asâkir-i İslâm teçhizine ve levâzım-ı sâire-i cihâdiyyeye hare ve sarf oluna.."

V â k ı f I I I . Sultan Selim, vakfiyye-sinin metni sunulan bu b ö l ü m ü n d e : Va­ kıf g e l i r i n i n güçlendiği takdirde gelir f a z l a s ı n ı n m ü t e v e l l i n i n görüşü ile din ve devlete daha y a r a r l ı olan ve b ü y ü k sevap s a ğ l a y a c a k şekilde, savaş yapan askerlerin teçhizi ile diğer gerekli sa­ vaş işlerine h a r c a m a s ı n ı , ş a r t kılmıştır.

İRRAHİM ATEŞ

2- Mihrişâh Vâlide Sultan'a ait 15. Şaban.1215 H. (20. Aralık.1800 M.) ta­ r i h l i vakfiye(2) nin 75.sahifesinde or­ dunun donatılması hususunda şöyle şart edilmiştir:

"... İrâdı vakf kemâli k u v v e t b u l -dukta,fazla-i vakf re'y-i m ü t e v e l l i ile din ve devlet-i âliyyeye enfa ve evlâ mesûbât-ı cellle ve u m û r - ı c i h â d i y y e ve gazâya ve asâkir-i İslâm t e ç h i z i n e ve levâzımât-ı sâire-i c i h â d i y y e y e hare ve sarf oluna..."

Vâkıfe Mihrişâh V â l i d e Sultan, vak­ fiyesinin bu b ö l ü m ü n d e : "Vakıf g e l i r i ­ nin kuvvetlendiğinde, gelir f a z l a s ı n ı n mütevellinin görüşü ile d i n ve devlet işlerine, sefere çıkan,savaş eden İ s l a m askerlerinin teçhizine ve diğer s a v a ş ihtiyaçlarına harcanmasını..." ö n g ö r ­

müştür.

Aynı vakfiyenin 76-79. sahifele-rinde bu defa:

"...şürût-ı mezkûremin b â z ı s ı n d a n rü-cû edüp ve müceddeden şol v e ç h i l e ş a r t ve ta'yin eyledim k i , izhâr-ı şeâir-i d î n ve i'lâ-i kelimetu'Uahi'l-mübîn z ı m n ı n ­ da şehr-i yâr-ı hazret-i m ü ş â r u n i l e y h efendimiz hazretlerinin m ü c e d d e d e n ihyâ-kerde-i şâhânelcri olan T o p h â n c i Amire ve T o p a r a b a c ı l a r i O c a k l a r ı nefc-ratlan ve Levend Çiftliği ve Ü s k ü d a r Kışlağı asâkiri ve şâir sünûf-ı askeriy-ycnin masârif-i z a r û r i y y e l e r i n e i â n c t cümle u m û r u n akdemi ve i s t i h z a r - ı es-bâb-ı umûr-ı cihâdiyye farizası k â f f c - i masâlihin ehcmm ve elzemi o l d u ğ u n d a n biinâyeti' İlâhi' 1müte'âlzâtı m e ' â l î -sıfât-ı himmet-disârın câr-bâliş-i ev-reng-i iffet ve erlke-i p i r â y - ı evc-i ismet-de ber-karâr oldukça v a k f ı şeri­ f i n tevliyeti yedi âliyyeme m a h s û s ola­ rak kâffe-i u m û r ve husûsu ve beher

(1) Vakıflar Genel M ü d ü r l ü ğ ü A r ş i v i ' n d e k a s a d a muhafaza edilen 168 K nolu orijinal vakfiyye defteri S.282

A T E Ş İbrahim, "Hayrî ve Sosyal Hizmetler A ç ı -smdan Vakıflar", Vakıflar Dergisi, S.19, s.78.

(2) Vakıflar Genel M ü d ü r l ü ğ ü A r j i v i ' n d e K a s a d a muhafaza edilen 48 K nolu orijinal vakfiyye defteri,

8.75-79.

A T E Ş İbrahim "Hayrî ve Sosyal Hizmetler A ç ı ­ sından Vakıflar", Vakıflar Dergisi, S.19, s.78-79.

V A K I F V F V A T A N «SAVUNMASI 171 sene t r â d ve m a s â r ı f â t muhasebesi

kaim-i m a k â m - ı m ü t e v e l l kaim-i ve k â t kaim-i b ve rûz-nâmçecisi ve câbisi ma'rifetlerivle rü'yet olunup ve bi-irâdeti'liahi Te'aiâ (yâ e y y e t ü h e ' n - n e f s ü ' l - m u t n ı a i n n e t ü ir-ci'î ilâ R a b b i k i r â d ı y e t e n m a r d ı y y e t e n ) da'vet-i k e r î m i n e icâbet b u y u r d u ğ u m d a , vakfı şerifime necl-i necîb-i muhtere­ mim şevketlü m e h â b e t l ü azametlü kud-retlü Pâdişâh-ı âlem-penâh hazretleri, meşrûtiyyet üzere m ü t e \ e l l î olup v a k f ı şerifimin u m û r ve h u s û s u n u idâre ve rü'yet e d ü p eğer irâdei âliyyei ş â h â n e -leri şeref-efzâ-yı südûr eder ise vakf-ı şerifimin bi'lcümle İ r â d ı n d a n ba'de ih-râci'l-vazâif ve'l-masârif bâkî kalan mecmû' fazlası î r â d - ı cedîd-i H ü m â y û n d e f t e r d a r ı olanlara teslim ile Hazîne-i Amire'de hıfz olunup u m û r ' ı askeriyye-i berraskeriyye-iyye ve levâzım-ı c askeriyye-i h â d askeriyye-i y y e masa-rıflarına hare ve sarf oluna.."

V â k ı f e M i h r i ş â h Valide Sultan, vak-fiyyesinin bu b ö l ü m ü n d e ise özetle: "Daha önce ö n g ö r d ü ğ ü ş a r t l a r ı n bir bö­ l ü m ü n d e n d ö n e r e k , yeniden şu şekilde şart kıldığını ifâde ile Tophane'deki Top a r a b a c ı l a r ı ve o c a k l a r ı , erleri, Le-vend Çiftliği ve Ü s k ü d a r k ı ş l a s ı n d a k i askerlerle diğer askert s ı n ı f l a r ı n z a r û r î

m a s r a f l a r ı n ı k a r ş ı l a m a k üzere y a r d ı m ­ da b u l u n m a n ı n , her işin başta geleni ve cihâd farizası için h a z ı r l ı k l ı o l m a n ı n bütün y a r a r l a r ı n en önemli ve en lü­ zumlusu o l d u ğ u n d a n A l l a h ' ın i n â y e t i ile hayatta o l d u k ç a vakf-ı ş e r i f i n i n mütevelllliğinin kendi elinde olmasını, vakfa ait her türlü işlerle her yıl gelir ve masraf muhasebesinin m ü t e v e l l i ve­ k i l i , katip, r û z n â m ç e c i ve câbî marifet-leriyle gözetilmesini ve A l l a h ' ı n emriy­ le "Ey mutmain olan nefs; R a b b ı n a razı olarak ve olunarak dön. "çağırışına icâ­ bet ederek v e f a t ı n d a vakfa, oğlu Sultan Selim'in m e ş r u t i y e t üzere m ü t e v e l l i o-lup, v a k f ı n işlerini y ü r ü t m e s i n i ve eğer irâdeleri olursa v a k ı f l a i l g i l i görevli­ lerin ü c r e t l e r i ile masraflar ç ı k a r ı l d ı k ­ tan sonra vakf-ı ş e r i f i n i n gelirinin arta k a l a n ı n ı n t ü m ü n ü Hazine-i Amire'de muhafaza edilerek kara kuvvetleriyle i l g i l i askeri hizmetlerle cihâd i h t i ­ y a ç l a r ı n a harcanmasını..." şart kılmıştır.

3- Ç a n a k k a l e e ş r a f ı n d a n Binbaşı Rüstem Efendi oğlu Mustafa İzzet

E-fendi'ye ait IS.Muharrem. 1328 H.(28. Ocak. 1910M.) tarihli vakfiyye (3) nin 2.sahifesinin 18-20. satırlarında do­ nanmaya y a r d ı m h a k k ı n d a şu ifâdeler yer a l m a k t a d ı r .

"...ve beher sene gallei mezkûreden fazla kalan mebâliğin yüzde y i r m i ku­ ruşu b â l â d a k i meşrûtün lehüm ve mür-tezikaya i l k hisse-i muayyeneleri nisbe-tinde redd ve taksim ve diğer yüzde y i r m i kuruşu Donanma-i Osmânl'nin ihyâ ve imârına sarf içün Bahriye Ne-z â r e t i ' n d e sarfiyâta me'Ne-zûn ve mes'ûl dâire-i âidesine tevdi' ve teslim oluna..."

Vâkıf Mustafa İzzet Efendi, vakfiy-yesinin y u k a r ı y a alınan bölümünde;" her yıl v a k f ı n ı n gelirinden arta kalan meblağların yüzde y i r m i k u r u ş u n u n da­ ha önce kendilerine vakıf gelirinden ö-deme yapılması şart edilenlerle, görev­ lilere tayin edilen i l k hisseleri oranında d a ğ ı t ı l m a s ı n ı , diğer yüzde y i r m i kuru­ şunun da Osmanlı Donanmasının ihyâ ve imârına harcanmak üzere Bahriye N e z â r e t i ' n d e harcama yapmaya yetkili ve sorumlu olan i l g i l i dâireye iletil­ mesini ve teslim edilmesini.."şart et­ mektedir. Buna göre vakfın kuruluş ta­ r i h : olan 15. Muharrem.1328 H.(28. O-cak. 1910M.) tarihinden itibaren bu v a k f ı n gelirinden yüzde yirmisi her yıl muntazaman Bahriye Nezâreti'nin ilgili dairesine teslim edilmiş olmalıdır. Zîrâ vakıf hukukuna göre vâkıfın şartı, ka­ nun h ü k m ü gibi uyulması gereken bir husustur. Bahriye Nezâretine ödenmesi öngörülen bu meblağ ilk bakışta az görülmekle beraber, süreklilik arzedcn sabit bir gelir olması ve diğer vakıflar­ dan gelecek gelirlerle birlikte bir ye­ kûn tutacağı gözden ırak tutulmamalı­ dır. Ayrıca öncmii o'an, az da olsa k i ­ şinin içinden geçen düşüncesini, imkânı o r a n ı n d a uygulama alanına koymuş ol­ masıdır.

4- İzmir'in T i l k i l i k Mahallesi'nin E v l i y â z a d c Sokağı'nda oturan ve 4.0r-duya mülhak 31.Karahisar-ı Şarki Re­ d i f Mirlivalığından emekli Hüseyin

oğ-(3) Vakıflar Genel Müdürlümü Arşivinde mahfûr "Vakfıyye-i İstanbul Hâmis" adlı ve 574 nolu vak­ fiyye defteri, s.39-40, sıra.16.

172 İ B R A H İ M ATEŞ lu Hayreddin Paşa' ya ait 9.Şevval.

1328-H. (3. Ekim.1910 M.) t a r i h l i vak-fiyye(4)de İzmir'in Hoca Hasan Mahal­ lesinde bulunan i k i ev ile bir d ü k k â n ı n v a k f e d i l d i ğ i ve vâkıfın kendisi hayatta o l d u k ç a sözü geçen evlerle d ü k k a n ı n tevliyet ve tasarrufu ile gelirlerinin müstakıllen kendisine ait olması, ölü­ m ü n d e n sonra ise D o n a n m a n ı n güçlen­ mesi için h a r c a n m a s ı şart edildiği be­ lirtilerek şöyle denilmektedir:

"...ve ben bi-emri'Uâhi Te'âlâ fevt o l d u ğ u m d a n sonra Devlet-i Aliyye-i Os-m â n t y y e ' n i n b i ' l - f i i l Bahriye N â z ı n bu­ lunacak zâtlar, halefen ba'de selef mü-tevelltsi olup, ya bizzat kendüleri ve-yahud vekilleri t a r a f l a r ı n d a n mezkûr menzillerle d ü k k â n sene-be-sene icâre-i v â h i d e ile ve bedeli misilleriyle tcâr edilerek hâsıl olan gailelerinden ihtiyaç z u h û r u n d a ta'mir ve termtmleri masârı-fı ile vergileri ba'de'l-ihrâc mütebâkt gallâtı sâfiyesi Donanma-i Osmânt'nin tezâyüd-i kuvvet ve satveti içün levâ-zım-ı techtziyye ve sâiresine sarf olu­ na..."

İncelenmesinde de anlaşılacağı üze­ re vâkıf Hayreddin Paşa, vakfiyyesinin bu bölümünde: "Allâh'ın emriyle kendi­ sinin vefâtından sonra Osmanlı Devle­ tinde fiilen Bahriye N â z ı n olan kimse­ lerin peşipeşine vakfına mütevelit ol­ malarını, bu mütevellilerin ya kendileri veya vekilleri t a r a f ı n d a n sözü geçen evlerle d ü k k â n ı her yıl icâre-i vâhide usûlü ve emsâlinin rayiç fiyatı ile k i ­ raya vermelerini ve elde edilen gelirle­ rinden ihtiyaç halinde onarım harca­ maları ile vergileri ç ı k a r ı l d ı k t a n sonra arta kalan saf geliri Osmanlı Donanma­ sının g ü c ü n ü n arttırılması ve kuvvet­ lenmesi için donatım malzemesi ile d i ­ ğer ihtiyaçlarına harcanmasını..." şart kılmıştır.

5- Adana'da Softa Mahmud Paşa'ya ait 1062 H . (1651 M.) t a r i h l i vakfiyye (5) de gâztIerin de b a r ı n m a l a r ı için bü­ yük bir Han tahsis edildiği ifâde edil­ mektedir. Vâkıf m e r h û m Softa Mahmud Paşa, sözü edilen vakfiyyesinin mevkû-f â t b ö l ü m ü n d e Adana ve çevresindeki bazı yerlerde vakfettiği taşınmaz mal­ lardan söz ederken şöyle demektedir:

"...kasaba-i mezbûreden h â r i c - i b â b - ı Tarsus'da vâki' m u k a d d e m â R a m a z a n l ı Hoca Sultan e v k â f ı n d a n olmağla m ü t e -vellîsi Abid Çelebi'den bey'i i k t i z â et­ mekle ma'rifet-i şer' ile iştirâ eyle­ diğim arâztde kendim ihyâ e y l e d i ğ i m bir kıt'a eşcâr-ı m ü s m i r e y i m ü ş t e m i l mülk bahçe ve a n ı n k u r b ü n d e yine a r â -zi-i mezbûrede ebnâ - i sebtI ve h u c c â c - ı müslimtn ve guzât-ı m u v a h h i d î n i ç i n fîsebilillah' binâ eylediğim Hana m u t ­ tasıl on bâb dükkân..."

Bugünkü d i l ile kısaca ö z e t l e n e c e k olursa, şöyle denilmektedir: "..Sözü geçen kasabanın dışında Tarsus K a p ı ­ sında bulunan ve eskiden Hoca Sultan v a k ı f l a r ı n d a n olup, satılması gerek­ tiğinde bu vakfın mütevelitst A b i d Ç e ­ lebi'den yasal şekilde satın a l d ı ğ ı m arazide kendim geliştirdiğim bir p a r ç a meyveli ağaçları içeren m ü l k b a h ç e ve onun y a k ı n ı n d a yine sözü geçen arazi üzerine yolcular ve m ü s l ü m a n h a c ı l a r l a müslüman gâztIer için A l l a h rızası gâ-yesiyle yaptığım Hana bitişik on d ü k ­ kân." Bu ifâdelerden açıkça a n l a ş ı l a c a ğ ı üzere vâkıfın, sözü edilen H a n ı A l l a h rızası doğrultusunda vakfederek yolcu­ lar, hacılar ve gâztIerin hizmetine tahsis ettiğini görmekteyiz.

6- Sinan oğlu Sokullu Şehtd Meh-med Paşa'ya ait Evâil-i Z i ' l hicce-981 H.(MartNisan.l573 M.) t a r i h l i v a k f i y -yede ordu için yetiştirilecek cins kıs­ raklardan elde edilecek a t l a r ı n , i h t i y a c ı olan gâztIere verilmesi şart e d i l m i ş t i r . Bu vakfiyyenin m e v k û f â t l a i l g i l i b i r bölümünde(6) R û s t K a s r ı K a z a s ı n d a k i

(4) Vakıflar Genel M ü d ü r l ü ğ ü A r ş i v i n d e M a h f u z 695 nolu vakfiyye defteri, s. 249-250.

(5) Kunter, Halim Baki, "Türk V a k ı f l a r ı n ı n M i l ­ liyetçilik Cephesi", Vakıflar Dergisi, S.3, s.4.

Vakıflar Genel M ü d ü r l ü ğ ü A r ş i v i n d e m a h f Û E 615 nolu vakfiyye defteri, s.188, 8ira.54.

(6) Vakıflar Genel M ü d ü r l ü ğ ü A r ş i v i n d e k a s a d a muhâfaea edilen 149 K nolu orijinal vakfiyye def­

terinin 122-12S.sahifeleri ve 572 nolu vakfiyye def­ terinin 27-63.sahifeleri ile 2 0 . 8 i r a 8 i n d a k a y ı t l ı s û r e t vakfiyyenin SS.gahifesi.

V A K I F V E V A T A N S A V U N M A S I 173

mandıradan bahisle şöyle denilmekte­

dir:

"...ve b i r i dahi kazâ-i m e z k û r d a kar-ye-i m e z b û r e k u r b ü n d e v â k i ' olup, Ptrî Ağa n â m kimesneye intimâ ile meşhûr olan m a ' l û m ü ' l h u d û d m a n d ı r a d ı r k i , i -ç i n d e bir d e ğ i r m e n i ve ü-ç balıklağısı ve mülk ç a y ı r ı ve sazlığı ve korusu ve kışlağı ve m ü t e a d d i d m a ' l û m ü l hâl arâ-zi-i hâliyesi v a r d ı r ve hâlen i k i yüz o-tuzbeş re's su sığırı ve i k i y ü z altmış üç re's kara sığırı ve d o k s a n a l t ı re's yondu vardır..."

V â k ı f Şehîd Mehmed Paşa' nın vak­ fettiği yerler b e l i r t i l i r k e n , bu yerlerden b i r i n i n b u g ü n m i l l i s ı n ı r l a r ı m ı z dışında bulunan R û s t K a s r ı K a z a s ı n d a Bayram Şalu K ö y ü n ü n y a k ı n ı n d a k i Ptrt Ağa a-d ı n a-d a bir şahsa mensup olmakla meş­ hur o l d u ğ u i f â d e edilen, s ı n ı r l a n belli olup, i ç i n d e bir d e ğ i r m e n , üç balıklağı­ sı, ç a y ı r ı , yazlığı, korusu, kışlağı olan ve d u r u m l a r ı bilinen m ü t e a d d i d boş a-razisi bulunan m a n d ı r a n ı n olduğu be­ l i r t i l m e k t e d i r . Bu m a n d ı r a n ı n vakfedil-diği tarihte i ç i n d e 235 baş su sığırı, 263 baş kara s ı ğ ı n ve 96 baş yond (7) bu­ l u n d u ğ u ifade edilmektedir. Daha son­ ra a y n ı v a k f i y y e (8) de, vakfedilen ta­ şınır ve t a ş ı n m a z m a l l a r ı n yerleri ile özellikleri belirtilmeye devam edilir­ ken, kezâ b u g ü n k ü millî s ı n ı r l a r ı m ı z d ı ş ı n d a bulunan T a m u ş v a r vilayetinde Ç a n a t S a n c a ğ ı n d a Biçkerek V a r o ş u n d a bazı t a ş ı n m a z mallardan söz edildikten sonra burada özel s ı n ı r n â m e s i n d e sı­ n ı r l a r ı b e l i r t i l d i ğ i ifâde edilen man­ d ı r a d a bulunan bir t a k ı m b ü y ü k baş h a y v a n l a r ı n da v a k f e d i l d i ğ i beyân edi-lerek şöyle denilmektedir:

"... ve b i r i dahi i k i y ü z elli bâr-gir (9) e s b - m â d e d i r ve b i r i dahi a l t ı y ü z re's kâv ve onbir re's c â m û s d u r ve dahi zikr olunan b â r - g î r l e r ve yond ve kara sığır­ ları cemt'an ol hadd içinde ra'y olunur­ lar...".

Biçkerek V a r o ş u n d a sınırları özel bir s ı n ı r n â m e ile belirtildiği ifâde edilen nehir k e n a r ı n d a k i sulak arazide aynı yerde ve toplu halde y a y ı l m a k t a olan 250 beygir ile kısrak, 600 sığır ve 11 camus olmak üzere toplam 861 adet b ü y ü k baş h a y v a n ı n v a k f e d i l d i ğ i n i yu­

k a r ı d a metni verilen vakfiyye bölü­ m ü n d e öğrenmekteyiz. Söz konusu vak-f i y y e n i n hayır şart ve hizmetler bö­ l ü m ü n d e ise bahsi geçen m a n d ı r a d a beslenen kısraklardan elde edilecek atlardan ihtiyacı olan gâzîlere birer at verilmesi hususunda şu ifâdeler yer a l m a k t a d ı r (10):

"...ve vâkıf-ı müşârun ileyh haz­ retleri şöyle şart ettiler k i , sâbıken zikr olup ftsebtIi'Uah vakf olunan yond-lardan hâsıl olan atları gurât-ı murîh guzât-ı müslimîn ve kümât-1 âlî-simât m ü c â h i d i n d e n her kangı gâztnin atı olmayup küffârı bedtebâra gazâ etmek i -çün isteye re'yi hâkim ve mütevelli ile ol gaziye bir yarar at verile, tâ kim i'lâyı kelimetu'llâh içün üstünde gazû eyleyüp sevâbını rûh-ı vâkıfa ihdâ eyle-ye ve şart etdiler k i , verilen atı ve at verilen guzâtı isim ve resmiyle sicill-i guzâta geçirüp sicil sûreti her yıl mu-hâsebe defteri ile tafsîl üzere mütevel-lî-i kebtre gönderile...".

Vâkıf merhûm Sokullu Şehîd Meh­ med Paşa'nın vakfiyyesinin yukarıda sunulan bu paragrafını incelediğimizde:

a) Sözü geçen m a n d ı r a d a sayısı bel-l i r t i bel-l e n kısrakbel-ların Abel-lbel-lah rızası için vakfedilmiş olup, onlardan elde edile­ cek a t l a r ı n , din ve vatan uğrunda kâ­ firlerle savaşan gâzîler ve mücahidlere tahsis edildiğini.

(7) Yond: Sürü ile gezen, terbiye edilmemiş yarı y a b a n î kısrak. B k ı . Türkçe Sözlük, 3.1497 ve Kâmûs-ı Türkî, S.1570.

(8) Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde kasada muhafaza edilen 149 K nolu orijinal vakfiyye defte­ rinin 142.sayfası ve 572 nolu vakfiyye defterinin 27-63. sahifeleri ile 20.sırasında kayıtlı olan sûret vakfıyyenin 36.sahifesi.

(9) Bâr: Yük, Gîr: (Giriften mastarından) Tutan, kaldıran. Bâr-Gîr: Yük tutucu, yük kaldıran, yük ta­ şıyan anlamlarında olup hayvanlara, hamallara, araba ve gemi gibi şeylere kullanmakla beraber, enenmiş at­ lara da kullanılır. B k z . K â m û s - ı Türkî, s.262.

(10) Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde kasada m u h â f a z a edilen 149 K nolu orijinal vakfiyye defteri­ nin 389-390 sahifeleri ve 572 nolu vakfiyye defterinin 27-63.sahifeleri ile 20.sırasında kayıtlı olan sûret vak­ fıyyenin SS.sahifesi.

174 İBRAHİM ATEŞ

b) Bu a t l a r ı n gelişigüzel değil, sis­

temli b i r şekilde istihdâm edilip, atı ol­ mayan ve d ü ş m a n l a r l a savaşmak üzere at isteyen her gâzîye yararlı bir at verilmesinin ö n g ö r ü l d ü ğ ü n ü ,

c) Bu a t l a r ı n Allah'ın kelâmını yü­ celtmek amacıyla savaşta kullanılma­ sını ve böylece elde edilecek sevâbın v â k ı f ı n ruhuna a r m a ğ a n edilmesinin şart e d i l d i ğ i n i ,

d) Kendilerine at verilen gâzîlerle, verilen a t l a r ı n isim ve evsâfının kadı siciline kaydedilip, her yıl sicil süreli­ n i n muhâsebe defteri ile birlikte detay­ lı b i r şekilde büyük mütevelliye gönde­ rilmesinin istendiğini görmekteyiz.

Ayrıca vâkıf Sokullu Şehld Mehmed Paşa'nın geniş kapsamlı vakfiyyesini bir bütün olarak incelediğimizde, çok yönlü hayrt ve sosyal hizmetleri öngö­ ren sosyal amaçlı bir vakıf kurmuş ol­ masına rağmen y u k a r ı d a görüldüğü ü-zere vakfiyyesinde belirtilen şekilde savunmaya yönelik şartlara yer vermiş olmasında vakfın kurulduğu tarihlerde Rûst Kasrı ve Tamuşvar gibi bugün miUt sınırlarımız dışında kalan yer­ lerde bulunan MüslümanTürklerin ko­ runmasına verilen önemi anlamaktayız.

7- Tophâne-i Amire Ocağı Ağasının nezâreti altında bulunan Sinan Paşa'yı Atîk Vakfı (11) gelirinin bir kısmı, top dökümü için istihdâm edilen yerin ona­ r ı m ı n a ve mütevelliliği de sözü geçen ocağın Rûznâmçecisi olanlara şart edil­ miştir.

8- Şam'ın Salihiye Mahallesinde Se-l â h a d d i n kızı SaSe-liha Hatun'a ait 708 H.(1308 M.) t a r i h l i vakfiyye(12)'de esir m ü s l ü m a n l a r ı n kurtarılmasıyla i l g i l i olarak şöyle denilmektedir:

"...ve m e r k û m vâkıfe, üserâ-i müs-l i m t n i n m a h z û müs-l firengmüs-lerin emüs-lmüs-lerinden k u r t a r ı l m a s ı n a , k a l d ı ğ ı n d a bu vakfın m a h s û l ü t â m bir sene nâzırın elinde cem' olup, a n ı ümenâ-i müslimtnden kendine i ' t i m â d olunan bir veya ziyâde kimse ile karada ve denizde fireng bel­ delerine g ö n d e r i p , a n ı n l a estr düşen m ü s l ü m â n l a r d a n erkek ve dişi ve ço­ cuktan i h t i y â r ettiği kimseyi kurta­ racak. Şu vech üzre k i anlardan her birine elli aded d t n â r - ı Mısrt ve bundan

aşağı meblağ ile veya ol g ü n d e t e ' â m ü l eden ve merkûm meblâğın m a k â m ı n a kâim herhangi bir nakidle s a t ı n alacak ve kurtardığı kimseler bilâd-ı m ü s l i ­ mtne vâsıl oluncaya kadar o n l a r ı n na­ faka ve kisvelerini de i'tâ edecek ve b u husûs tamâmı i k i sene m ü t e a z z i r o l u r ise, vakfın n â z ı n bu i k i sene i ç i n d e vakfın gelirini c e m ' i d ü p her nerede bulunan fukâra ve mesâktn-i m ü s l i m t n e dilediği m i k d â r ı sarf edecek ve ister nakid ve ister kisve ve ister ekmek ve ister ise suya sarf edecek ve m e r k û m nâzır, kisve ve ekmek ve n a k i d ve suyu cem'itmek ister ise ol sûretle sarf i d ü p sûret-i sarf anın re'yi ve i c t i h â d ı n a menût bulunacak ve i k i sene sonra ü s e ­ râ-i müslimtni kurtarmak hâsıl olursa, mezkûr gelirin şerh ve beyân o l u n a n vech üzere sarf edilecek ve yine m ü t e ­ azzir olur ise yine f u k a r â v e m e s â k t n e tasvtr edildiği vech üzere sarf edecek ve d ü n y â n ı n sonuna kadar böyle c â r t o-lacak..."

Vâkıfe Saliha H a n ı m , v a k f i y y e s i n i n bu bölümünde özetle: "Esir düşen m ü s -lümanları firenklerin ellerinden k u r ­ tarmak için, bu v a k f ı n g e l i r i n i n t a m bir sene vakıf idarecisinin elinde top­ lanarak, toplanan bu meblağın g ü v e n i ­ lir m ü s l ü m â n l a r d a n kendine g ü v e n i l e n bir veya birkaç kimse ile karada ve de­ nizde firenk ülkelerine g ö n d e r i p , onun­ la esir düşen müslüman erkek, h a n ı m ve çocuklardan dilediği kimseyi k u r t a r ­ masını; bu esir m ü s l ü m â n l a r d a n herbi-rinin alınması için 50 Mısır d i n a r ı veya daha aşağı meblağ ya da o g ü n t e â m ü l eden ve sözü geçen meblağın yerine k â ­ im olan herhangi bir nakitle s a t ı n ala­ rak k u r t a r m a s ı n ı , k u r t a r ı l a n bu esirle­ rin İslâm ülkesine ulaşıncaya kadar y i ­ yecek ve giyeceklerini de temin etmesi­ ni, bu hususu uygulamak i k i sene ka­ dar bir süre imkânsız olur ise, v a k ı f

(11) Kunter, Halim Bâkî, "Türk V a k ı f l a r ı n ı n Milliyetçilik Cephesi", Vakıflar Dergisi S.3.s.3.

(12) Vakıflar Genel M ü d ü r l ü ğ ü A v ş i v i n d e m u h a ­ faza edilen 584 nolu vakfiyye defterinin 260-261. sahifelerinde Arapçası ve 2132 nolu defterin 70-74. sahifelerinde türkçesi kayıtlı olan vakfiyye. A T E Ş İbrahim, "Hayrî ve Soayal Hizmetler A ç ı s ı n d a n V a k ı f ­ lar", Vakıflar Dergisi, S.19.S.75-76.

V A K I F VF. V A T A N S A V U N M A S I m

idarecisinin bu i k i senelik vakıf geli­ r i n i toplayarak nerede olursa olsun d i ­ lediği f a k i r ve yoksullara, dilediği mik­ t a r ı h a r c a y a b i l e c e ğ i n i , bu h a r c a m a y ı is­ ter nakit para, ister giysi ve isterse gı­ da maddesi olarak y a p a b i l e c e ğ i n i , i k i sene sonra m ü s l ü m a n esirleri kurtar­ mak i m k â n ı doğması halinde ise sözü e-dilen gelirin belirtilen şekilde harcan­ masının, yine m ü m k ü n olmazsa yine fakir ve yoksullara belirtildiği şekilde d ü n y a n ı n sonuna kadar harcamaya de­ vam edilmesini ..." ö n g ö r m ü ş t ü r .

9- iV.Mehmed'in Vâlidesi Hatice Turhan Sultan'a ait 27.Receb.1073 H (26. Şubat. 1663 M.) t a r i h l i vakfiyye (13) de Ç a n a k k a l e Boğazında adı geçen Vâlide Sultan t a r a f ı n d a n boğazın i k i sâhilinde, b i r i Kal'ai S u l t â n i y e ( K u m -kale), diğeri S e d d ü ' l - B a h r ismiyle i k i kale inşâ e t t i r i l d i ğ i belirtilmektedir. Herbirisinin içerisine c â m i ' , mekteb, hamam gibi l ü z u m l u binâ ve tesislerden başka bu kalelerde görev yapacak as­ kerler, subaylar ve diğer hizmet e r b â b ı için bir çok evler, d ü k k a n l a r , çarşılar y a p t ı r ı l m ı ş t ı r . A y r ı c a her kale gerekli olan âlet, e d e v â t ve silahlarla dona­ tılmıştır. İlk önce F â t i h Sultan Mehmed t a r a f ı n d a n t a h k i m edilmiş olan Ç a n a k ­ kale B o ğ a z ı n d a inşaa olunan kalelere dair v a k f i y y e l e r i n en önemlisi olan bu v a k f i y y e n i n i l g i l i b ö l ü m ü n ü aynen sun­ makta fayda g ö r ü y o r u z :

"...ve l â k i n hazret-i hablb-i Ekrem sallallahü Te'âlâ aleyhi \c sellcmdcn r i v â y e t olunan "izâ m â t c ' l - i n s â n u in kat'a amciuhu illâ min selâsetin illâ min sadakatin c â r i y e t i n ev ilmin yunte-fau b i h i ev veledin sâlihin yed'û Ichu" hadîs-i ş e r î f i n i n f a h v â - y ı m ü n l f i üzere afdal-ı s a d a k â t ve ckmci-i hasenât, etemm-i h a y r â t ve eberr-i m e b c r r â t kü-rûr-ı ş ü h û r ve â"\âm ile 3 \ â i d i m ü n t e h i ­ ye vc m ü r û r - ı leyâH ve eyyam ile fevâidi m ü n k a z i y c olmayup bekâyı m ü d d c t -i d ü n y â y ı f â n -i y e -ile b â k -i y c \e -ilâ y e v m i ' l - k ı y â m fcvâid vc m c v â r i d i câri­ ye olan binâ-i a m â i r - i âliyyc vc inşâ-i mcbânî-i s â m i y e olduğu o mclikc-i zcmîn ü zcmân hazretlerinin ptşgâh-ı basar-ı basiretlerinde n ü m â y â n olmağın m ü n â s i b olan m c v â z i d e amâir-i azîmc

b ü n y â d ı n a taviyyet-i hâlise ile niyyet vc mebânl-i metine İcâdına azimet-i muhlise ile himmetleri olmağın, mü-himmât-ı dlniyyeden olan sugûr-ı İs-lâmiyye mesûbâtından hisse-yâb ve (câ-hidû bi-cmvâlikum) emrine imtisâl ile d â r c y n d c nâil-i scvâb-ı blhisâb olmağı-çün s c \ â h i l - i Bahr-i Scftddcn Boğazhi-sârı h â r i c i n d e vâki' eski İstanbul nâmı ile iştihâr bulan mahalde küffâr-ı hâk-sâr fülk-i felek girdârlarıyla lengcr-cndâz-ı ikâmet olup, Mısr-ı K â h i r e \c memâlik-i sâireye deryâ t a r a f ı n d a n azi­ met eden huccâc vc sevdâ girânın âmcd ü şüdlcrine mâni olmağ ile izrâr u cziy-yct ve gâh u bigâh sefâin-i ehl-i İslâmı d l n - p e n â h ı nehb ü gâret vc garik-i em-vâc-ı kahr u hasâret cdüp ahz etdiklcri müslimîni esir ve mübtelâyı bend ü zcncir etmekle m a z a r r â t d a n hâil olma­ mağın, ol Belkis u İskender-tcnıkîn cb-k â h a l l â h u Tc'âlâ ilâ ycvmi"d-dln haz­ retleri def-i ^'c"cûci fitcn-i müşrikin için sedd-i emin vc mcmâlik ve mcsâli-ki müslimîne hısn-ı hasîn olmağ içün hasbcten li'llâhi Rabbi'l-âlcmln \c tale­ ben li-şcfâ'ati scyyidi'l-mürsciln zikr olunan mahalde birbirine mukâbil iki aded kaTa-i bl-misi ü mu'âdil binâsına f e r m â n l a r ı sâdır olmağla alc"I-fc\r cn-dâze-i kıyâsdan birûn bcnnâ' vc ummâl

ve neccâr ve emvâl vc nukûd-ı bî-hadd ü şümâr irsâliyle mühimmât vc edcvât-ı binâ ihzâr olunup mi' mârân-ı kâr-dân ikdâm-ı tâmm üstâdân-ı adlmü'l- a k r â n sa'y u ihtitâm-ı mâ-lâ-kelâm c y l c \ ü p sinîn-i kesîrede itmâmı mütesavvcr ol­ mayan i k i hısn-ı azîmü'l-bünyân \c hi-sâr-ı m.etînü'l-erkân yümn-i himmct-i bî-hemtâları ile müddet-i ycsIrcde

karln-i encâm ezmkarln-ine-karln-i kaskarln-irede hüsnkarln-i-karln-ihtkarln-itâm bulup, her birisinin temhîd-şüvâr-ı üs-t ü v â r ı merkez-i hâke vâsıl ve kule-i g e r d û n - m e d â r ı fclekü'l burûca mümâsıl olup tcrtib-i bünyâd-ı sengin n i h â d ı n a

(13) Hatice Turhan Sultan'a ait vaknyyenin ori­ jinali İ s t . S ü l e y m â n i y e Ktp.de Turhan Valide B ö l ü ­ m ü n d e 150 eski kayıt numarası ile muhafaza edilmek­ tedir. Sureti ise V G M Arşivinde muhafaza edilen H a ­ remeyn 11 adlı ve 744 nolu defterin 112-135. sahi-feleri arasında yer almaktadır. Söz konusu kalelerle ilgili bölüm orijinal vakfiyenin 23-29., sûret vakfiy­ yenin ise 115-116. sahifelerind*' yer rılmnktadır.

m ü h e n d i s t n - i m â h i r î n harc-ı sanâyi've tanzîm-i bürûc-ı âsumân urûcunda üs-t â d â n - ı kâmil sarf-ı bedâyi' kılup, birisi Kal'a-i Sultâniye ünvânıyla iştihâr vc birisi dahi Seddü'l-Bahr ismiyle şöhret şi'âr olup her b i r i n i n dâhilinde bir câ-m i i şerîf ve bir câ-mekteb-i lattf ve bir h a m â m - ı nazîf binâsından mâadâ mus-t a h f i z â n ve kaf'a-dârân içün nice büyûmus-t- büyût-ve me'vâ büyût-ve dekâkîn büyût-ve esvâk-ı bîhemtâ binâ olunup hıfz u harâset-i kal'aya müteailika olan ve eshâb ve âlât ve ede­ vât ve mühimmât kemâ yenbagt i'dâd ve ihzâr olunmağ ile gayret-şiken-i dâ-ru diyâr ve ibret-figen-i kasabât-ı am-sâr olup bi-avni'llâhi Te'âlâ küffâr-ı hâksâr min ba'd o! mahalle gelmek mu-hâl ve htn-i mürûr ve ubûrda ehl-i İsiâma firka-i hâsırc-i daiâleî-şi'ârdan isâbet-i cziyyet vc izrâr mumteniu'l-ih-timâl olduktan sonra..."

Zamanın yazı diline göre Arapça, Farsça ve Türkçe kelimelerin girift vaziyyetde kullanıldığı klâsik Osmanlı Türkçesiyle kaleme alınmış olan vak-fiyyenin yukarıya alınan bölümünden aşağıdaki sonuçlan elde etmekteyiz:

a) Hz. Peygamberden rivâyet edilen "İnsan ölünce amel defteri kapanır; ancak, sadaka-i câriye, hayırlı evlâd, faydalanılan ilim bırakanlarınki müs-tesnâ." meâlindeki hadts-i şertfin ifâde ettiği üzere sadakaların en üstünü, i y i ­ liklerin en mükemmeli, hayırların en iyisi aylar ve yılların tekerrür etme­ siyle sona ermeyen, gece ve gündüzle­ rin geçmesiyle faydi^ları tükenmeyen, d ü n y a d u r d u k ç a devam edip kıyamet g ü n ü n e kadar fayda ve kaynakları sü­ r e k l i olan işin yüce hayır binalarını yapmak olduğunu gören Vâlide Sultan uygun yerlere yüksek ve sağlam hayır b i n a l a r ı n ı yapmaya yönelmiştir.

b) Bu noktadan hareketle önemli İs-l â m t boğazİs-larda yapıİs-lacak hayrt hiz­ metlerden pay almak amacıyla "Malı­ nızla cihâd ediniz."(14) meâlindeki İlâht b u y r u ğ a uyarak d ü n y a ve ahirette he­ sapsız sevaba ermek için Akdeniz kı­ y ı l a r ı n d a Boğazhisarı dışında bulunan Eski İ s t a n b u l adıyla meşhûr olan yerde durup, Mısır ve diğer ülkelere deniz yoluyla gitmek isteyen hacılarla yol­

cuların gidip gelmelerine engel o l u p zarar veren ve işkence yapan hatta, za­ man zaman müslüman h a l k ı n g e m i l e r i ­ ne saldırılar düzenleyerek y a ğ m a eden kâfirlerin, müslümanları yer yer b o ğ u l ­ mak üzere denizlerin d a l g a l a r ı n a b ı r a k ­ ma ve yer yer esir alıp zincire v u r m a tehlikelerinin önlenmesi için o ş a n ı yüce Vâlide Sultan tedbtr olarak, A l l a h rızasıyla Peygamberin ş e f â a t i n i talep gayesiyle adı geçen yerde b i r b i r i n e karşı eş ve benzeri olmayacak n i t e l i k ve yücelikte i k i b ü y ü k kale y a p t ı r ı l ­ masını emretmiştir.

c) Verilen bu emir ü z e r i n e derhal sanatında mâhir olan mimar, m ü h e n d i s , yapıcı ustaları, marangozlar ve d i ğ e r sanatkârlarla işçiler, iş başı y a p m ı ş t ı r . Bu amaçla gönderilen sayısız paralarla gerekli âlet, edevât ve m ü h i m m â t a l ı n ı p iş yerinde hazır b u l u n d u r u l m u ş ve uzun yıllarda t a m a m l a n a c a ğ ı d ü ş ü n ü l c -meyen i k i büyük kalenin, V â l i d e Sul-tan'ın yüce himmetleriyle kısa s ü r e d e mükemmel bir şekilde y a p ı l a r ı tamam­ lanmıştır.

d) Y u k a r ı d a işaret e d i l d i ğ i ü z e r e yapılan bu i k i kaleden b i r i n e K a l ' a - i Sultâniye (Kumkale), d i ğ e r i n e de Scd-dü'l-Bahr (Deniz barajı) a d ı v e r i l m i ş t i r . Söz konusu kalelerden her b i r i n i n i ç i n ­ de az önce işaret edildiği ü z e r e birer câmi', mektep, hamam ile m u h a f ı z l a r l a kale k u m a n d a n l a r ı için bir çok evler, sığınaklar, d ü k k a n l a r ve ç a r ş ı l a r ya­ pılmıştır.

e) Kalelerin k o r u n m a s ı n a ait her türlü alet, edevât ve m ü h i m m â t s a ğ l a ­ narak kalelere y e r l e ş t i r i l m i ş t i r . B ö y l e ­ ce sözü geçen kalelerle bölge, g ö s t e r i l e n

ilgi ve sağlanan i m k â n l a r sayesinde her türlü şiddet, gasb ve s a l d ı r ı d a n k o r u ­ nup huzur ve güven temin e d i l m i ş t i r . Allah'ın yardımı ile k â f i r l e r i n g e m i l e r i bu bölgeye gelemez olmuş ve m ü s l ü m a n halk gidiş-gelişlerinde s a l d ı r ı , zarar ve eziyete düçâr olmaktan k u r t a r ı l m ı ş t ı r .

10) 23.Cemâziye'l-evvel. 1140 H . (27.Aralık. 1727 M.) t a r i h l i v a k f i y y e y e göre Çanakkale Boğazı d ı ş ı n d a Baba-burnu adlı yerde H ı r z ü ' l - B a h r kalesi de

V A K I F V E V A T A N S A V U N M A S I

_m

eski K a p t a n P a ş a l a r d a n Kaymak Mus­

tafa Paşa t a r a f ı n d a n hizmete konul­ muştur. A d ı geçen v â k ı f a ait belirtilen v a k f i y y e n i n , vakfedilen taşınmaz mal­ lardan söz edilen b ö l ü m ü n d e (15) bu kaleden bahisle şöyle denilmektedir:

"...ve m e r h û m - ı m e z b û r u n h a y â t ı n d a Bahr-i Sefîd Bababurnu nâm mahalde, hasbeten l i l l a h i Te'âlâ Hırzü'l-Bahr n â m kale d e r û n u n d a ve b i r û n u n d a binâ eyle­ diği ma' l û m u ' l - h u d û d ve'l-aded h a m â m ve d e k â k î n ve l i m a n ı n d a binâ eylediği ebniye-i memlûke..."yani"...sözü geçen merhum Vâkıf, hayatta iken Akdeniz k ı y ı s ı n ı n Bababurnu adlı yerde Allah rızası için "Hırzü'l-Bahr" adlı kalenin içinde ve d ı ş ı n d a y a p t ı r d ı ğ ı s ı n ı r l a n ve sayıları bilinen hamam ve d ü k k a n l a r ve l i m a n ı n d a y a p t ı r d ı ğ ı mülk binalar..." denildikten sonra aynı vakfiyyenin 3. sahifesinin 11-42.satırlarında söz ko­ nusu kale ile burada görevlendirilecek personel h a k k ı n d a aynen şöyle denil­ mektedir:

"...ve yine m e r h û m - ı mezbûr sâlifu'z-zikr H ı r z u ' l - B a h r Kal'ası d e r û n u n d a h a y â t ı n d a m ü c e d d e d e n binâ ve ta'yin-i cihât eylediği câmi-i şerîfde hatlb o-lanlara yevmî beş akça ve imâm olan­ lara y e v m î on ve müezzin olanlara yev­ mî yedi akça ve b e v v â b olanlara yevmî kırk a k ç a ve k e t h ü d â olanlara yevmî y i r m i a k ç a ve topçubaşı olanlara yevmî otuz a k ç a ve topçular k e t d ü h â s ı olan­ lara y e v m î onbeş akça ve kal'a-i mer-k û m e d e mer-k â t i b olanlara yevmî on amer-kçe ve kal'a çavuşu olanlara yevmî on akçe ve t o p ç u l a r çavuşu olanlara y e v m î sekiz akçe ve kal'a-i m e z b û r e d e nöbet çalmak içün scr-mchtcr olanlara yevmî altı akçe ve i k i nefer erlerine yevmt beşer a k ç e ve su yolcu olanlara yevmî yedi a k ç e ve kal'a-i m e z b û r e bevvâbı olanlara y e v m î sekiz akçe ve kal'a-i m e z k û r e d e oda-i evvelde scr-bölük olan­ lara y e v m î on akçe ve dokuz nefer ne-f e r â t ı n d a n her birine yevmî yedişer ak­ çe ve oda-i sânîde scr-bölük olanlara y e v m î dokuz akçe ve dokuz nefer nefe-r â t ı n d a n henefe-r binefe-rine yevmî yedişenefe-r akçe ve oda-i sâlisde scr-bölük olanlara yevmî dokuz akçe ve dokuz nefer n e f e r â t ı n -dan her birine yevmî yedişer akçe ve

yine kal'a-i mezbûrede topçular odala­ rının oda-i evvelinde ser-bölük olanlara yevmî on akçe ve sekiz nefer neferâtın-dan her birine yevmî yedişer akçe ve oda-i sânîsinde ser-bölük olanlara yev­ mî on akçe ve sekiz nefer neferâtından her birine yevmî yedişer akçe verile ve yine merhûm-ı merkûm kal'a-i mez­ bûre varoşunda h a y â t ı n d a müceddeden binâ ve ta'yîn-i cihât eylediği câmi'i şerîfde vâiz olanlara yevmî on akçe ve imâm olanlara yevmî on akçe ve hatîb olanlara \ e v m î sekiz akçe verile ve câ­ m i ' i mezkûrda her kim imâm olursa ol h a t î b ola ve müezzin-i evvel olanlara yevmî altı akçe ve müezzin-i sânî olan­ lara yevmî beş akçe ve kayyim-i evvel ma'a sirâcî olanlara yevmî beş akçe ve kayyim-i sânî olanlara yevmî dört akçe ve yevmî beş akçe dahi devir-hân-ı ev­ vel vazîfesi olup müezzin-i evvel olan­ lar devirhân-ı evvel ola ve yevmî dört akçe dahi devir-hân-ı sânî vazîfesi olup müezzin-i sânî olanlar devir-hân-ı sânî ola. ve devir-hân-ı sâlis olanlara yevmî dört akçe ve yevmî dört akçe dahi na't-hân vazîfesi olup,dc\ir-na't-hân-ı sâlis olan­ lar n a ' t - h â n ola ve yevmî bir akçe hâ-fız-ı seccâde vazîfesi olup kayyim-i ev­ vel olanlar hâfız-ı seccâde ola ve yevmî i k i akçe dahi ferrâş-ı kenîf vazîfesi o-lup kayyim-i sânî olanlar ferrâş-ı kenîf ola ve suyolcu olanlara yevmî dört akçe vazîfe verile ve merhûm-ı mezbûr şöyle şart etmişdi ki,bâlâda zikr olunan cihât erbâbı ve neferâtdan herbiri ibâdu'llâh] hıfz u harâset ve a'dâ-yı dînden sıyânet içün umûmen kal'a-i mezbûrede ta'yîn oldukları hizmetlerinden bir an mün-fekk olmayup ta'yîn olunan vazâife mutasarrıf olalar ve bâlâda zikr o-lunduğu üzere zikr olunan kal'a derû­ nunda ve b î r û n u n d a vâki' müsakkafâtın gallâtını tahsil ve zikr olunan câ-mi'lerin iktizâ eden masârıfını rü'yet ve vazâyifi mezkûreyi erbabına teslim içün yine evkâf mütevellîsi t a r a f ı n d a n bir kâim-i makamı mütevelli nasb ve

(15) Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde muha­ faza edilen 735/2 nolu vakfıyye defterinin 119-123 nolu sahifeleri ve 49.sırasında kayıtlı vakfiyyenin 2.sahifesinin 34-36 .satırları ile 3.sahifesinin 11-42 satırları.

ta'ytn olunup beher yevm onbeş akçe vazife verile ve vazâif-i mezkûre asıl m ü t e v e l i t ma'rifetiyle her üç ayda bir verile ve kal'a-i mezbûrede iktizâ eden t a ' m i r â t ve şâir m a s â n f - ı lâzıme kal'a-i m e r k û m d a kâtib olanlar kalemiyle âsi-tâne-i saâdetde beher sene asıl müte­ v e l l i m a ' r i f etiyle muhâsebesi görüle..."

Vâkıf Kaymak Mustafa Paşa'nın vakfiyyesinin yukarıya alınan bölü­ m ü n ü n incelenmesinde de görüleceği ü-zere, bu büyük insan, Hırzü'l Bahr'de c â m i ' hamâm, d ü k k a n l a r ve evler de in­ şâ ettirmiştir. Hatip, imam, müezzin ve kapıcı tahsisâtından başka, kalede de­ vamlı olarak vazife görecek askerlere de tahsisler yapmıştır.Vakfiyyeye göre bunlar tayin edildikleri hizmetlerin ba­ şından bir an bile ayrılmayıp, kaleyi vc çevreyi koruyup savunmakla yükümlü kılınmışlardır.Vakfiyyenin bu bölü­ münde Hırzü'l Bahr Kalesi mürettebâtı-na verilecek ücretler h a k k ı n d a şu hu­ suslar yer almaktadır.

A-Kale içindeki câminin: 1- Hatibine günlük 5 akçe, 2- İmamına günlük 10 akçe, 3- Müezzinine günlük 7 akçe, 4- Kapıcısına günlük 8 akçe, B-Kalede: 1- Dizdar(16)olana günlük 40 akçe, 2- Kethüdâ (İ7) olana günlük 20 ak­ çe,

3- Topçubaşı olana günlük 50 akçe, 4- Topçular Ke/hüdâsı olana günlük 15 akçe,

5- K â t i p olana günlük 10 akçe,

6- Kale Çavuşu olana günlük 10 akçe,

7- Topçular Çavuşu olana günlük 8 akçe,

8- Mehterbaşı olana günlük 6 akçe, 9- İki kişi mehter a d a m l a r ı n a günlük 5'er akçe,

10- Suyolcu olana g ü n l ü k 7 akçe, 11- KaIe kapıcısına g ü n l ü k 8 akçe, 12- B i r i n c i odada bölükbaşı olana g ü n l ü k 10 akçe.

13- Birinci odanın 9 nefer e r l e r i n d e n her birine günlük 7'şer a k ç e ,

14- İkinci odada b ö l ü k b a ş ı olana günlük 9 akçe,

15- İkinci odanın 9 nefer erlerinden herbirine günlük 7'şer akçe,

16- Üçüncü odada b ö l ü k b a ş ı olana günlük 9 akçe,

17- Üçüncü odanın 9 nefer e r l e r i n ­ den herbirine günlük 7'şer a k ç e ,

18- Birinci topçular o d a s ı n d a b ö l ü k ­ başı olana günlük 10 akçe,

19- Birinci topçular o d a s ı n ı n 8 nefer erlerinden herbirine g ü n l ü k 7'şer a k ç e ,

20- İkinci topçular o d a s ı n d a b ö l ü k ­ başı olana günlük 10 akçe,

21- İkinci topçular o d a s ı n ı n 8 nefer erlerinden herbirine g ü n l ü k 7'şcr a k ç e ,

C-Kale d ı ş ı n d a k i C â m i ' d e : 1- Vâiz olana g ü n l ü k 10 a k ç e , 2- İmam olana g ü n l ü k 10 a k ç e , 3- Hatib olana g ü n l ü k 8 a k ç e ,

4- Birinci müezzin olana g ü n l ü k 6 akçe,

5- İkinci müezzin olana g ü n l ü k 5

ak-Çe,

6- Siracîlikle b i r l i k t e b i r i n c i k a y y i m olana günlük 5 akçe,

7- İkinci kayyim olana g ü n l ü k 4

ak-Çe,

8- Birinci d e v i r - h â n olana g ü n l ü k 5 akçe, (Bu görev b i r i n c i m ü e z z i n e tah­ sis edilmiştir.)

9- İkinci d e v i r - h â n olana g ü n l ü k 4 akçe, (Bu görev i k i n c i m ü e z z i n e tahsis edilmiştir.)

10- Üçüncü d e v i r - h â n olana g ü n l ü k 4 akçe

11- Na't-hân olana g ü n l ü k 4 a k ç e , (Bu görev üçüncü d e v i r - h â n a tahsis e-ı'ilmiştir.)

(16) D i z - d â r : Diz: Kale, dâr: ( D â ş t e n m a s t a r ı n ­ dan) tutmak, muhafaza etmek. Dizdar: K a l e m u h a f ı z ı .

(17) Kethüda: Ash K e d - h u d â olup ev sahibi, kahyâ, dâire konak veyahut bir nevi işlerin idaresine memur olan adam. B k z . K â m û s - ı Türkî, K e t h ü d a Maddesi.

V A K I F V H V A T A N S A V U N M A S I 179 12- Tuvalet temizlikçisi olana gün­

lük 2 akçe,(Bu görev i k i n c i kayyim ola­ na tahsis edilmiştir.)

13- Seccâde m u h â f a z a c ı s ı olana gün­ lük 1 akçe,(Bu görev birinci kayyim olana tahsis edilmiştir.)

14- Suyolcusu olana günlük 4 akçe. Y u k a r ı d a d ö k ü m ü verilen görevli­ lere ödenecek ücretler incelendiğinde; kale i ç i n d e k i câmide görevlendirilen 3 din görevlisi ile bir hizmetli, kaledeki 60 g ü v e n l i k görevlisi ile diğer personel ve kale d ı ş ı n d a k i c â m i d e görevli 9 din görevlisi ile y a r d ı m c ı personel olmak üzere g ü n d e 73 görevliye toplam olarak 615 akçe ödenmesi ö n g ö r ü l d ü ğ ü anlaşıl­ mıştır.

11-Sadrazam Morali Hasan Paşa'ya ait Gurre-i Safer-1116 H , (26.Mart.l7Ö4 M.) t a r i h l i v a k f i y y e (18) de Hatay'da Ş c y h ü ' l - H a d î d diye bilinen m u k â t a a n ı n s ı n ı r l a r ı içinde ve Antakya şehri ile Bakras ve Belen a r a s ı n d a bulunan Ka­ ramurt diye t a n ı n a n yerin. Mekke-i M ü k e r r e m c . Medîne-i M ü n e v v e r e , Şam, Mısır, Halep ve o çevredeki diğer şehirlerin geçiş yeri iken zamanla buradaki köylerin harap, çiftlik ve ı r m a k l a r ı n k u l l a n ı l m a z hale gelmesi nedeniyle, hırsızların ve yol kesicilerin sığınağı haline gelerek, h a c ı l a r ı n ve diğer y o l c u l a r ı n gcliş-gidişi sırasında yollarına ç ı k a n yol kesicilerin birçok kimseyi ö l d ü r d ü k l e r i mal ve m ü l k l e r i n i soyup zorla gasb ettiklerinden dolayı sözü geçen yerin imar ve ihyası ciheti­ ne gidilerek burada bir kasaba, bir kale inşaa ile e t r a f ı n d a köyler kurmak sure­ tiyle, e ş k i y a n ı n s a l d ı r ı l a r ı n d a n yolcu­ ların k o r u n m a s ı g e r e k t i ğ i n d e n bahisle şöyle denilmektedir:

"...mukâtaa-i m e r k û m e Karamurt nâm mahalde binâ ve inşû olunan kal'a-i refîatü'l-büny^kal'a-i 1 ve bkal'a-ir c â m r - kal'a-i şerîf ve ma'bed-i latîf ve müslimîn ve müsli-mâtın nezâfet ve ' a h â r e t l c r i içün i'dûd olunan çifte hamam ve â y e n d c ve re-vende nüzûl ve i r t i h â l l e r i içün hâriccn ve d â h i l e n dokuz ocaklı bir ribât-ı âlî ve k â r - b â n sarây-ı m a h r û s ü ' l - h a v â l î ve etfâl-i m ü s l i m l n ve vildân-ı m u v a h h i d î n ta'lîm-i K u r ' â n - ı Azîm etmeleri içün bi­

nâ olunan mekteb-î meymenet ihtivâ ve kal'a-i mezbûre huddâmı ve müsâfirin itâmı içün inşâ ve ihdâs olunan imâret-i â m i r e ve ni'met-hâne-i fâhire ve otuz a-ded d e k â k t n ve neferât-ı kal'a ve mü-tevellt ve kâtib ve vâiz müezzinân ve kayyim sakin olmaları içün binâ olu­ nan menâzil ve ebniyeyi ve kireç ve taş ve horasan ile mebnt su yollarına has-beten li'llâhi'l-aliyyi"l-a'lâ ve haseneten li-rûhi resûlihi'l-mu'allâ vakf ve habs idüp..." daha sonra"...iş bu ciheti b i r r i n tertîb-i vazâif ve m ü h i m m â t ve tensîk-i levâzım ve mühimmâtı içün şöyle şart ve ta'yîn buyurdular k i , kal'a-i mezbû-reyi m u h â f a z a içün 26 nefer kimesne s ü v â r î mustahfızı ve bir nefer kimesne süvârî ağası ve bir nefer kimesne süvârî kethüdâsı ve bir nefer kimesne alemdar ve bir nefer kimesne çavuş ta'yîn olu­ nup, ağalarına yevmî 30 akçe ve kethü­ d a l a r ı n a yevmî 20 akçe ve alcmdârları-na yevmî 17 akçe ve çavuşlarıalcmdârları-na yevmî

16 akçe ve neferât-ı mezkûrenin her-birine tabak bahâları ile ma'an yevmî

15'er akçe vazîfe ta'yin olunup anlar dahi vazîfe-i mu'ayyeneleri mukâbele-sinde âyende ve revendeyi bir şey tale­ bi ile rencîde ve ta'cîz ctmeyüp, Antak­ ya'dan Belen'e varup gelen yolcuları, iktizâsı mertebe neferât ile götürüp iyâzen billâhi Te'âlâ bir kimesneye ha-sâret vâki' olursa zecren lehum garâme-ti k e n d ü l c r e aid ve râci'olup, muhâfaza emrinde ihtimâm-ı tâmm ile kayd-ı tâmm cylcycicr ve kczâlik 15 nefer pi-yâde müstahfizîn ve bir diz-dâr ve dört nefer bcvvâb ta'yîn olunup, diz-d.1ra yevmî 15 akçe ve bevvâbların her b i r i ­ ne yevmî 12'şer akçe ve ncfcrât-ı sâirc-nin her birine yevmî lO'ar akçe \ a z î f c v e r i l ü p . mezbûrlar dâimâ kal'a-i mez­ bûre ve etrâfını muhâfaza emrinde mucidd ve sâ'î olalar ve e\âil-i kıba-lada z i k r i mürûr ettiği üzere dcrûn-ı kal'ada inşâ olunan menâzildcn

dâhiliy-(18) Vakıflar ü.;nel Müdürlüğü Arşivinde m u h â ­ faza edilen 2224 nolu orijinal vakfiyye defterinde Arap harfleriyle ve 2157 nolu kütük defterinin 107. sahi-fesinde Türk harfleriyle kayıtlı olan vakfiyye.

A T E Ş İbrahim,"Hasan Paşa'nın H a t a y K a r a -murt' taki Vakıf ve Vakfıyyesi", Vakıflar Dergisi.S.16, s.5-26.

180 t B R A H T M A T E S ye ve hâriciyyeli bir menzil mütcvelit-i

vakf içün ve dâhiliyye ve hâriciyyeli

bir menzil ağayı s ü v â r t içün ve diğerle­ r i â t i vâiz ve mu'allimi mekteb ve i -m â -m ve hatlb ve -m ü e z z i n â n -m her biri ve k a y y i m ve k â t i b ve k e t h ü d â y ı süvârt ve a l e m d â r ve çavuş ve dizdâr ve nefa-rât-ı s ü v â r t ve piyâdenin her b i r i içün hallerine göre birer menâzil ta'ytn ve tahsts oluna ve eger süvârt ve piyâde m ü s t a h f i z â n d a n b i r i kal'ada sâkin ol-mayup ve yahud hizmet-i lâzımesinde kusûr ederse mütevelit-i vakf onlarınki-n i â h e r e arz etmede tereddüt ve tevak­ k u f eylemeye..."

Vakfiyyenin incelenmesinden anla­ şılacağı üzere Vâkıf Hasan Paşa, söz konusu m u k a t a a y ı , zamanın parasıyla 7500 kuruşa satın alarak belirtilen yerden geçen hacılarla diğeı' yolcuların güvenliğini sağlamak gibi olağanüstü yüce ve insancıl bir amaçla Allah rızası için mukataa ve muhtevasını vakf et­ miştir. Belirtilen amaçla vakfedilen bu yerde yapılan binalar şunlardır:

a) Muhteşem bir kale, b) Bir câmi-i şerîf,

c) Müslümanların temizlenmeleri için yapılan çifte hamam,

d) Gclip-gidenlerin k o n a k l a m a l a r ı için yapılan içten ve dıştan 90 oçaklı kervansaray,

• e) Çocuklara Kur'ân-ı K e r i m öğre­ tilmesi için yapılan bir mektep,

f) Kalenin hizmetçileri ile misafir­ lerin doyurulmaları için yapılan imâret,

g) 30 adet d ü k k a n ,

h) Kalenin erleri ile mütevelit, kâ­ tip, vaiz, 2 müezzin ve kayyımın otur­ m a l a r ı için yapılan ev ve binâlar.

i) K i r e ç , taş ve horasan ile yapılan su yolları.

Sözü geçen kalenin korunması için 26 nefer s ü v a r i muhafız bir nefer süvâ-r i k e t h ü d â s ı , bisüvâ-r nefesüvâ-r alemdâsüvâ-r ve bisüvâ-r nefer çavuş olmak üzere toplam 30 k i ­ şinin tayin olunması ve günde ağaları­ na 30, k e t h ü d â l a r ı n a 20, alemdârlarına 17, ç a v u ş l a r ı n a 16 ve neferlerden her birine tabak parasıyla b i r l i k t e 15'er

akçe olmak üzere, burada g ö r e v l e n d i r i ­

lecek mezkûr 30 kişiye g ü n d e t o p l a m o-larak 473 akçe ödenmesi şart k ı l ı n m ı ş ­ tır. Bu görevlilerin a l a c a k l a r ı ü c r e t karşılığı, görevlerini l â y ı k ı v e ç h i l e yapmaları, gelip gidenleri herhangi b i r istekte bulunarak rencide ve taciz et­ meyip, Antakya ile Belen'e g i d i p gelen yolcuları yeteri kadar neferle b i r l i k t e götürmeleri, Allah korusun y o l c u l a r d a n herhangi birisi zarara u ğ r a r s a , ceza olarak zararın ö d e n m e s i n i n o neferlere ait olacağından, koruma işine tam b i r özen göstermeleri şart e d i l m i ş t i r . B u n ­ ların dışında aynı kalede 15 kişi p i y â ­ de, muhâfız bir diz-dâr, 4 k a p ı c ı t a y i n edilmesi, günde diz-dâra 15 a k ç e , k a p ı ­ cıların her birine 12'şer a k ç e , d i ğ e r ne­ ferlerin herbirine de lO'ar a k ç e olmak üzere toplam olarak sözü geçen 20 k i ş i ­ ye günde 213 akçe verilmesi ve b u n l a ­ rın da alacakları ücret karşılığı kale ve çevresini m u h â f â z a d a ciddi ve g a y r e t l i olmaları şart kılınmıştır.

Harp mâlüllerine ve g â z î l e r e , v a k ı f ­ lardan türlü şekillerde y a r d ı m edilmesi konusunu da miUt savunma v a k ı f l a r ı arasında mütâla etmek yerinde olur. Sa­ vaşan bir a d a m ı n h a y a t ı terk etmesi halinde çoluk ç o c u ğ u n u n y ü z ü s t ü k a l ­ mayacağına, sakatlanacak olursa k e n d i ­ sinin bakılacağına ve k o r u n a c a ğ ı n a i -nanması, onun savaş azmini ve k u d r e t i ­ ni a r t t ı r a c a k t ı r . V a k ı f belgeler ince­ lendiğinde şehit askerlerin e ş l e r i y l e çocuklarına v a k ı f l a r c a m a a ş b a ğ l a n d ı ğ ı ve y a r d ı m d a b u l u n u l d u ğ u n a dair s a y ı ­ sız uygulama ö r n e k l e r i n i g ö r m e k m ü m ­ kün olacaktır. Meselâ, İ s t a n b u l ' d a Şeh­ zade Câminin Padişah mahfeli k a y y ı m ı ve U n k a p a n ı ' n d a k i S ü l e y m a n S u b a ş ı c â -mi müezzini iken askere giden a s k e r l i k görevini yapmakta iken v e f â t eden Mehmet Emin Efendi'nin h a n ı m ı M u h -tediye Muhlise ile yetim kalan b i r ço­ cuğuna evkâf n e z â r e t i n c e m a a ş b a ğ l a n ­ mış olduğuna ve bu maaşın sözü g e ç e n Muhtediye Muhlise'nin d i l e k ç e s i ü z e r i ­ ne artırıldığına dair bir belge (19) şöy­ ledir:

(19) Vakıflar Genel M ü d ü r l ü ğ ü A r ş i v i n d e m u h â -f a ı a edilen 950 nolu ve N i z â m â t Ta-fsili adlı k ü t ü k defteri.,s.47.sıra 6940.

V A K I F V E V A T A N S A V T T N M A < ; T ₁₈₁

"Muhâsebât M ü d i r i y y e t i U m û m i y e s i -nin ll-Haziran-332 t a r i h l i m ü z e k k e r e s i sürelidir.

Asker edilen zevcinin v u k û - ı vefâtı hasebiyle m u h t â c - ı m u ' â v e n e t kalan bir çocuğuyla beraber infak ve iâşelerine medâr olmak üzere tahsts b u y u r u l m u ş olan şehrt 40 k u r u ş ile t a a y y ü ş l e r i kâbil o l a m a d ı ğ ı n d a n bahisle maaş-ı mezkû­ run m ü n â s i p m i k d a r â iblâğı Şehzâde Câmi-i Şerîfi Mahfel-i H ü m â y û n k a y y ı ­ mı ve k a b b â n - ı d a k î k d e S ü l e y m a n Su­ başı Câmi-i Şerîfi müezzini H â f ı z Meh­ met Emin Efendi zevcesi Muhtediye Muhlise m ü h r ü y l e verilen arzu h â l d e is-titâf o l u n m u ş ve İstanbul E v k â f Müdi-r i y y e t i n i n d e Müdi-r - k e n â Müdi-r ı n a nazaMüdi-ran mumâ-ileyhâ ile sagîre kertmesine teehül-lerinde kat' olunmak üzere 10-kânûn-ı sânt-331 tarihinden itibaren ş e h r t yir­ mişer k u r u ş m u h t â c t n maâşı tahsts edil­ diği a n l a ş ı l ı p m e z k û r arzu h â l i n melfû-fu i l m ü haberle Mebânt-i Hayriyye M ü f e t t i ş l i ğ i n i n raporuda ifâdei v â k ı -ayı te'ytd etmekte b u l u n m u ş olmağla icrâ-i t c â b ı menût-ı re'y-i âli-i cenâb-ı n e z â r e t - p e n â h t l e r i d i r . Ol bâbda emr ü f e r m â n hazret-i men l e - h ü ' l - e m r i n d i r .

Onar k u r u ş z a m m ı tensîb edilmiştir. İşâret-i Sâmt 17-Haziran-sene 332'dedir. Z a m m - ı v â k i ' i n ale'l-usûl k a y d ı ile iâdesi l ü z û m u M u h â s e b â t M ü d i r i y y e t - i U m û m i y y e s i n i n 13-Haziran-332 t a r i h l i d e r - k e n â r - ı müzeyyelesinde beyân kılın­ ması ü z e r i n e idârece muâmele-i kaydiyye tfa ve evrâkı esâsiykaydiyyesi M ü d i r i y y e t -i m e z k û r e y e -iâde ve -isrâ' kılınmıştır. 1-Ramazan-334, 19 Haziran-331."

Metni y u k a r ı y a a l ı n a n belgenin i n ­ celenmesinden de anlaşılacağı üzere vatâni görevini tfâ etmekte iken vefât eden bir askerin eşi ile ç o c u ğ u n a bağ­ lanan maâşın, zamanla i h t i y a c ı karşıla­ maz hale gelmesi sonucu eşinin vâki is­ teği üzerine zamanla M u h â s e b â t Genel M ü d ü r l ü ğ ü ile Evkaf N e z â r e t i n i n konu­ ya hassasiyet göstererek kısa bir süre içinde i l g i l i n i n isteğinin olumlu bir şe­ kilde s o n u ç l a n d ı r ı l m ı ş olduğu görül­ mektedir.

Şöyle k i :

a) M u h â s e b â t Genel M ü d ü r l ü ğ ü n ü n 1 l-Haziran-1332 t a r i h l i yazısında, "Şehzâde Câminin Padişah Mahfeli kay­ yımlığı ve Unkapam'ndaki Süleyman Subaşı C â m i n i n müezzinliği görevinde iken askere alınan Mehmet Emin E-fendi'nin, vatant görevini yapmakta iken vefât etmesi münâsebetiyle eşiyle k ü ç ü k kızının geçimlerini sağlamak üzere bağlanan 40 kuruş aylık maaşla geçimlerini sağlamaları m ü m k ü n ola­ m a d ı ğ ı n d a n bahisle söz konusu maaşın uygun miktara yükseltilmesi hususunda m ü h ü r l ü arz u hâl takdim eden eşi Muhtediye Muhlise'nin dilekçesinde y a r d ı m isteğinde bulunduğu, bu dilekçe üzerine İstanbul Vakıflar M ü d ü r l ü ğ ü n ­ ce d ü ş ü n ü l e n notta ise adı geçen h a n ı m ile k ü ç ü k kızına evlendiklerinde ke­ silmek üzere 10-Kânûn-ı sânt-1331 ta­ rihinden itibaren aylık 20'şer k u r u ş m u h t a ç maaşının tahsis edildiği anla­ şılarak söz konusu arz u halin ekindeki ilm ü habere Mebânt-i Hayriyye Müfet­ tişliğinin raporu da bu durumu te'yid etmekte o l d u ğ u n d a n gereğinin yapılma­ sı yüce Nezâretlerinin görüşlerine bağ­ lıdır.

Bu hususda emr ü fermân, emir kendinin olan hazretlerinindir. "denil­ mektedir.

b) Evkâf Nezâretine gelen bu yazı­ nın altına Nâzır t a r a f ı n d a n

17-Haziran-1332 tarihinde yani, Muhâsebât Genel M ü d ü r l ü ğ ü n ü n belirtilen yazısının gön­ deriliş tarihinden altı gün gibi kısa bir süre içinde "lO'ar kuruş zammı tensîb edilmiştir."notu konularak anne ile kü­ çük k ı z m a ayda lO'ar kuruş zam yapı­ lıp, kendilerine ödenecek aylık maaşın 60 k u r u ş a yükseltildiği a n l a ş ı l m a k t a d ı r . c) Yapılan teklif ile tayin edilen zam m i k t a r ı n a ait işlemin usulüne uygun olarak k ü t ü k l e r e işlendikten sonra Muhâsebât Genel M ü d ü r l ü ğ ü ' n ü n

13Haziran1332 t a r i h l i ek d e r k c n â r ı n -da işlemle i l g i l i e v r a k ı n iâde edilmesi belirtilmiş o l d u ğ u n d a n Vakıflar İdare­ sinde gerekli kayıt muamelesi yapılıp, konuyla i l g i l i esas e v r a k ı n sözü geçen Genel M ü d ü r l ü ğ e 1-Ramazan-l334, 19-Haziran-1915 tarihinde iâde edilmiş ol­ duğu a n l a ş ı l m a k t a d ı r .

182 T R R A H t M A T E Ş O s m a n l ı döneminde olduğu gibi

Cumhuriyet döneminde de savunma hizmetlerine yönelik Vakıflar kurul­ m u ş t u r . Cumhuriyetimizin ilânı ile her-alanda yapılan yenilikler arasında Va­ k ı f l a r da ele alınarak bir takım idârt ve yasal yenilikler getirilmiştir. Bu d ö n e m d e de önceleri Medeni Kanun h ü k ü m l e r i n e ve daha sonra 1967 yılında kabul edilen 903 Sayılı yasa hükümle­ rine göre çeşitli hayrt,sosyal, ekonomik ve kültürel konularda başarılı hizmet­ ler sunan bir takım yeni vakıflar ku­ rulmuştur. Bu arada bazı ileri görüşlü ve gayretli komutanlarımızın öncülü­ ğ ü n d e T ü r k Silahlı Kuvvetlerini güç­ lendirmeye yönelik Vakıflar da kurul­ muştur. 1970 yılında T ü r k Hava Kuv­ vetlerini Güçlendirme Vakfı, 1972 yı­ lında T ü r k Deniz Kuvvetlerini Güçlen­ dirme Vakfı,1974 yılında T ü r k Kara Kuvvetlerini Güçlendirme Vakfı ve

1982 yılında da Türk Silahlı Kuvvet­ leri Mehmetçik Vakfı kurulmuştur.

Türk Hava Kuvvetlerini Güçlen­ dirme Vakfı'nın kuruluş senedinin (20) 2.maddesinde yer alan amaç bölümünde şöyle denilmekdedir:

"...miUt havacılık sanayimizin geliş­ tirilmesi, hava harp,silah ve vasıta­ larının satın alınması, h a y a t î önemi hâ­ iz hedeflerin havaya karşı koruma i m ­ kanlarının geliştirilmesi suretiyle Türk Hava Kuvvetlerine güç katkısında bu­ lunmaktadır."

T ü r k Deniz Kuvvetlerini Güçlen­ dirme Vakfı'nın kupuluş senedinin (21) 1. maddesinde yer alan amaç bölümünde şöyle denilmektedir: "Türk Deniz Kuv­ vetlerinin güçlendirilmesi konusunda T ü r k Ulusunun maddt ve manevi deste­ ğini sağlamak Vakfın amacıdır.

T ü r k Kara Kuvvetlerini Güçlendir­ me V a k f ı ' n ı n kuruluş senedinin (22) 2. maddesinde yer alan amaç bölümünde şöyle denilmektedir:" Mevcut kara si­

lahlan harp sanayimizin g e l i ş t i r i l m e s i ve yeni harp sanayi d a l l a r ı n ı n k u r u l ­ ması, harp silah a r a ç ve g e r e ç l e r i n i n satın alınması, yurt d ü z e y i n d e h a y a t t önemi taşıyan yerlerin korunma ola­ nakları geliştirilmesi suretiyle T ü r k Kara Kuvvetlerinin s a v a ş g ü c ü n ü n ar­ tırılmasına katkıda b u l u n m a k t ı r . "

Türk Silahlı K u v v e t l e r i M e h m e t ç i k Vakfı'nın kuruluş senedinin (23) 3. maddesinde yer alan a m a ç b ö l ü m ü n d e şöyle denilmektedir:

"Silahlı Kuvvetlerde y a p t ı ğ ı g ö r e v esnâsında h a y a t ı n ı kaybeden veya sakat kalan erbaş ve erlerin k e n d i l e r i n e , çocuklarına ve bakmakla y ü k ü m l ü o l ­ dukları kimselere sosyal ve e k o n o m i k destek olmak ve ç o c u k l a r ı n ı o k u t ­ maktır."

K u r u l d u k l a r ı tarihlerden i t i b a r e n kuruluş gayeleri d o ğ r u l t u s u n d a v e r i m l i ve aktif faaliyetlerde bulunan bu va­ kıflar, yüce m i l l e t i m i z i n i l g i ve d e s t e ğ i ile her geçen gün daha çok g ü ç l e n i p ge­ lişerek. Silahlı K u v v e t l e r i m i z i n g ü ç ­ lenmesine büyük çapta k a t k ı d a b u l u n ­ muştur.

Bu v a k ı f l a r d a n K a r a , Deniz ve H a ­ va Kuvvetlerini G ü ç l e n d i r m e V a k ı f l a r ı birleştirilerek, mal v a r l ı k l a r ı 17.6.1987 tarih ve 3388 sayılı kanunla k u r u l a n "Türk Silahlı K u v v e t l e r i n i G ü ç l e n d i r m e Vakfı" na devredilmiştir.

(20) Vakıflar Genel M ü d ü r l ü ğ ü A r ş i v i n d e m u h â -f a ı a edilen Merkeıî Sicil De-fterinin 5 3 . s ı r a s ı n d a k a y ı t l ı Vakıf senedi.

(21) Vakıflar Genel M ü d ü r l ü ğ ü A r ş i v i n d e m u h â -f a ı a edilen Merkezî Sicil De-fterinin 1 2 9 . s ı r a s ı n d a kayıtlı Vakıf senedi.

(22) Vakıflar Genel M ü d ü r l ü ğ ü A r ş i v i n d e m u h a ­ faza edilen Merkezî Sicil Defterinin 2 9 9 . s ı r a s ı n d a kayıtlı Vakıf senedi.

(23) Vakıflar Genel M ü d ü r l ü ğ ü A r ş i v i n d e m u h a ­ faza edilen Merkezi Sicil Defterinin 7 2 6 . s ı r a s ı n d a kayıtlı Vakıf senedi.