Giriş Tanzimden
sonra
R U M E L İ H İ S A R I B A H Ç E S İ N İ N T A N Z İ M İ
Site, Mimarlık Bürosu : Doğan TEKELİ, Sami SİSA,
Metin HEPGÜLER
Fatih Sultan Mehmet, İstanbul'u fethe karar verdiği zaman Boğaz yolu ile Bizans'a Karadenizden gelecek yar-dımı ve Karadeniz istikametindeki ka-çışları önlemek, aynı zamanda Boğazdan geçecek gemilerden vergi almak maksa-dı ile Anadolu cihetindeki Güzelcehisar'-m karşısında ve Boğazın en dar yerinde bir kale inşasını kararlaştırdı.
Bu maksatla 1451 in sonbaharında Bursa'dan Edirne'ye dönüşünde, bütün eyalet valilerine gelecek bahar için her türlü usta, emele ve malzeme hazırlığın-da bulunmalarını emretti. Bu suretle 1452 Martında, Hisarın bugünkü yerin-de muazzam bir malzeme ve eleman yı-ğınağı yapılmış ve inşaata hazır hale gelinmişti.
26 Martta temeli atılarak bine yakın usta ile 2000 yamağın çalıştığı inşaat 4 ay gibi kısa bir zamanda ikmal edildi.
Hisar'ın mimarı Halil Ethem Beyin
tarihçi Ali'den nakline bakılırsa Musli-hiddin ağa adında bir Türk mimarı, Ev-liya Çelebi'ye göre ise sonradan islâ-miyeti kabul etmiş bir papazdır.
Fakat mimarı kim olursa olsun ben-zeri kale ve surların aksine bir taarruz kalesi olarak kullanılmak üzere yaptırı-lan Rumelihisarı'nın askerî icaplara ce-vap veriş tarzı ve arazi topografyasına muvaffakiyetle uyuşu, büyük bir bilgi ve vukuf ile inşa edildiğini ortaya koy-maktadır.
Ayrıca genç Padişah'm devamlı ola-rak başta bulunduğu, üç büyük kuleyi vezirleri Halil, Saruca ve Zağanos Paşa-lar nezaretine verip sair bütün duvar ve burçların inşaatını bizzat üzerine alarak büyük yapının fevkalâde kısa zamanda tamamlanmasını tükenmez azim ve ener-jisi ile temin ettiği bir vakıadır.
Rumelihisarı İstanbul'un fethi ile
tarihî vazifesini bitirmiş, Boğazlarda Türk hâkimiyeti kesinleşince de askerî önemini kaybetmiştir.
Bununla beraber 17 ve 18 inci asır-larda İstanbul'u ziyaret eden seyyahlar eserlerinde Hisarda muhtelif sayıda mu-hafızlar ve toplar gördüklerinden bahse-derler. Ayrıca fetihten sonra Hisar'ın çok uzun müddet siyasî mahkûmların gönderildikleri bir hapishane olarak kul-lanıldığı bilinmektedir.
Uzun ömrü boyunca Rumelihisarı zelzeleler ve sair tabiat tesirleri ile büyük tahriplere uğramış ve tamirler görmüşse de, haremin ve esas yapısının sağlamlığı ile günümüze kadar gelebil-miştir.
1460, 1464, 1510, 1773 ve 1794 üncü yıllarında, Hisar'ın muhtelif kule ve burçlarının tamir edildiği anlaşılmakta-dır.
Gösteri alam
Sultan Aziz zamanında Hisarın bir kısmı yıkılarak yerine bir saray yapıl-masına teşebbüs edilmiş, hattâ bunun için ameleler bile iş yerine gelmişti. O tarihte civarda oturan meşhur Ahmet
Vefik Paşanın yerinde müdahalesi ile bu tehlike bertaraf edilmiştir. Birinci Ci-han Harbinde Bahriye Nazırı Cemal Paşa, Rumelihisarını restore ettirip, Bahriye müzesi haline getirmek istemiş
ve İsviçreli mimar Maximilian Zurcher'-in nezaretZurcher'-inde dikkatli bir çalışma baş-lamıştı. Fakat A. Gabriel'e göre bu ça-lışma hakikî bir restorasyondan ziyade kalenin muayyen bazı yerlerinin
lenmesi şeklinde olmuştur. 1918 mütare-kesi ile bu teşebbüs neticelenemeden kalmıştır.
Nihayet 1953 yılında, Hükümetçe Rumelihisarınm restorasyonuna karar verilmiş ve bu iş Topkap-ı Sarayı Mü-zesi müdürlüğüne tevdi edilmiştir. Bu defa mevcut duvar ve kulelerin tamir ve yenilenmesi şeklinde ele alman resto-rasyon 3 yıl sürmüş bu mevzuda sıra ile Y. mimarlar Selma Emler, Cahide Ta-mer ve Muallâ Eyüboğlu çalışmışlardır.
Bu arada Hükümetçe kale dahilin-deki bütün ahşap evler istimlâk edile-rek yıktırılmış, Rumelihisarınm Fatih-ten beri devam eden, etrafı surlarla çev-rili küçük şehir karekteri yok edilmiştir. İstimlâkten sonra Hisarın içi güçlükle
Gösteri alanına
«SARUCAPAŞA» Kulesinden bakış
gezilebilen terkedilmiş bir arazi hali-simler). Bunun üzerine 1957 yılı başla-ne gelmişti. (AHE arşivinden alınan re-rmda Müze müdürlüğünce Türk mimar-ları arasında bir proje müsabakası açıl-mış ve Surlar içindeki arazinin halkın gezmesine elverişli bir bahçe haline ge-tirilmesi, burada memur ve hademe ser-vislerinin inşası ile iç ve dıştaki arazi-nin yollarının tanzimi maksadı gözetil-mişti.
Son restorasyon hareketine ait bütün tu-tum şüphesiz kabili münakaşa olmakla beraber; müsabakada kazanan proje baş-lıca şu hususları gözönünde tutuyordu.
a) Surların haşmetli ve asil tesiri-ni ve arazi topografyasına intibakını vu-zuhla tebarüz ettirmek
ALBERT GABRİEL'in kitabından Rumeli Hisarının «Restitution» ü
b) Rahat ve güzel bir sirkülasyon temin etmek.
c) Programın sair isteklerini (teş-Tıir yerleri, manzara terasları, gösteri ala-nı, v.s.) uygun mimarî çözümlerle bul-mak.
d) Bu işleri yapmak için mevcut duruma asgarî şekilde ve satıhta müda-hale ve bilhassa inşaat sahasında bulu-nan orijinal parçaları tahrip etmeden muhafaza ve tebarüz ettirme.
Sonradan yapılan idare binası ve sair servis binaları mevcut setler altın-da düşünülmüş, Hisar içinde kendini gös-teren yeni binalar inşasından kaçınıl-mıştır. Gene bu maksatla, üstü örtülü dinlenme mahallerinde örtü malzemesi olarak beyaz çadır bezinden tenteler dü-şünülmüştür.
Servis binaları, istinat duvarları da-hil bütün tesisler kale duvarlarından
en az 10 cm aralıkla inşa edilmiştir. Bunlarda kullanılan taş duvar tekniği, kale duvarlarının küçük moloz taşlı bol harçlı tekniğinin aksine ufkî ve çok de-rin derzlidir. Ayrıca bu duvarların mal-zemesi İstinye'de bir ocakta elde edilen siyah granit olup kale duvarlarında kul-lanılmadığı için tercih edilmiştir. Bütün inşaatta 20 inci asırda yapılan tanzimin, devrinin karekterini taşımakla beraber Hisar'ın orijinal mimarî karakteri ile ahenkli bir kompozisyon teşkil etmesi esas gaye olmuştur.
Hisar dahilinde tarihî günlerde Meh-ter takımı, millî oyunlar v.s. gösMeh-teriler için takriben 1500 kişi alacak bir anfi istenmekte idi. Bunun için de kale içi topografyasının en müsait olduğu mer-kezî kısım seçilmiştir. Burada bulunan sarnıç, minare ve camiin beden duvarları aynen muhafaza ve restore edilmiş, elde
asıllarına ait güvenilir bir bilgi olmadı-ğı için tamamlanmasından kaçınılmıştır. Bu noktada mevcut sarnıç duvarlarına temas etmeyen dilate üzeri kaba yonu siyah granit kaplı bir gösteri platformu ve etrafında tabiî kademeler inşa edil-miştir. Buradaki çeşme kompozisyona dahil edilerek kıymetlendirilmiştir. Hi-sar dahilindeki bütün kuyular muhafaza ve tebarüz ettirilmiştir. Bu şekilde ha-zırlanan çerçeve içine müze müdürlüğün-ce temin edilen teşhir eşyası Hisarbemüdürlüğün-ce girişinde top gülleleri, toplar, hafriyatta çıkan bazı sütun başlıkları, Saruca Paşa kulesinde ise eski asırlara ait Türk top, tüfekler, kılıç, ok, yay, miğfer, bayrak gibi askerî eşya ile bazı minyatürler, harp plânları v.s. yerleştirilmiştir. Bu kıymetli eşyanın Hisar'm karakterine ve devrini yaşatması bakımından bu gün-küne nazaran daha cazip bir şekilde teş-hiri temenniye şayandır.
