T.C.
TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI Strateji Geliştirme Başkanlığı
TRB ORTADOĞU ANADOLU BÖLGESİ TARIM MASTER PLANI
ANKARA 2007
T. C .
T A R I M V E K Ö Y İ Ş L E R İ B A K A N L I Ğ I S t r a t e j i G e l i ş t i r m e B a ş k a n l ı ğ ı
Vahdettin ÖZKAN Başkan Enver AKSOY
Proje Yönetimi ve Mali Kontrol Daire Başkanı
K o o r d i n a t ö r l e r
Bilal ZEYTİN, Ertan ÜŞÜMÜŞ, Kadriye USLU, İhsan BİLİCİ Proje Yönetimi ve Mali Kontrol Daire Başkanlığı
T R B O r t a d o ğ u A n a d o l u B ö l g e s i Ta r ı m M a s t e r P l a n ı H a z ı r l a m a E k i b i
Dr. Orhan GÜNDÜZ Bölge Koordinatörü
(TRB11 Malatya) Dr. Aytül YILDIRIM
(TRB12 Elazığ)
H. Hüseyin DEMİRTAŞ – Tahsin KILIÇ (TRB13 Bingöl)
Umut TOK (TRB14 Tunceli)
M. Sıdık KİYAT (TRB21 Van)
Funda GÜNEŞ – Eşref SÜNE (TRB22 Muş)
Nurcan ELMAS (TRB23 Bitlis)
M. Erdem HANLIGİL – Cihan AKIN (TRB24 Hakkari)
Te ş e k k ü r
TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Tarım Master Planının hazırlanması çalışmalarında yukarıda zikredilen ekip dışında bir çok kişi ve kurum dolaylı olarak katkıda bulunmuşlardır.
Master planın temelini oluşturan bölümler için ihtiyaç duyulan, Bölgeye ve Bölge İlerine ait istatistiksel verilerin temininde büyük kolaylıklar sağlayan
Türkiye İstatistik Kurumu Başkanlığına (TÜİK), TÜİK Bölge Müdürü ve Bölge Müdürlüğü çalışanlarına,
Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğüne, Mülga Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğüne,
Master Plan çalışmalarında hazırlama ekibine her türlü imkanı sunan ve yardımlarını esirgemeyen
TRB Bölgesi İl Tarım Müdürleri Sn Ahmet GÜLDAL (Malatya) Sn Nizamettin BİLHAN (Elazığ)
Sn Namet SEVİNÇ (Bingöl) Sn Abdülkadir YAŞIRINLIGÖZ(Tunceli)
Sn Murat AKBAY (Van) Sn Abdürrahim ÖZASLAN (Muş)
Sn Hacı Arap ŞANLI (Btlis) Sn Mehmet GÜNDOĞDU (Hakkari)’na,
Planın hazırlanmasında koordinatörlük görevini üstlenerek çalışmaya önemli katkılar sağlayan, çalıştayların oluşturulmasında, yürütülmesinde emek sarfeden Malatya İl Tarım Müdürlüğü Proje ve İstatistik Şube Müdürü Hamit AYGÜL ve Şube Müdürlüğü personeline, ekibimizle görüş alış-verişinde bulunan, çalışmalarımızda bizimle işbirliğini esirgemeyen
mesai arkadaşlarımız ile;
ismini burada sayamadığımız, yayınladıkları kaynak kitapları ve web sayfalarıyla bilgi akışı sağlayan tüm kişi, krum ve kuruluşlara;
TEŞEKKÜR EDERİZ
SUNUŞ
Ülkemizde tarım sektörü, insanların beslenmesi, istihdamı, ekonomiye katkısı ve ihracat potansiyeli bakımından büyük önem taşımaktadır.
Özellikle Avrupa Birliği’ne uyum sürecinde, kırsal alandaki sorunların tespiti ve bu sorunlara kalıcı çözümler bulunması öncelikli bir konudur.
Çiftçilerimizin; iç ve dış pazarlar için üretim yapar hale gelmeleri, daha iyi gelir düzeyine kavuşabilmeleri için üretim kaynaklarını daha etkin kullanmaları gerekmektedir.
Ülkemiz için; sahip olduğu tarımsal kaynakların tespiti, geliştirilmesi, amacına uygun kullanılması ve bu çalışmaların, kaynakları kullananlarla beraber planlanması önem arz eden bir husustur.
Dolayısıyla, il ve bölge Tarım Master Planlarının hazırlanması; tarımsal kaynakların ve problemlerin belirlenmesi, kaynak ve potansiyelin değerlendirilerek verimliliğin ve çiftçi gelirlerinin artırılması, tarımın çevre, sanayi, turizm gibi diğer sektörlerle ilişkilerinin değerlendirilmesi, doğal kaynakların ve çevrenin korunması açısından önem taşımaktadır.
Tarım Master Planlarının hazırlanmasının amacı; sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması için, bölgenin mevcut kaynaklarının, fırsatlarının ve kısıtlarının analiz edilmesi suretiyle ihtiyaçlarının belirlenmesi ve potansiyelin verimli bir şekilde kullanılmasına yönelik stratejiler geliştirerek, bölgeye uygun tarımsal program ve proje alanlarının belirlenmesidir.
Bu bağlamda, master planlar; yerel kurum ve kuruluşlar ile üniversite, sivil toplum örgütleri ve özel sektör temsilcilerinin katılımları sağlanarak, tarımın kısa, orta ve uzun vadeli kalkınma faaliyetlerinin planlanmasına, problemlerin çözüm yollarının yerinden ve doğru bir şekilde ortaya konulmasına ve uygulanmasına rehberlik etmektedir.
Tarım sektörünün temsilcileri olarak görevimiz; sektörün yapısal sorunlarını çözecek politikaları belirlemek ve bunları en kısa sürede hep birlikte uygulamaya koymaktır.
Bu çerçevede, yöre halkının yaşam standardını yükseltmeye yönelik ihtiyaçların tespit edilmesi, bunların en kısa yoldan çözüme kavuşturulması için gerekli çalışmaların yapılmasına ışık tutması amacıyla hazırlanan ve tarımsal planlamanın yerelleşmesi anlamına gelen Tarım Master Planlarının, kamu ve özel sektör girişimcilerine yol gösterici ve faydalı olmasını temenni ederim.
Mehmet Mehdi EKER
Bakan
İÇİNDEKİLER
BÖLÜM 1 – GİRİŞ 17
1.1. Proje Gelişimi 17
1.2. Amaç 17
1.3. Planlama Yöntemi 17
1.4. Planlama Yaklaşımı 18
1.5. Plan İçeriği (Kapsam) 18
BÖLÜM 2 – BÖLGE TARIMINI ETKİLEYEN POLİTİKALAR 21
2.1. Ulusal Politikalar 21
2.1.1. Türk Tarım Politikasının Değişim Süreci 21
2.1.2. Tarım ve Destekleme Politikalarında Yeni Arayışlara Yol Açan Başlıca Nedenler
ve Destekleme Kapsamında Değişim 22
2.2. Uluslararası Tarım Politikasının Ulusal Tarım Politikalarına Etkileri 25
2.2.1. DTÖ Uruguay Turu Tarım Anlaşması 25
2.2.2. AB Gümrük Birliği Anlaşması 25
2.2.3. IMF – Dünya Bankası Anlaşmaları 26
2.2.4. Avrupa Birliği Süreci 29
2.2.4.1. Ulusal Program Hükümleri 29
2.2.4.2. İlerleme Raporu’nun Analizi 30
2.2.4.3. Dünya Ticaret Örgütü Cenevre Çerçeve Anlaşması ve Olası Etkileri 32
2.2.4.4. AB İle Türkiye İçin Müzakere Çerçeve Belgesi 35
2.2.4.5. Olası AB’ye Üyeliğin Türkiye Tarımına ve Dış Ticaretine Etkileri 42
2.3. Kalkınma Planı 45
2.3.1. Sekizinci Kalkınma Plan’da Kırsal Kalkınma ve Kırsal Yerleşmeye Yönelik
Düzenlemeler 45
2.3.2. Sekizinci Plan’da Tarım Sektörüne Yönelik Düzenlemeler 46
2.3.3. Dokuzuncu Kalkınma Planı Hazırlıkları(2007-2013) 48
BÖLÜM 3 - BÖLGENİN TEMEL ÖZELLİKLERİ VE MEVCUT DURUMU 49
3.1. Bölgenin Ana Özellikleri 49
3.1.1. Biyofiziksel Özellikler 49
3.1.1.1. Bölgenin Genel Tanımı 49
3.1.1.2. Alt Bölgeler 49
3.1.1.3. Topografya 50
3.1.1.4. İklim 53
3.1.1.5. Bitki Örtüsü 55
3.1.2. Sosyo-Ekonomik Yapı 55
3.1.2.1. Nüfus Yapısı 55
3.1.2.2. Sağlık 58
3.1.2.3. Eğitim 60
3.1.2.4. Ulaşım- Haberleşme 62
3.1.2.5. Ana Ekonomik Sektörler ve Faaliyetler 64
3.1.2.5.1. Tarım 65
3.1.2.5.2. Sanayi 66
3.1.2.5.3. Hizmetler (Turizm, Ticaret, vb.) 68
3.1.2.6. Ekonomik ve Sosyal Kalkınma Göstergeleri 69
3.1.2.6.1. Gelişmişlik ve Büyüme 69
3.1.2.6.2. Kişi Başına Gelir 70
3.1.2.6.3. Bazı Mali Göstergeler 71
3.1.2.6.4. Sosyal Göstergeler 71
3.2. Doğal ve Tarımsal Kaynaklar 73
3.2.1. Doğal Enerji Kaynakları 74
3.2.2. Madenler 77
3.2.3. Su Kaynakları (Yüzey ve yeraltı su kaynakları) 78
3.2.4. Çayır ve Mera Alanları 82
3.2.5. Ormanlık ve Fundalık Alanlar 83
3.2.6. Flora, Fauna ve Yöreye Özgü Tarımsal Çeşitler 84
3.3. İnsan Kaynakları 85
3.4. Fiziki Sermaye Kaynakları 90
3.5. Finans Kaynakları 93
BÖLÜM 4 - BÖLGENİN MEVCUT TARIMSAL DURUMU 96
4.1. Arazi Dağılımı 96
4.1.1. Arazinin Kullanım Biçimlerine Göre Dağılımı 96
4.1.2. Toprak Yapısı ve Arazinin Kullanım Kabiliyetlerine Göre Dağılımı 97
4.2. Sulama Potansiyeli 98
4.3. Tarımsal Yapı 100
4.4. Tarımsal Üretim Sistemi 105
4.4.1. Bitkisel Üretim 105
4.4.1.1. Tarla Bitkileri Üretimi 105
4.4.1.2. Sebze Üretimi 111
4.4.1.3. Meyve Üretimi 115
4.4.1.4. Yem Bitkileri Üretimi 118
4.4.2. Hayvansal Üretim 120
4.4.3. Su Ürünleri Üretimi 124
4.4.4. Organik Tarım 124
4.4.4.1. Dünya’da Organik Tarım 124
4.4.4.2. Türkiye’de Organik Tarım 126
4.4.4.3. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Organik Tarım 127
4.4.5. İyi Tarım Uygulamaları 127
4.5. Üretim Trendleri 129
4.5.1. Tarla Bitkileri Üretim Trendleri 129
4.5.2. Sebze Üretim Trendi 135
4.5.3. Meyve Üretim Trendi 141
4.5.4. Yem Bitkileri Üretim Trendi 147
4.5.5. Hayvancılık Üretim Trendleri 153
4.6. Üretim Projeksiyonları 165
4.6.1. Tarla Bitkileri Üretimi 165
4.6.2. Sebze Üretimi 166
4.6.3. Meyve Üretimi 166
4.6.4 Yem Bitkileri Üretimi 167
4.6.5. Hayvansal Ürünler Üretimi 168
4.7.Üretim Değerleri 169
4.7.1. Tarla Bitkileri Üretim Değerleri 169
4.7.2. Sebze Üretim Değerleri 170
4.7.3. Meyve Üretim Değerleri 171
4.7.4. Hayvansal Ürünler Üretim Değerleri 171
4.8 Tarımsal Ürünlerin Üretim Tüketim Analizi ve Pazarlaması 172 4.8.1 TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Şeker Pancarı Üretimi ve Pazarlaması 172
4.8.1.1 Dünyada Durum 173
4.8.1.2 Türkiye’de Durum 173
4.8.1.3 TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Şeker Pancarı Tarımı 173 4.8.1.4 TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Şeker Pancarı Pazarlama Kanalı 173 4.8.1.5. Şeker Pancarı Üretimi ve Pazarlaması(SWOT Analizi) 174
4.8.2.Buğday Üretimi ve Pazarlanması 175
4.8.2.1. Dünyada Buğday Üretimi 175
4.8.2.2. Türkiye ve TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Buğday Üretimi 177
4.8.2.3. Buğday Pazarlama Kanalları 179
4.8.2.4. Buğday Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi) 179
4.8.3. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Kayısı Üretimi ve Pazarlaması 180
4.8.3.1. Dünyada ve Türkiye’de Kayısı Üretimi 181
4.8.3.2. TRB Bölgesinde Kayısı Üretimi 181
4.8.3.3. Yaş ve Kuru Kayısı İhracat Rakamları 183
4.8.3.3.1. Yaş Kayısı İhracatı 183
4.8.3.3.2. Kuru Kayısı İhracatı 183
4.8.3.4. Kuru Kayısı Pazarlama Kanalları 186
4.8.3.5. Kayısı Üretim Pazarlamasında SWOT Analiz 187
4.8.4. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Üzüm Üretimi ve Pazarlaması 188
4.8.4.1. Dünya Üzüm Üretimi ve Tüketimi 188
4.8.4.2. Türkiye Üzüm Üretimi 188
4.8.4.3.Üzüm Dış Ticareti 190
4.8.4.4. TRB Bölgesinde Üzüm Üretimi 191
4.8.4.5. TRB Bölgesinde Üzüm Pazarlama Kanalları 193
4.8.4.6. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Üzüm Üretimi ve Pazarlaması (SWOT
Analizi) 193
4.8.5. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Kırmızı Et Üretimi ve Pazarlaması 194
4.8.5.1. Kırmızı Et Üretimi 194
4.8.5.2. Kırmızı Et İthalatı ve İhracatı 195
4.8.5.3. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Canlı Hayvan ve Et Pazarlama Kanalları 196 4.8.5.4. Kırmızı Et Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi) 197 4.8.6. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Bal Üretimi ve Pazarlaması 197
4.8.6.1. Bal Üretimi ve Pazarlaması 197
4.8.6.2. Dünyada Arıcılığın Durumu 198
4.8.6.3. Türkiye Arıcılığının Mevcut Durumu 199
4.8.6.4. Gezginci Arıcılık 200
4.8.6.5. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Bal Pazarlama Kanalları 201 4.8.6.6. TRB Bölgesi Bal Üretimi ve Pazarlanması (SWOT Analizi) 202 4.8.7. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Süt ve Süt Ürünleri Pazarlaması 202
4.8.7.1 Türkiye’de ve Dünyada Süt üretimi 202
4.8.7.2. Türkiye’de ve TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Süt Üretimi ve Pazarlaması 205 4.8.7.3. TRB Bölgesinde Süt ve Süt Mamulleri Pazarlama Kanalları 206
4.8.7.4. Süt Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi) 207
4.9. Tarımsal Sanayi 207
4.9.1. Türkiye’de ve TRB Bölgesinde Tarımsal Sanayi 207
4.9.1.1. Gıda Sanayi 210
4.9.1.2. Yem Sanayi 214
4.9.1.3. Tarıma Girdi Sağlayan İşletmeler 215
4.9.1.4. Tarımsal Mekanizasyon İmalat Sanayi 215
4.9.1.5. Gübre Sanayi 216
4.9.1.6. Tarımsal İlaç Sanayi 216
4.9.1.7. Tohumluk ve Fidan Üretim Sanayi 216
4.10. Tarımsal Örgütlenme 217
4.10.1. Türkiye ve TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Tarımında Örgütlenme 218
4.10.1.1. Tarımda Kamusal Örgütlenme 219
4.10.1.2. Tarımda Özel Örgütlenme 220
4.10.1.3. Tarımda Ekonomik ve Sosyal Amaçlı Örgütlenme 221
4.10.1.3.1. Tarımda Ekonomik Örgütlenme 221
4.10.1.3.1.1. Tarımsal Amaçlı Kooperatifler 221
4.10.1.3.1.2. Birlikler 223
4.10.1.3.2 Tarımda Sosyal Amaçlı Örgütlenme 224
4.10.1.3.2.1. Vakıflar 224
4.10.1.3.2.2. Mahalli İdare Birlikleri 224
4.10.1.4. Diğer Tarımsal Amaçlı Organizasyonlar 224
4.10.1.4.1 Üniversiteler 224
4.10.1.4.2. Araştırma Enstitüleri 225
4.10.1.4.3. Sanayi ve Ticaret Alanında Tarımla İlgili Örgütlenme 225
4.11. Diğer Sektörlerle Etkileşim 225
4.11.1 Tarım ve Çevre 225
4.11.2. Tarım ve Sanayi 225
4.11.3. Tarım ve Ulaşım 226
4.11.4. Tarım ve Sağlık 227
4.11.5. Tarım ve Eğitim 227
4.11.6. Tarım ve Teknoloji 227
4.11.7. Tarım ve Turizm 228
4.12. Tarımın Bölge Ekonomisine Katkısı 228
4.13. Bölgenin Ülke Tarımındaki Yeri 229
4.14. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Tarımının Diğer Bölgelerle Kıyaslanması 230 BÖLÜM 5. BÖLGE PROBLEMLERİNİN VE POTANSİYELLERİNİN ANALİZİ 231
5.1. Problemlerin ve Kısıtların Tespiti 231
5.1.1. Sosyo-Ekonomik Problemler 232
5.1.2. Doğal Kaynak ve Çevresel Problemleri 234
5.1.3. Tarımda Sektör ve Belirgin Alt Sektörlerin Problemleri 235
5.1.3.1. Sektörel Problemler 235
5.1.3.2. Alt Sektörel Problemler 237
5.1.3.2.1. Bitkisel Üretim Problemleri 237
5.1.3.2.2. Hayvansal Üretim Problemleri 239
5.1.3.2.3. Su Ürünleri Problemleri 240
5.1.3.2.4. Gıda Güvencesi ve Gıda Güvenliği Problemleri 241
5.1.3.2.5. Pazarlama Problemleri 242
5.2. Potansiyellerin ve Fırsatların Tespiti 243
BÖLÜM 6. BÖLGENİN TARIMSAL KALKINMA AMAÇLARININ VE
STRATEJİLERİNİN OLUŞTURULMASI 244
6.1. Amaçların Belirlenmesi 244
6.1.1. Sürdürülebilirlik İlkesi Çerçevesinde Kaliteye Dayalı Üretim Artışı İle Gıda
Güvenliği ve Gıda Güvencesinin Sağlanması 245
6.1.2. Tarımsal İşletmelerin Rekabet Gücünün Artırılması (Verimlilik ve Gelir Artışı) 245 6.1.3. Tarımsal Pazarlama Altyapısının Güçlendirilmesi ve Tarım-Sanayi
Entegrasyonunun Sağlanması 245
6.1.4. Kırsal Gelirlerin Artırılması ve Kırsal Toplumun Yaşam Şartlarının İyileştirilmesi 245
6.1.5. Üretici Örgütlerinin Geliştirilmesi 245
6.2. Kalkınma Stratejilerinin Belirlenmesi 246
6.2.1. Sürdürülebilirlik İlkesi Çerçevesinde Kaliteye Dayalı Üretim Artışı ile Gıda
Güvenliği ve Gıda Güvencesinin Sağlanması 246
6.2.2. Tarımsal İşletmelerin Rekabet Gücünün Artırılması (Verimlilik ve Gelir Artışı) 246 6.2.3. Tarımsal Pazarlama Altyapısının Güçlendirilmesi ve Tarım-Sanayi
Entegrasyonunun Sağlanması 247
6.2.4. Kırsal Gelirlerin Artırılması ve Kırsal Toplumun Yaşam Şartlarının İyileştirilmesi 247
6.2.5. Üretici Örgütlerinin Geliştirilmesi 248
6.3. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Tarım Master Plan Stratejilerinin SWOT
Analizi 249
BÖLÜM 7. BÖLGE PROGRAM - PROJE ALANLARI VE YENİ PROJE ÖNERİLERİ 254
BÖLÜM 8. EKLER 260
8.1. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesine Ait Doğal Kaynak Envanteri 260
8.1.1. TRB11 Malatya İli Doğal Kaynak Envanteri 260
8.1.2. TRB12 Elazığ İli Doğal Kaynak Envanteri 261
8.1.3. TRB13 Bingöl İli Doğal Kaynak Envanteri 263
8.1.4. TRB14 Tunceli İli Doğal Kaynak Envanteri 264
8.1.5. TRB21 Van İli Doğal Kaynak Envanteri 265
8.1.6. TRB22 Muş İli Doğal Kaynak Envanteri 267
8.1.7. TRB23 Bitlis İli Doğal Kaynak Envanteri 268
8.1.8. TRB24 Hakkâri İli Doğal Kaynak Envanteri 270
KAYNAKLAR
KISALTMALAR
BYKP - Ulusal Beş Yıllık Kalkınma Planları İBBS - İstatistiği Bölge Birimi Sınıflandırmasına GATT - Gümrük Tarifeleri Ticaret Genel Anlaşması IMF - Uluslar arası Para Fonu
OTP - Ortak Tarım Politikası TMO - Toprak Mahsulleri Ofisi TKK - Tarım Kredi Kooperatifleri KİT - Kamu İktisadi Teşebbüsleri
DFİF - Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu EBK - Et Balık Kurumu
DGD - Dorudan Gelir Desteği ÇKS - Çiftçi Kayıt Sistemi
OKK - Ortaklık Konseyi Kararları MEB - Milli Eğitim Bakanlığı
KHGM - Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü TÜİK - Türkiye İstatistik Kurumu
GSYİH - Gayri Safi Yurtiçi Hâsıla DPT - Devlet Planlama Teşkilatı
ETKB - Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı EİE - Elektrik İşleri Etüt İdaresi
DMİ - Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü DSİ - Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü
TÜGEM - Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü VİB - Vadeli İşlemler Borsası
TARYAP - Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat,Değer) FAO - Dünya Gıda Örgütü
ZMO - Ziraat Mühendisleri Odası
KKDF - Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu BDT - Bağımsız Devletler Topluluğu
TZOB - Türkiye Ziraat Odalar Birliği KKO - Kapasite Kullanım Oranı İGEME - İhracatı Geliştirme Merkezi TSK - Tarımsal Sulama Kooperatifleri TOBB - Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği
TSFAS – Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim şirketi TÜSİAD - Türkiye Sanayi ve İş Adamları Derneği
TYUAP - Tarımsal Yayın ve Uygulamalı Araştırma Projesi TEAE - Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü
TİM - Tarım İl Müdürlüğü İÖİ - İl Özel İdaresi
TKB - Tarım ve Köyişleri Bakanlığı MTA - Maden Teknik Arama Enstitüsü
TABLOLAR
Tablo 1. Ulusal Tarım Stratejisi Destekleme Araçları ve Destekleme Bütçesindeki
Payları (2006-2010) 25
Tablo 2. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Alt Bölgeleri 49
Tablo 3.TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinin Koordinatları ve Yüzölçümleri 50
Tablo 4. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Başlıca Ovaları 51
Tablo 5. TRB Bölgesi Uzun Yıllar İklim Verileri (1975-2006) 53
Tablo 6. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Nüfus Verileri 55
Tablo 7. TRB Bölgesi Şehir ve Köy Nüfusu ile Yıllık Nüfus Artış Hızı 56 Tablo 8. TRB Bölgesi 1990-2000 Yılı Nüfusuna Göre Bazı Nüfus Projeksiyonları 57
Tablo 9. TRB Bölgesi Hastane ve Yatak Sayısı 58
Tablo 10. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Sağlık Kuruluşlarında Çalışan Personel
Sayısı 59
Tablo 11. Onbin nüfusa düşen sağlık personeli sayısı 59
Tablo 12. Sağlık personeli sayısına düşen nüfus sayısı 60
Tablo 13. TRB Bölgesi Eğitim Verileri 61
Tablo 14. TRB Bölgesi Yüksek Öğrenim İstatistikleri 61
Tablo 15. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Karayolu Durumu 62
Tablo 16. TRB Bölgesi Köy Yol Durumu (2006) 63
Tablo 17. TRB Bölgesinde İstihdam Edilenlerin Sektörel Dağılımı % (2005) 64 Tablo 18. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Tarım Göstergeleri (2003) 66 Tablo 19. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi İllerine Ait Bazı Sanayi Göstergeleri (2003) 67 Tablo 20. TRB Bölgesi İmalat Sanayi Gelişmişlik Sıralaması (2000) 67 Tablo 21. Belediye sınırları içinde bina, konut ve belediyeler, 1984, 2000 68 Tablo 22. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Yerli ve Yabancı Turistlerin Tesislere
Geliş ve Geceleme Sayıları, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranları (2005) 69 Tablo 23. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi İllerinin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik
Sıralaması 70
Tablo 24. TRB Bölgesi Kişi Başına Gelir $ (GSYİH) 70
Tablo 25. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Bazı Mali Göstergeler 71 Tablo 26. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Bazı Sosyal Göstergeler (2003) 72
Tablo 27. TRB Bölgesi Refah Göstergeleri (2003) 74
Tablo 28. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Maden Rezervleri 78
Tablo 29. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Su Yüzeyleri 80
Tablo 30. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Köy İçme Suları (2006) 81 Tablo 31. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Yer Altı ve Yer Üstü Su Kaynakları (2006) 82
Tablo 32. TRB Bölgesi Çayır Mer’a Alanları 83
Tablo 33. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Ormanlık ve Fundalık Alanlar(ha) 83 Tablo 34. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde İnsan Kaynakları (2000) 86 Tablo 35. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Yaş Gruplarına Göre Nüfus 87 Tablo 36. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Ekonomik Faaliyete Göre İstihdam
Edilen Nüfus 88
Tablo 37. TRB Bölgesi 12-+ yaş İşgücü Durumu (2000) 89
Tablo 38. Türkiye ve TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Bazı Alet ve Makine Varlığı
(2004) 92
Tablo 39. Türkiye ve TR8 Bölgesi Toprak ve Su Kaynakları Envanteri (2006) 93 Tablo 40. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Arazinin Kullanım Biçimlerine Göre
Dağılımı (Ha) (2005) 96
Tablo 41. TRB Bölgesinde Kullanım Kabiliyetine ve Toprak Sınıflarına Göre Arazi
Dağılımı (ha) 98
Tablo 42. Tarım Arazilerinin Sulanabilirlik Durumu (Ha) 99 Tablo 43. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu 101 Tablo 44. TRB1 Alt Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu 102 Tablo 45. TRB2 Alt Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu 103 Tablo 46. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesindeki Arazi Durumu ile Türkiye Kıyaslaması
(%) 104
Tablo 47. Türkiye'de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Önemli Bazı Tarla Bitkilerinin Ekiliş
Alanlarının Kıyaslaması 105
Tablo 48. Türkiye'de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Bazı Tarla Bitkilerinin Üretim
Miktarlarının Kıyaslaması 106
Tablo 49. TRB ve Türkiye Tarla Bitkileri Ekiliş Alanları (ha) (2004) 106 Tablo 50. TRB ve Türkiye Tarla Bitkileri Üretim Miktarları (ton) (2004) 107 Tablo 51. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi'nde Öncelikli Tarla Ürünleri Ekiliş Alanları
(ha) 2004 109
Tablo 52. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi'nde Öncelikli Tarla Ürünleri Üretim Miktarları
(ton) 2004 110
Tablo 53. Türkiye'de, AB ve Dünyada Önemli Bazı Sebzelerin Üretim Miktarlarının
Kıyaslaması 111
Tablo 54. TRB bölgesi Sebze Ekiliş Alanları (Ha) 112
Tablo 55.TRB bölgesi Sebze Üretim miktarları (Ton) 113
Tablo 56. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi'nde Öncelikli Sebzeler Üretim Alanları (ha) 114 Tablo 57. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi'nde Öncelikli Sebzeler Üretim Miktarları
(ton) (2004) 114
Tablo 58. Türkiye'de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Önemli Bazı Meyvelerin Üretim
Miktarlarının Kıyaslaması 115
Tablo 59. TRB ve Türkiye Meyve Ağaç Sayıları ve Üretim Miktarları (ton) (2004) 117 Tablo 60. TRB ve Türkiye Seçilmiş Meyve Üretim Miktarları (ton) (2004) 118 Tablo 61. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye Yem Bitkileri Ekiliş Alanları (ha)
(2004) 118
Tablo 62. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Yem Bitkileri Üretimi (ton) (2004) 119 Tablo 63. Türkiye’de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Hayvan Sayıları Bilgileri (2002) 120 Tablo 64. Türkiye’de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Hayvansal Ürünler Üretim Bilgileri
(2002) 120
Tablo 65. Türkiye’de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Ortalama Hayvansal Üretim Bilgileri 121
Tablo 66. TRB ve Türkiye Hayvan Sayıları (2004) 122
Tablo 67. TRB ve Türkiye Hayvansal Ürünler Üretim Miktarları Mukayesesi (2004) 123 Tablo 68. TRB Bölgesi Su Ürünleri Üretim Kapasitesi ve Miktarları 124 Tablo 69. Avrupa’da Organik Tarım Çiftlikleri ve Alanları 125 Tablo 70. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Organik Tarım Uygulamaları 127 Tablo 71. Yıllar İtibariyle TRB Bölgesi İçin Önemli Görülen Tarla Ürünleri Üretim
Miktarları (ton) 129
Tablo 72. Yıllar İtibariyle TRB1 Bölgesi İçin Önemli Görülen Tarla Ürünleri Üretim
Miktarları (ton) 131
Tablo 73. Yıllar İtibariyle TRB2 Bölgesi İçin Önemli Görülen Tarla Ürünleri Üretim
Miktarları (ton) 133
Tablo 74. Yıllar İtibariyle TRB Bölgesi İçin Önemli Görülen Sebzelerin Üretim
Miktarları (ton) 135
Tablo 75. Yıllar İtibariyle TRB1 Bölgesi İçin Önemli Görülen Sebzelerin Üretim
Miktarları (ton) 137
Tablo 76. Yıllar İtibariyle TRB2 Bölgesi İçin Önemli Görülen Sebzelerin Üretim
Miktarları (ton) 139
Tablo 77. Yıllar İtibariyle TRB Bölgesi İçin Önemli Görülen Meyvelerin Üretim
Miktarları (ton) 141
Tablo 78. Yıllar İtibariyle TRB1 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Meyvelerin Üretim
Miktarları (ton) 143
Tablo 79. Yıllar İtibariyle TRB2 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Meyvelerin Üretim
Miktarları (ton) 145
Tablo 80. Yıllar İtibariyle TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Yem Bitkileri Üretim
Miktarları (ton) (1995-2005) 147
Tablo 81. Yıllar İtibariyle TRB1 Ortadoğu Anadolu Bölgesi Yem Bitkileri Üretim
Miktarları (ton) (1995-2005) 149
Tablo 82. Yıllar İtibariyle TRB2 Ortadoğu Anadolu Bölgesi Yem Bitkileri Üretim
Miktarları (ton) (1995–2005) 151
Tablo 83. Yıllar İtibariyle TRB Bölgesi Hayvan Sayıları (1995-2004) 153 Tablo 84. Yıllar İtibariyle TRB Bölgesi Hayvansal Ürün Üretim Miktarları (1995-2004) 155 Tablo 85. Yıllar İtibariyle TRB1 Bölgesi Hayvan Sayıları (1995-2004) 157 Tablo 86. Yıllar İtibariyle TRB1 Bölgesi Hayvansal Ürün Üretim Miktarları (1995-2005) 159 Tablo 87. Yıllar İtibariyle TRB2 Bölgesi Hayvan Sayıları (1995-2005) 161 Tablo 88. Yıllar İtibariyle TRB2 Bölgesi Hayvansal Ürün Üretim Miktarları (1995-2005) 163 Tablo 89. TRB Bölgesinde Önem Arz Eden Tarla Bitkilerinin Üretim Projeksiyonu 165 Tablo 90. TRB Bölgesinde Önem Arz Eden Sebzelerin Üretim Projeksiyonu 166 Tablo 91. TRB Bölgesinde Önem Arz Eden Meyvelerin Üretim Projeksiyonu 167 Tablo 92. TRB Bölgesinde Yem Bitkileri Üretim Projeksiyonu 168 Tablo 93. TRB Bölgesinde Önem Arz Eden Hayvansal Ürünlerin Üretim Projeksiyonu 169 Tablo 94. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi'nde Öncelikli Tarla Ürünleri Üretim Değerleri
ve Türkiye Mukayesesi (YTL) (2004) 170
Tablo 95. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi'nde Öncelikli Sebzeler Üretim Değerleri ve
Türkiye Mukayesesi (YTL) (2004) 170
Tablo 96. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi'nde Öncelikli Sebzeler Üretim Değerleri ve
Türkiye Mukayesesi (YTL) (2004) 171
Tablo 97. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi'nde Öncelikli Sebzeler Üretim Değerleri ve
Türkiye Mukayesesi (YTL) (2004) 171
Tablo 98. Yıllar İtibariyle Türkiye ve TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Şeker Pancarı
Üretimi(Ton) 173
Tablo 99. Dünya Buğday Ekilen Alan, Üretim ve Verim 175
Tablo 100. Buğday Üretim Miktarları ve Dünya Üretiminden Aldığı Pay 176 Tablo 101. Yıllara Göre Türkiye Buğday Ekim Alanı, Üretim ve Verimi 177 Tablo 102. Türkiye ve TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Buğday Üretim Miktarları
(Ton) 178
Tablo 103. Dünyada Yaş Kayısı Üretimi (2005) 181
Tablo 104. Kamu ve Özel Sektörce Üretilen Kayısı Fidan Miktarı 181
Tablo 105. TRB Bölgesinde Kayısı Üretimi (2004) 182
Tablo 106. 1989-2001 Yılları Malatya İli Kayısı Üretimi 182
Tablo 107. Dünya Yaş Kayısı İhracatı 183
Tablo 108. Türkiye Yaş Kayısı İhracatı 183
Tablo 109. Türkiye Kuru Kayısı İhraç Rakamları 186
Tablo 110. Ülkelere Göre Üzüm Üretim Miktarları 2005 188
Tablo 111. Dünya Kuru Üzüm Üretiminde Önemli Ülkeler 188
Tablo 112. Türkiye Üzüm Ekim Alanları ve Üretim Miktarları 189
Tablo 113. Kurutmalık (Çekirdeksiz) illere göre dağılımı 189 Tablo 114. Türkiye’de Sofralık Üzüm (Çekirdeksiz) illere göre dağılımı 190 Tablo 115. Türkiye’nin Yıllar İtibariyle Kuru Üzüm İhracatı 191
Tablo 116. TRB Bölgesinde Üzüm Üretimi ve Pazarlaması 192
Tablo 117. Türkiye'nin Küçükbaş, Büyükbaş Hayvan Varlığı ve Kırmızı Et Üretiminde
Dünyadaki Yeri 194
Tablo 118. Türkiye ve Ortadoğu Anadolu Bölgesi İlleri Büyükbaş, Küçükbaş Hayvan
Sayıları ve Kırmızı Et Üretim Miktarları (2005) 195
Tablo 119. Ülkelerin Koloni Varlıkları, Koloni Başına Verimleri, Km2 ye Düşen Koloni
Sayıları 198
Tablo 120. Ülkelerin Bal Üretim Miktarları 199
Tablo 121. Yıllar İtibari İle Türkiye'deki Kovan Sayıları, Bal ve Balmumu Üretim
Miktarları 199
Tablo 122. Yıllar İtibariyle Türkiye ve TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Bal Üretimi (Ton) 201 Tablo 123. AB ve Dünyada Süt Üretim Miktarları Değişimi (Ton) (1995-2001) 203 Tablo 124. Türkiye’de tür ve ırklarına göre süt üretimi (Ton) 204 Tablo 125. Türkiye’de ve TRB Bölgesinde Süt Üretimi ve Pazarlaması 205
Tablo 126. Türkiye’de Tarım Nüfusunun Gelişim Seyri 207
Tablo 127. Türkiye’de İstihdamın Sektörel Dağılımı (1.000 Kişi ve 12 Yaş Üstü) 208
Tablo 128. GSMH İçerisinde sektörlerin Aldığı Paylar (%) 209
Tablo 129. Gıda İsletmelerinin Türkiye ve TRB Bölgesinde Sektörlere Göre Dağılımı
(adet) 210
Tablo 130. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Gıda İsletmeleri Kapasiteler (ton/yıl) 211 Tablo 131. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Gıda İsletmeleri Atıl Kapasiteler (ton/yıl) 211 Tablo 132. TRB Bölgesi Gıda Sanayinde Kurulu Kapasite ve Kapasite Kullanım Oranı
(%) 212
Tablo 133. Türkiye’de Karma Yem Fabrikalarının Yıllara Göre Sayıları Ve Kapasite
Kullanımı 215
Tablo 135. Bazı Tarımsal Ürünlerde Tohumluk Üretimi (Ton) 216 Tablo 136. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Odalar ve Dernekler 220 Tablo 137. Türkiye ve TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Bulunan Tarımsal
Kooperatifler ve Üye Sayıları (2005) 222
Tablo 138. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Birliklerin Durumu(2005) 224 Tablo 139. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Konaklayan Turist Sayıları ve Tesislerin
Doluluk Oranları(2005) 228
Tablo 140. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Tarımsal Üretim Değerinin GSYİH
İçindeki Payı 229
Tablo 141. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinin Tarımsal Üretim Değeri Açısından Diğer
Bölgeler İle Kıyaslaması ( 2000) 230
Tablo 142. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Sosyo-Ekonomik Problemler,
Nedenleri (Kısıtlar) ve Çözüm Önerilerinin Analizi 232
Tablo143. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Doğal Kaynak ve Çevre Problemleri,
Nedenleri (Kısıtlar) ve Çözüm Önerileri Analizi Matrisi 234
Tablo 144. TRB Ortadoğu Anadolu bölgesinde Tarımda sektörel problemler 235 Tablo 145. TRB Bölgesinde Bitkisel Üretim Problemleri, Nedenleri (Kısıtlar) ve Çözüm
Önerileri Analizi Matrisi 237
Tablo 146. TRB Bölgesinde Hayvansal Üretim Problemleri, Nedenleri (Kısıtlar) ve
Çözüm Önerileri Analizi Matrisi 239
Tablo 147. TRB Bölgesinde Su Ürünleri Üretim Problemleri, Nedenleri (Kısıtlar) ve
Çözüm Önerileri Analizi Matrisi 240
Tablo 148. TRB Bölgesinde Gıda Güvencesi ve Gıda Güvenliği Problemleri, Nedenleri
(Kısıtlar) ve Çözüm Önerileri Analizi Matrisi 241
Tablo 149. TRB Bölgesinde Pazarlama Problemleri, Nedenleri (Kısıtlar) ve Çözüm
Önerileri Analizi Matrisi 242
Tablo 150. TRB Bölgesinde Potansiyellerin ve Fırsatların Tespiti 243 Tablo 151. TRB Ortadoğu Anadolu Tarım Master Plan Stratejilerinin SWOT Analizi 249 Tablo 152. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Uygulanan ve Yeni Önerilen Projeler 255
GRAFİKLER
Grafik 1. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde Kullanım Biçimine Göre Arazi Dağılımı 97 Grafik 2. TRB Ortadoğu Anadolu bölgesi Arazi Kabiliyet Sınıflaması (ha) 98
Grafik 3. TRB Bölgesi Sulanan Alanların Sulama Kaynağı 100
Grafik 4. TRB Bölgesi Tarla Ürünleri Üretimi 130
Grafik 5. TRB1 Bölgesi Tarla Ürünleri Üretimi 132
Grafik 6. TRB2 Bölgesi Tarla Ürünleri Üretimi 134
Grafik 7. TRB Bölgesi Sebze Üretimi 136
Grafik 8. TRB1 Bölgesi Sebze Üretimi 138
Grafik 9. TRB2 Bölgesi Sebze Üretimi 140
Grafik 10. TRB Bölgesi Meyve Üretimi 142
Grafik 11. TRB1 Bölgesi Meyve Üretimi 144
Grafik 12. TRB2 Bölgesi Meyve Üretimi 146
Grafik 13. TRB Bölgesi Yem Bitkileri Üretimi 148
Grafik 14. TRB1 Bölgesi Yem Bitkileri Üretimi 150
Grafik 15. TRB2 Bölgesi Yem Bitkileri Üretimi 152
Grafik 16. TRB Bölgesi Hayvan Varlığı Trendi 154
Grafik 17. TRB Bölgesi Hayvan Ürünler Üretim Trendi 156
Grafik 18. TRB1 Bölgesi Hayvan Varlığı Trendi 158
Grafik 19. TRB1 Bölgesi Hayvan Ürünler Üretim Trendi 160
Grafik 20. TRB2 Bölgesi Hayvan Varlığı Trendi 162
Grafik 21. TRB2 Bölgesi Hayvan Ürünler Üretim Trendi 164
Grafik 22. Dünyada Buğday Üretiminde Önemli Ülkeler 176
Grafik 23. Türkiye Kuru Kayısı İhracatında Önemli Ülkeler 185 Grafik 24. Türkiye’nin Dünya Kuru Kayısı Üretiminden Aldığı Pay 185
BÖLÜM 1. GİRİŞ
1.1. Proje Gelişimi
Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ve FAO işbirliğiyle 1999 yılında “TCP/TUR/8924 İl Tarım ve Kırsal Kalkınma Master Planlarının Hazırlanmasına Destek Projesi" çalışmalarına başlanmış ve 81 ilin İl Tarım Master Planları 2003 yılı içerisinde tamamlanmıştır. Bu planlar, hizmetleriyle tarım sektörünü dolaylı veya doğrudan etkileyen yerel kurumların ve ayrıca yöre halkının kendi sorunlarını tanımlamaları, bu sorunlara karşılık çözüm önerilerini belirlemeleri ve dolayısıyla yerel düzeyde kalkınmalarına yönelik vizyonlarını planlama sürecine yansıtmaları için bir fırsat sağlamıştır. Bu çerçevede, hazırlanacak Bölgesel Tarım Master Planları ile genel olarak bölgenin tarımsal potansiyelinin, kısıtlarının, fırsatlarının ve diğer bölgelere göre tarımsal üretimdeki karsılaştırmalı üstünlüklerinin belirlenmesi ve bunlara dayanılarak geleceğe yönelik tarımsal stratejilerin oluşturulması planlanmaktadır.
Bu amaçla, Bakanlığımızca hazırlanan ve Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı tarafından desteklenen “İl Tarım ve Kırsal Kalkınma Master Planlarının Hazırlanmasına Destek-Ülkesel ve Bölgesel Tarım ve Kırsal Kalkınma Master Planlarının Hazırlanması projesi” kapsamında TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesel Master planı hazırlanmıştır.
Bu tarımsal Master plan, bölgesel düzeydeki tarımsal planlamanın pratik yapılabilirliğini göstermenin yanında Ulusal Tarım Master Planının hazırlanması için de başvuru kaynağı olacaktır.
1.2. Amaç
TRB Ortadoğu Anadolu Bölge Tarım Master Planının amacı; sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması için bölgenin mevcut kaynaklarının (doğal, fiziki sermaye, işgücü ve finans kaynakları), fırsatlarının ve kısıtlarının analiz edilmesi suretiyle kalkınma ihtiyaçlarının belirlenmesi ve bölge potansiyelinin optimal düzeyde kullanılmasına yönelik amaç ve stratejiler geliştirerek, bölgeye uygun tarımsal program ve proje alanlarının ortaya konmasıdır.
Bu kapsamda hazırlanan bölgesel master planları tarımsal ve kırsal kalkınma çabalarında karar alıcılar için yol gösterici olmasının yanında özel sektör için bölgedeki karlı yatırım alanlarının belirlenmesinde kaynak olacaktır. Böylece bir yandan sınırlı kaynakların daha etkin ve verimli kullanılması sağlanırken diğer yandan yöre insanının sorunlarına yönelik gerçekçi çözümler daha kısa sürede üretilebilecektir.
1.3. Planlama Yöntemi
TRB Ortadoğu Anadolu Bölge Tarım Master Planı; Malatya ili koordinatörlüğünde, Van, Elazığ, Bingöl, Muş, Bitlis, Hakkari ve Tunceli Tarım İl Müdürlüklerinden, tercihen daha önce İl Tarım Master Planlarının hazırlanması çalışmalarında eğitim ve görev almış, ayrıca Bölgesel Tarım Master Plan hazırlama konusunda bilgilendirme çalışmalarına katılmış olan uzman personel tarafından hazırlanmıştır.
Bölge Tarım Master Planları için, 22 Eylül 2002 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak kabul edilen ve iller arasındaki fonksiyonel ilişkileri, coğrafi koşulları, istatistik toplama ve plan
yapma amacına uygunluğu da dikkate alınarak hazırlanan İstatistiki Bölge Birimi Sınıflandırmasına (IBBS) göre belirlenen 12 bölge (Düzey 1) esas alınmıştır.
Planın hazırlanmasında Tarım ve Köyişleri Bakanlığı koordinasyonunda özellikle tarımsal üretim, pazarlama, eğitim-yayım, çevre ve doğal kaynakları koruma ile yatırımlar üzerinde doğrudan veya dolaylı etkisi bulunan kamu kurum/kuruluşları, sivil toplum kuruluşları ve diğer kuruluşlarla yakın işbirliği ve bilgi alışverişi yapılmıştır.
1.4. Planlama Yaklaşımı
Türkiye’nin tüm bölgeleri için hazırlanacak olan Bölge Tarım Master Planlarının hazırlanmasına yönelik hazırlık amacıyla her ilin Tarım İl Müdürleri, Proje İstatistik Şube Müdürleri, İl Tarım Master Planlarının hazırlanmasında görev almış ve Bölge Tarım Master Planlarında görev alacak personele konu hakkında bilgilendirme toplantıları yapılarak, yapılacak çalışmalarla ilgili iş takvimi hazırlanmış ve çalışmalar bu iş takvimi doğrultusunda yürütülmüştür.
Bölge illeri arasındaki koordinasyonun ve çalışmaların kolaylaştırılması amacıyla TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi kendi içerisinde IBBS Düzey 2’ye göre iki alt bölgeye (TRB1, TRB2) ayrılmış ve bölge Master planı hazırlama çalışmasının koordineli olarak yürütülmesi amacıyla koordinatör il olarak Malatya ili belirlenmiştir. TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde çalışmaları yürütmek üzere her ilde en az bir teknik personel görevlendirilmiştir. Ayrıca, TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesinde çalışmaların kolaylaştırılması amacıyla tüm bölge illerinin katılımlarının sağlandığı, gerek bölgede tarımın mevcut durumunun ve gerekse bölgenin tarımsal kalkınmasına yönelik potansiyellerinin, stratejilerin ve önceliklerinin belirlenmesi amacıyla grup çalışmaları düzenlenmiştir.
Bölgenin problemlerinin, potansiyellerinin, fırsatlarının ve kısıtlarının değerlendirilmesine yönelik analizler yapılmıştır. Ayrıca, değişik zamanlarda bölge illerinden paydaşların katılımıyla çalıştaylar düzenlenmiştir. Ayrıca, çalışmanın yürütülmesi sırasında bilgi akışı ve haberleşmenin etkin olarak temini için Internet iletişim imkânlarından azami düzeyde yararlanılmıştır.
1.5. Plan İçeriği (Kapsam)
TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Master Planı sekiz bölümden oluşmaktadır. Plan öncesi durum, amaç, kapsam ve yöntemi ve planlama yaklaşımı birinci bölümde sunulmaktadır.
İkinci bölümde, halen yürürlükte olan “Ulusal ve Uluslararası politikalar” ile bunların bölgedeki tarımsal faaliyetler üzerindeki etkileri geniş biçimde irdelenmiş ve bu etkiler, planlama çalışmasının her aşamasında gözetilmiştir. Bu bölüm içerisinde, bölge tarımını direkt etkileyen Türkiye tarım politikaları konusu, yaşanan değişim sürecinin nedenleri yani sıra izlenen tarım politikaları ve stratejiler, Dünya Ticaret Örgütü kararlarının Türkiye açısından değerlendirilmesi ve Ortak Tarım Politikası’na uyum sorunu ile bunun Türkiye tarımına olası etkileri baslıkları konuları ile ilgili önemli bilgilere kısa ve öz şekilde yer verilmiştir.
Üçüncü bölümde biyofiziksel ve sosyo-ekonomik yapısı itibariyle “bölgenin özellikleri” ortaya konmuş; ardından bölgenin doğal ve tarımsal kaynakları, insan kaynakları, fiziki sermaye kaynakları ve finans kaynakları itibariyle mevcut durumu irdelenmiştir. Bu bölümde ayrıca
verilmiştir. Dolayısıyla, 3. bölümde bölgenin temel özellikleri ve mevcut durumu itibariyle
“kaynakları” ortaya konmuştur.
Dördüncü bölümde ise, bu kaynakların bölgede tarımsal açıdan kullanım durumu (toprak yapısı, arazi kullanımı ile arazilerin sulanma durumu) incelenmiş, daha sonra “bölgenin tarımsal üretim sistemi” belirli alt başlıklar halinde ortaya konmuştur. 4. bölümün önemli kısmını oluşturan “tarımsal üretim sistemi” içerisinde, bölgedeki bitkisel, hayvansal ve su ürünleri üretiminin yani sıra “iyi tarım” ve “organik tarım” gibi yeni uygulamalara ve ardından
“tarımsal pazarlama sistemlerine” yer verilmiştir. Tarımsal pazarlama sistemi irdelenirken gerek görülen ve bölgede önem arz eden ürünler ile ürün grupları bazında şemalar kullanılmıştır. “Bölgede tarımın ve tarımsal faaliyetlerin performansının” irdelendiği 4.
bölümde, “bölgenin tarımsal üretim ve pazarlama sistemi” sonrasında, bölgede “tarımsal sanayi” ve “tarımsal örgütlenme” faaliyetlerine yer verilmiş ve dört gruptaki bu bilgilerin tamamı (tarımsal üretim, pazarlama, sanayi ve örgütlenme) daha sonra alt sektörler bazında SWOT analizlerinde gösterilmiştir.
Besinci bölümde ise irdelenmiş olan bölgenin kaynakları, bu kaynakların kullanım durumu ve yapılan tarımsal faaliyetler ışığında “bölgenin tarımsal problemleri” ile “problemleri doğuran nedenler - kısıtlar” ortaya konmuş ve ardından, planlama sürecinin önemli bir ayağı olan “problemler ve kısıtlara karşılık çözüm önerileri” bir matriste analiz edilmiştir.
Ayrıca bölge için “potansiyellerin analizi ve kullanma stratejileri” incelenmiştir. Bölgenin potansiyelini belirlerken, daha kapsamlı ve etkin kullanılabilme olanağına sahip ancak optimal biçimde kullanılmayan mevcut kaynaklar esas alınmıştır. 5. bölümdeki sorun ve çözüm önerileri ile potansiyellerin analizi çok önemli bilgileri içermekle birlikte, planlama süreci gereği bunlar henüz “tespit” düzeyinde olup, bu tespitler ışığında öngörülen proje fikirleri ise, 7. bölümde tablolar halinde ortaya konmuştur. Bununla birlikte, çözüm önerileri ve potansiyellerin kullanılma stratejileri analizleriyle ortaya konan bu tespitler, 7. bölümde şekillenen proje alanlarının neler olması gerektiği konusunda belirleyici olmuşlardır.
Altıncı bölümde ise, buraya kadar tespit edilen durum ışığında ortaya çıkan “ihtiyaçlara”
göre “master plan amaçları ve stratejileri” geliştirilmiştir. Bu amaç ve stratejilerin SWOT analizine de ayni bölümde yer verilmiştir.
Planlama çalışmamızın son bölümünü teşkil eden 7. bölümde, önceki bölümlerde yeralan tespitler ve analizler doğrultusunda oluşan “proje alanlarına (fikirlerine)” yer verilmiştir.
Bölgenin tarımsal kalkınması için gerekliliği ortaya çıkan ve planlamanın hitap ettiği zamana kadar gerçekleştirilmesi öngörülen bu proje konuları sistematik şekilde sıralanmıştır. Ayrıca, bu projelerden halen yürütülmekte olanlar ayıklanarak bölümün öncesine, geliştirilmesine gerek duyulan proje fikirleri ise bölümün nihayetine konmuştur. Master Planın formatı gereği 7. bölümde yer verilen projeksiyonlar, proje alanlarını gösterir fikir düzeyinde önerilerdir.
Bölgenin kaynakları, bu kaynakların tarımda kullanım durumu, sorunları, kısıtları ve kullanılmaya elverişli potansiyelleri dikkate alınarak hazırlanan ve stratejik bir çalışma olan bu plan, yerel ve ulusal kaynakları harekete geçirebilecek gerçekçi proje fikirleri içermektedir. Hazırlanan bu bölgesel plan ile; bölgenin tarım alanındaki gerçek ihtiyaçları ve bunların çözüm yolları ortaya konmuş ve sinirli kaynakların etkin ve verimli kullanılabileceği alanlar belirlenmiştir. Sadece bölgesel değil, ulusal refah açısından da önemli olan bu proje fikirlerinin, yapılacak yatırımların ve götürülecek hizmetlerin planlanması aşamasında dikkate alınması büyük önem taşımaktadır.
Bölgenin farklılıklarına göre ihtiyaç duyduğu öncelikli proje ve faaliyet alanlarına ışık tutan bu çalışma, kaynakların daha etkin ve verimli kullanılmasına ve gerek bölgesel, gerekse ülkesel değişimin istenilen yönde gelişmesine katkı sağlayacaktır. Ayrıca, katılımcılık ve yerellik ilkesi dikkate alınarak hazırlanan bölge tarım master planları, Ülkesel Tarım Master Planın hazırlanmasında önemli bir kaynak teşkil edecektir. Sekizinci bölümde Planda gerekli olabilecek eklere yer verilmiştir.
BÖLÜM 2 – BÖLGE TARIMINI ETKILEYEN POLITIKALAR
2.1. Ulusal Politikalar
2.1.1. Türk Tarım Politikasının Değişim Süreci
Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren tarımsal sorunları aşmak ve tarımı geliştirebilmek için çeşitli programlar uygulanmıştır. Tarıma ilişkin geniş çaplı kurumsallaşmanın gerçekleştirilmesinin yanında, fiyat politikaları ve dış ticaret koruması yoluyla tarım desteklenmiştir.
1963 yılında planlı döneme geçilmesiyle birlikte, tarıma yönelik politikalar kalkınma planları çerçevesinde belirlenmeye başlamıştır.
Geçmişten günümüze ülkemizdeki tarımsal politikalar incelendiğinde; destekleme alımları, girdi destekleri, zirai kredi faiz sübvansiyonları, doğal afet ödemeleri, süt teşvik primi ödemeleri, destekleme primleri ve ekim alanlarının sınırlandırılması; araştırma, eğitim, yayım ve denetim gibi kamu hizmetleri, tarımsal alt yapı yatırımları, yatırım teşvikleri, ihracat iadesi ödemeleri , ithalat korumaları ve vergi politikaları gibi araçlarla tarımın desteklendiği ve yönlendirildiği görülmektedir. Ancak, mevcut politika uygulamalarının en önemlilerinden biri olan destekleme alımları zamanla, üretimin pazar koşullarına uygun olarak gelişmesini engellemiş, üretici gelirlerinde istikrarsızlık yaratmış ve bazı ürünlerin iç ve dış pazarlarda değerlendirilmesini zorlaştıracak şekilde aşırı stokların oluşmasına neden olmuştur.
Uygulanan tarım politikaları, diğer sektörlerde olduğu gibi tarım sektöründe de dünyadaki pek çok ülkede, çeşitli iç kaynaklı nedenler yanında, küreselleşme akımının da etkisiyle bir değişim süreci yaşanmaktadır. Bu süreç, Türkiye’de de, yenilenme, yeni arayışlara yönelme ve gelişmeyi yakalama seklinde kendisini göstermektedir.
Ülke genelinde sürdürülmüş olan eski uygulamalara alternatif olabilecek çok kapsamlı yeni arayışlar ve özellikle son yıllarda destekleme politikaları konusunda değişim yaşanmıştır.
Türkiye’de tarım politikaları ve bu kapsamda destekleme politikalarında yeni arayışlara yol açan sürecin başlaması; ülke içi koşullara bağlı içsel nedenler yanında çeşitli dışsal nedenlere de dayanmaktadır.
Bunlardan içsel nedenlerin basında, “tarımdaki yapısal sorunlar” gelmektedir. Bunlar, mevcut destekleme sisteminin sağlıklı yürütülmesi ve yönlendirilmesini engellemekte veya bunlara olumsuz etki yapmaktadır. Yapısal sorunların basında; parçalı ve küçük tarım isletmesi varlığı, yetersiz üretici örgütlenmesi, tarım nüfusunun fazlalığı, çiftçi kayıt sisteminin yetersizliği, ürün piyasaları altyapısının zayıflığı, tarım hizmetlerinin çok çeşitli kurum ve kuruluş tarafından yürütülmesi, tapu ve kadastro işlemlerinin henüz ülke genelinde tamamlanamamış olması ve üretici eğitim düzeyinin yetersizliği gibi konular gelmektedir. Bunların bir kısmının çözümünde önemli mesafeler alınmış olunmasına karsın halen büyük bir bölümüne ilişkin çözüm arayışları devam etmektedir.
Bir diğer iç kaynaklı neden, yapısal sorunların çözümsüzlüğü ile ortaya çıkmış olan
“desteklemelerin devlete olan mali yükü arttırdığı” ve bunun da büyük çoğunlukla
“destekleme alımlarıyla” oluştuğudur. Tarımsal desteklemelerin mali yük olması yanısıra
enflasyonist etkiye sahip olduğu ve tarıma aktarılan kaynakların bütçe açıklarına yol açtığı yönünde görüşler de bulunmaktadır.
Söz konusu yapısal sorunlar, destekleme uygulamalarının amaçlanan ve önceden belirlenmiş hedeflere ulaşmasını engellemektedir. Örneğin, küçük isletmelerin toplam işletmeler içerisindeki sayısının fazla olmasına karşın uygulanan desteklemelerin büyük çoğunluğu, tarım alanı bakımından payı daha fazla olan büyük üreticilere ödenmektedir.
Böylece, devlet desteğine daha çok ihtiyacı olan küçük isletmeler mevcut uygulamalardan daha az yararlanmaktadır. Bu da gelir ve mülkiyet dağılımındaki dengesizliği daha da artırmaktadır.
İçsel nedenler yanında, çeşitli uluslararası yükümlülükler ve dünya tarım ürünleri piyasalarındaki rekabete hazırlanma düşüncesi dışsal nedenler olarak değişim sürecinde önemli bir etkiye sahiptir. DTÖ’nün belirlemiş olduğu uluslararası ticaret kuralları ve bu kapsamda Gümrük Tarifeleri Ticaret Genel Anlaşması (GATT) kapsamındaki Tarım Anlaşması’na uyum, AB Ortak Tarım Politikası (OTP)’na uyum çalışmaları ve Uluslararası Para Fonu (IMF) anlaşmalı ekonomik istikrar programına uyum Türkiye’nin başlıca uluslararası sorumluluklarındandır.
2.1.2. Tarım ve Destekleme Politikalarında Yeni Arayışlara Yol Açan Başlıca Nedenler ve Destekleme Kapsamında Değişim
Dünya ülkelerinin hemen hemen tümünde, tarım alanına kamusal müdahalede bulunulmakta ve sektör çeşitli biçimlerde desteklenmektedir. Tüm bu değişik destekleme modelleri, amaç konusunda ortaklaşmaktadırlar.Bu amaçlar; tarımsal üretimin sürekliliğini sağlayarak ülkenin gıda güvenliğini korumak, tarım üreticilerinin ve tüketicilerin yasam düzeylerini yükseltmek, sektör üretiminin ulusal ekonomiye katkı oluşturması ve dış ticarette rekabet üstünlüğü elde etmesi amacına ulaşmaktır.
Bu genel amaçların kapsamı içinde, ülkenin sosyo-ekonomik yapısına göre birçok tamamlayıcı hedefler de gözetilerek tarımsal destekleme politikaları oluşturulmakta ve çeşitli araçlar kullanılarak yaşama geçirilmektedir. “Kamusal müdahale” temelinde ortaya çıkan tarımsal desteklemeler ekonominin doğal dengeleri üzerinde çeşitli değişimler ortaya çıkarmakta; kamu bütçesi, üretici ve tüketici refahı, kaynak kullanım seçimlerini etkilemekte ve son tahlilde ulusal gelir ve refah üzerinde, seçilen politikalar doğrultusunda belirleyici etkiler oluşturmaktadırlar.
Ekonominin genelinde ve toplumun hemen tüm sınıfları üzerinde farklı etkiler yaratan, çok sayıda araçla yürütülen tarımsal destekleme politikalarının sınıflandırılmaları kolay değildir.
Bununla birlikte, genel özellikleri bakımından politika araçları, ekonomideki etkileri göz önüne alınarak baslıca dört grup altında toplanabilir ; pazar fiyat desteği, doğrudan gelir desteği, dolaylı gelir desteği ve genel hizmetler olarak ta tanımlanabilecek olan diğer destekler.
Bu destekleme biçimlerinden ilkinin finansmanı tüketiciler tarafından karşılanırken; diğer üç destek aracı kamu bütçesi tarafından finanse edilir. Bu bağlamda; birinci destekleme biçimi tüketici fiyatları düzeyini, diğer üç destekleme biçimi ise vergi düzeyini yükseltmek gibi yan etkilere sahiptir.
Pazar fiyatı destekleri üretici odaklı destekleme biçimidir. Tarımsal üretimi, üretici gelirlerini ve tüm kesimlerin gelir dağılımını düzenlemede oldukça etkili bir araçtır. Taban fiyat ve fiyat primleri üreticinin ürününe bağlı olarak ödenir. Bunların yanında, iç pazarı korumak amacıyla uygulanan sınır önlemleri de (dışsatım teşvikleri ve dışalım kısıtları) bu kapsamda değerlendirilebilir.
Pazar fiyat desteklerinin en önemli olumsuzluğu, tüketici fiyatlarının artmasına olan etkisidir.
Temel tarım ürünlerine talebin, içlerinde tarım üreticilerinin ve kent yoksullarının da bulunduğu toplumun dar gelirli kesimlerinde en yüksek olduğu dikkate alındığında; bu destekleme biçiminin kullanımında dikkatli olunması gerektiği ortaya çıkar.
Doğrudan gelir destekleri, üreticilere yapılan ödemelerle üretici gelirlerini artırmayı amaçlayan bir diğer destekleme aracıdır. Kullanımının giderek artmasının temelinde, piyasa dengelerini bozucu etkisinin en az olusu gösterilir. Bununla birlikte, tarımsal altyapı sorunlarını çözmüş ekonomilerde olumlu etkilerini kolayca gösterebilmekte, tersi durumlarda üretim üzerinde beklenenin dışında sonuçlar ortaya koyabilmektedir.
Başlıcaları, birim alan veya hayvan başına yapılan ödemeler, doğal afet ve zarar ödemeleri, depolama yardımlarıdır.
Dolaylı gelir destekleri, genel olarak üretim masraflarını azaltıcı etkiye sahip önlemlerdir.
Tarımsal üretim girdilerine (tarım makinaları, gübre, tarımsal mücadele ilaçları, tohumluk vb.) uygulanan sübvansiyonlar, finansman kolaylıkları (piyasa faiz oranlarının altında tarımsal üretim kredi faizleri, sermaye bağışları vb.) ürün sigortalamasına verilen devlet destekleri bu başlık altında değerlendirilebilir. Sözü edilen desteklerin, uygulanan politika aracına göre değişmek üzere, üreticiye ulaşması konusunda önemli eksikliklerin yaşandığı gözlenmiştir.
Tarıma sağlanan genel hizmetler ise, diğer destekler olarak sınıflandırılabilir. Tarımsal altyapı hizmetleri, eğitim – araştırma ve yayım hizmetleri, tarım sektörüne tanınan vergi kolaylıkları, taşımacılıkta tanınan ayrıcalıklar gibi genel hizmetler, uzun dönemde tarım sektörü üzerinde maliyetleri azaltıcı etki yaratmaktadır.
Türkiye’de uzun yıllardan beri en yaygın olarak başvurulan destekleme aracı, pazar fiyatı desteklemeleri idi. Bu yöntemde hükümetler, hangi ürünleri hangi fiyattan satın alacağını belirleyerek alım yapacak kurulusu görevlendirmekte idiler.
İlk pazar fiyat desteği uygulaması olan buğday destekleme alımlarına 1932 yılında T.C.
Ziraat Bankası aracılığıyla başlanmış, 1938 yılında TMO’nun kurulması ile bu görev TMO’ne devredilmiştir. TSFAS, Çay Kur, Tekel, Kooperatifler, devlet destekleme alımında görev alan diğer bazı kamu kuruluşlarıdır.
1960 yılında devlet destekleme alımi kapsamına alınmiş ürün sayısı 6 iken (buğday, arpa, çavdar, tütün, çay, seker pancarı), bu sayı 1970 sonlarında 24’e çıkarılmıştır. Bu ürünler;
buğday, arpa, çavdar, yulaf, pamuk, tütün, yas çay yaprağı, seker pancarı, soya, ayçiçeği, fındık, Antep fıstığı, kuru incir, çekirdeksiz kuru üzüm, çekirdekli kuru üzüm, zeytin, haşhaş, gül çiçeği, yer fıstığı, kolza, zeytinyağı, tiftik, yapağı, yas ipek kozasıdır. 24 Ocak kararlarından sonra ürün sayısında tekrar azalma olmuş ve 1990 yılında destekleme kapsamındaki ürün sayısı 10’a düşmüştür (buğday, arpa, çavdar, mısır, çeltik, yulaf, tütün, şekerpancarı, haşhaş, nohut). Aynı sayı 1991 yılında 24’e, 1992 yılında ise 26’ya yükselmiştir. 5 Nisan 1994 kararlarıyla birlikte kapsama alınan ürün sayısı 9’a (hububat
ürünleri, şekerpancarı, haşhaş ve tütün) düşürülmüş ve bu sayıda 2000’li yıllara kadar önemli bir değişiklik olmamıştır. 2000’li yıllarda ise, mevcut destekleme sisteminin tümüyle elemine edilerek, doğrudan gelir desteği (DGD) sistemine geçilmesi amaçlanmıştır.
Ürün destekleri konusunda bir başka gelişmede, Türkiye’de uygulanacak destekleme fiyatları düzeyinin IMF ile yapılan Stand by Anlaşması çerçevesinde verilen niyet mektuplarına konu olmasıdır. Bu bağlamda hububat, tütün, seker fiyatları, genellikle “dünya fiyatlarına” endekslenerek istikrar programı metinlerine “yapısal kriter” olarak konulmakta ve fiyatlar bu doğrultuda ilan edilmektedir.
Pazar fiyatı desteği yanında Türkiye’de girdi desteği (gübre, tohum, su, tarımsal mücadele ilaçları, tarımsal kredi) uygulamaları da yapılmakta idi. Ancak yine “istikrar programları”
çerçevesinde, tüm girdi destekleri elemine edilmiştir.
Türkiye’de tarım alanında verilen genel hizmetler olan araştırma – eğitim ve yayım hizmetleri, denetim ve kontrol hizmetleri, hastalık ve zararlılara karşı yapılan kamu mücadelesi ve altyapı hizmetleri ise geçmişle kıyaslandığında, etkinliğini yitirmesine rağmen halen sürdürülmektedir.
Altyapısı sorunlu, dışsal ve içsel etkilerle tarım politikaları liberalize edilen ve destek düzeyi giderek azaltılan tarım sektörü, çiftçi kaydının da bulunmadığı ortamda, hedef kitleye yönelik politika ve strateji seçeneklerinin geliştirilemediği bu temel yapı içerisinde 21.
yüzyılın eşiğine gelmiştir.
Tarım ve Köyişleri Bakanlığı “Tarım Stratejisi 2006-2010” belgesini hazırlamış ve Yüksek Planlama Kurulu’nun 30.10.2004 tarih ve 2004/92 sayılı kararı ile kabul edilmiştir. Söz konusu strateji belgesi ile gerçekleştirilmesi planlanan amaçlar şunlardır:
• Sürdürülebilirlik ilkesi çerçevesinde kaliteye dayalı üretim artışı ile gıda güvenliği ve gıda güvencesinin sağlanması,
• Tarımsal işletmelerin rekabet gücünün arttırılması,
• Tarımsal pazarlama altyapısının güçlendirilmesi ve tarım-sanayi entegrasyonunun sağlanması,
• Üretici örgütlenmesinin geliştirilmesi,
• Kırsal gelirlerin arttırılması ve kırsal toplum yasam şartlarının iyileştirilmesi.
Strateji Belgesi kapsamında 2006-2010 dönemi boyunca uygulanacak destekleme araçları ve bunların toplam tarımsal destekleme bütçesinden alacakları paylar da belirtilmiş olup bunlar Tablo 1’de verilmiştir. DGD’nin toplamdaki payı 2005 yılı itibariyle %79 ile en yüksek oranda olmasına karşın, dönem sonuna kadar bu oranın %45 düzeyine çekilmesi ve tabloda belirtilmiş olan diğer destek araçlarının paylarının da arttırılması yaklaşımı benimsenmiştir. Bunlardan özellikle 2005 bütçesinde %6 dolayında olan hayvancılık destekleme oranları yıl sonuna gelmeden %12 düzeyine çıkarılmıştır. Ayrıca, fark ödemeleri ve kırsal kalkınma desteklerine planlananın üzerinde destekleme verilmesi yoluna gidilmiştir. Sonuç olarak, tarımsal destekleme ödemelerinin olanaklar dahilinde Türkiye bütçesinin %1’inin altına düşürülmemesine özen gösterilmeye çalışılmıştır.
Tablo 1: Ulusal Tarım Stratejisi Destekleme Araçları ve Destekleme Bütçesindeki Payları (2006-2010)
Araçlar Pay (%)
DGD ödemeleri 45
Fark ödeme uygulaması (prim) 13
Hayvancılık destekleri 12
Kırsal kalkınma destekleri (istihdam, kadın, genç, eğitim, yayım ..) 10 Telafi edici ödemeler (alternatif ürün; tütün, fındık) 5
Ürün sigortası ödemeleri 5
ÇATAK programı destekleri (erozyon, ağaçlandırma, organik tarım) 5
Diğer Destekler (girdi, kredi, teşvik vd.) 5
TOPLAM 100
Daha sonra, Strateji Belgesi’ne bağlı olarak, 2005/8629 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı 02.04.2005 tarih ve 25774 sayılı Resmi Gazete’de ilan edilmiştir. Kararın hemen ardından patatese alternatif ürün desteği, DGD, sulama suyu için kullanılan elektrik enerjisi desteği gibi destek uygulamaları yürürlüğe girmiştir. Ayni karardan hareketle; mazot desteği ve tarımda kullanılan kimyasal gübreye ilişkin desteklemeler de gündeme gelmiş bulunmaktadır.
2.2.Uluslararası Tarım Politikasının Ulusal Tarım Politikalarına Etkileri
2.2.1. DTÖ Uruguay Turu Tarım Anlaşması
1 Ocak 1994 tarihinde yürürlüğe giren Uruguay Turu Tarım Anlaşması, tarım sektöründe serbestleşmeyi dünya genelinde uygulamaya sokan ve DTÖ’ne üye ülkelerin imza koyduğu bir uluslararası anlaşmadır.
1986 yılında başlayan ve iki yıl içerisinde bitirilmesi amaçlanan Uruguay Turu (UT) görüşmeleri, ABD ve AB’nin anlaşamaması nedeniyle 1994 yılı başına kadar sarkmıştır. O tarihe kadar birbirlerinin pazarı olarak nitelenebilen bölgelere (Avrupa Birliği Güney Amerika’ya, ABD Kuzey Afrika’ya) dışsatım sübvansiyonları ile maliyetinin altında satış yaparak dış pazar kapma yarışına giren bu iki ülke/ülke grubu, sürecin kendileri açısından daha avantajlı bir sekle dönüştürülebilmesi için, uzun bir “uzlaşı arama” zamanı yaşamışlardır.
7 yıl süren görüşmelerden sonra imzalanan UT Sonuç Anlaşmasının, genel olarak ülkelerin tarım sektörüne verdikleri iç desteklerin indirgenmesi, sübvansiyonlu dışsatım miktarının azaltılması, iç pazarları koruyucu önlemler kapsamında, tarife dışı önlemlerin tarife eşdeğerlerine çevrilmesi ve düzeyinin indirgenmesi, sağlık ve bitki sağlığı önlemlerinin dünya genelinde uyumlaştırılması baslıkları altında getirdiği düzenlemeler, az gelişmiş / gelişmekte olan ülke grubunun tarımlarında bağımlı yapılar oluşturmakta ve dışsatımda rekabet üstünlüğü olan ülkelerin dünya pazarlarındaki etkinliklerini artırmaktadır.
2.2.2. AB Gümrük Birliği Anlaşması
1 Ocak 1996 tarihinde yürürlüğe giren AB Gümrük Birliği (GB) Anlaşması’nda, temel olarak tarım ürünleri kapsam dışında bırakılmış olmakla birlikte, içeriğinde süt – tahıl ve şeker bulunan islenmiş tarım ürünleri kapsama alınmıştır. Sözü edilen kapsam belirleme, Türkiye’nin rekabet üstünlüğü olan salça – meyve suyu gibi çeşitli alanları dışlamıştır. Bu
yapı altında AB ile yapılan islenmiş tarım ürünleri dış ticaretine ilişkin veriler, Gümrük Birliği Anlaşması’nın mevcut ticaret dengelerini hızla AB lehine bozduğunu göstermektedir.
Genel olarak Türkiye, islenmiş tarım ürünlerinde Avrupa Topluluğu (AT) tanımlamasına göre dışsatımcı bir ülke olmasına ve dışalımının 7 ila 10 katı dışsatım gerçekleştirmesine karşın, AT ile yapılan islenmiş tarım ürünü ticaretinde dışalımcı konumdadır. Yıllara ve ürün gruplarına göre değişmekle birlikte, Türkiye’nin islenmiş tarım ürünleri dışalımının, yaklaşık
% 90’i At’dan yapılmaktadır.
1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı (OKK) sonrasında, AT’dan yapılan islenmiş tarım ürünleri dışalımı önemli ölçüde artmıştır. AT’dan yapılan birçok islenmiş tarım ürünü dışalımı, 1/95 sayılı OKK sonrasında başlamıştır.
Bu konuda ortaya çıkan diğer önemli bir gelişme, sözü edilen OKK sonrası AT dışındaki ülkelerden yapılan islenmiş ürün dışalımının, AT’dan yapılan dışalımdan daha hızlı bir artış göstermesidir. Bu durum, uygulamaya giren yeni rejimin, diğer ülkeler için de avantajlı sonuçlar doğurmasıyla açıklanabilir.
1/95 sayılı OKK’nın Türkiye’ye değil, daha çok AT’ye yeni bir takım tavizler getirmesi nedeniyle, karar sonrası Türkiye’nin işlenmiş tarım ürünleri dışsatımında önemli bir etki oluşmamıştır.
Dünya Ticaret Örgütü UT Anlaşması, tarım ürünlerine verilen iç destek, sağlanan dış koruma ve sübvansiyonlu dışsatımın yıllar içinde, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler açısından farklı oranlarda azaltılmasını kurallaştırdığından, tarım politikaları açısından dışsal bir belirleyici niteliği kazanmıştır. UT’un çevre ülkeler açısından etkisi ise genel olarak, daha az desteklenen ve daha az korunan tarım sektörü olarak ortaya çıkmakta ve kırsal – tarımsal altyapı sorunlarının dahi asılamamış olduğu yapılarda, artan tarımsal dışalım ile kendisini göstermektedir.
2.2.3. IMF – Dünya Bankası Anlaşmaları
1999 yılı sonunda Uluslararası Para Fonu ile imzalanan Stand by Anlaşması ve bu kapsamda verilen niyet mektupları, uygulanmakta olan tarım politikalarında önemli değişiklikler öngörmektedir. Bunlar, aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir;
• Öncelikle destekleme fiyatlarının “dünya fiyatları” düzeyine çekilmesi, ardından girdi ve çıktıya dayalı destekleme sisteminin tümüyle elemine edilerek Doğrudan Gelir Desteği sistemine geçilmesi,
• TSKB, TCZB’nin yeniden yapılandırılması,
• TZDK, IGSAS, TÜGSAS, TSFAS, ÇAYKUR, TEKEL’in özelleştirilmesi,
• Şeker, tütün ve TSKB alanlarında kurulların oluşturulması.
IMF ile yapılan Anlaşma hükümleri, kamu bütçesi açıklarından tarımsal desteklemeleri sorumlu tutan anlayışın bir görünümü niteliğinde ortaya çıkmış ve sektörel harcamaları kısıtlama amacına odaklanmıştır. Dönemin destekleme sistemi üzerindeki etkileri şöyle açıklanabilir:
1980’li yıllardan beri süren tartışmaların istikrar programına bir yansıması niteliğinde olmak
yerel fiyatların indirgenmesi gerektiği ileri sürülmüş ve dünya fiyatı göstergesi olarak ABD tarımsal ürün borsalarının fiyatları temel alınmıştır.
Bu yaklaşımın sonuca odaklı olduğu, sorunu kavrayıp çözüm üretme düşüncesine dayanmadığı söylenebilir.
Türkiye’de tarımsal üretim maliyetlerinin yüksek olmasında, tarımın altyapı sorunları ve girdi fiyatlarının pahalılığı etken olmaktadır. Ortalama büyüklükleri küçük, sulama olanakları kısıtlı, teknolojiyi benimsememiş tarım sektörü, yaşanan yüksek enflasyon ortamında her geçen gün daha da pahalılaşan gübre, tohum , tarım ilacı vb. kullanmakta olup, tüm bu etkenler, üretim maliyetlerinin aşağıya çekilmesine engel olmaktadır. Tarımda yaşanan genel verimlilik düşüklüğü bu tabloda önemli bir unsur olmakla birlikte, AB ve ABD ile ayni verim değerleri ile üretim yapılan ürün gruplarında dahi ayni sorunun yaşanıyor olması, altyapı sorunları ve girdi kullanım maliyetlerinin baskın konumuna işaret etmektedir.
İşte bu tablo içerisinde, (a) ABD Borsa fiyatlarının, uygulanan sübvansiyonlar bağlamında Amerika’lı üreticinin eline geçen fiyatların altında bir fiyat düzeyini yansıtması ve (b) çıktı fiyatında yerel – dünya fiyatları karşılaştırması yapılırken, aynı karsılaştırmanın girdi fiyatlarında yapılmaması, başka bir deyişle dünya fiyatlarından yüksek yerel girdi fiyatları ile üretim yapılıyor olmasının görmezden gelinmesi, tarımsal üretim yapıları üzerinde olumsuz etki yapmıştır. Açıklanan destekleme fiyatları bazı yörelerde üretim maliyetlerinin altında kalmış ve özellikle nadas zorunluluğu ile üretim yapılan alanlarda, üretimden vazgeçmeler gözlenmiştir.
IMF “Reformlarının” Dünya Bankası Yapısal Uyum kredileri ile destekleneceği hükmü doğrultusunda, Dünya Bankası ile 2001 yılında “Tarım Reformu Uygulama Projesi (TRUP)”
imzalanmıştır.
Dünya Bankası, dünya genelinde toplam kredi hacminin yaklaşık % 20’sini tarım sektörüne ayırmaktadır. 1950 yılından bu yana Dünya Bankası ile 163 Kredi Anlaşması imzalayan Türkiye’de de 31 Kredi Anlaşmasına konu edilen tarım sektörü, % 19.02 pay ile birinci sıradadır.
Dünya Bankası Anlaşmalarının iki belirgin özelliğinin bulunduğu söylenebilir; (a) Ulusal plan ve programların hedef ve stratejilerini yönlendirme özelliği, (b) Doğrudan kamu sektörü ve kamu yönetiminin örgütlenmesi, çalışma ilişkileri, istihdam biçimleri ve işlevlerini değiştirme etkisi.
Bu bağlamda, Dünya Bankası ile imzalanan TRUP, 4 alt projeden oluşmaktadır;
• Doğrudan Gelir Desteği,
• Çiftçi Geçiş Programı (Alternatif Ürün Projesi),
• Tarım Satış Kooperatiflerinin Yeniden Yapılandırılması,
• Proje Destek Hizmetleri
Bu baslıklardan DGD, Türkiye’de uygulanan destekleme sisteminin tümüyle değiştirilmesine odaklanmaktadır.
DTÖ Uruguay Turu Sonuç Anlaşması hükümlerine göre üretimden bağımsız (de coupled) doğrudan ödemeler Toplam Destek Ölçütü’nden muaf olup indirgenmeye konu olmazlar.
