ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ KLASİK VE ZENGİNLEŞTİRİLMİŞ YER SİSTEMLERİNİN DAMIZLIK YUMURTACILARDA PERFORMANSA VE BAZI KAN PARAMETRELERİNE ETKİSİ Bülent TARIM ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI ANKARA 2018 Her hakkı saklıdır

(1)

ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

DOKTORA TEZİ

KLASİK VE ZENGİNLEŞTİRİLMİŞ YER SİSTEMLERİNİN DAMIZLIK YUMURTACILARDA PERFORMANSA VE BAZI KAN PARAMETRELERİNE

ETKİSİ

Bülent TARIM

ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI

ANKARA 2018

(2)

TEZ ONAYI

Bülent TARIM tarafından hazırlanan "Klasik ve Zenginleştirilmiş Yer Sistemlerinin Damızhk Yumurtaalarda Performansa ve Bazı Kan Parametrelerine Etkisi" adlı tez çalışması 30/1 1 /2018 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Zootekni abilim Dalı'nda DOKTORA TEZİ olarak kabul edilmiştir.

Danışman: Prof. Dr. Mesut TORKOĞ

Ankara Onivers. esi Zoote bilim Dalı

Jüri Üyeleri

Başkan: Prof. Dr. ORKOĞLU

Ankara Cin versi esi tekni Anabilim Dalı

Üye: Prof Dr. Okan ELİB L

Ankara Üniversitesi Zootekni Anabilim Dalı

Üye Prof. Dr. F in CEDDEN

Ankara Üniversitesi Zootekni Anabilim Dalı

Üye: Prof. Dr. R azan YETIŞIR

Selçuk Üniversitesi Zootekni Bölümü Hayvan Yetiştirme Anabilim Dalı

Üye: Doç. Dr. Hasgn ELERO LU

Cumhuriyet Üniversitesi Şarleşla Aşık Veysel Meslek Yüksek Okulu

Yukarıdaki sonucu onaylarım.

Prof. Dr. Atila YETİŞEMİYEN Enstitü Müdürü

(3)

ETIK

Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü tez yazım kurallarına uygun olarak hazırladığım bu tez içindeki bütün bilgilerin doğru ve tam olduğunu, bilgilerin üretilmesi aşamasında bilimsel etiğe uygun davrandığımı, yararlandığım bütün kaynakları atıf yaparak belirttiğini beyan ederim.

30.11.2018

ıl

(4)

ÖZET

Doktora Tezi

KLASĠK VE ZENGĠNLEġTĠRĠLMĠġ YER SĠSTEMLERĠNĠN DAMIZLIK YUMURTACILARDA PERFORMANSA VE BAZI KAN

PARAMETRELERĠNE ETKĠSĠ Bülent TARIM

Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Zootekni Anabilim Dalı

DanıĢman : Prof. Dr. Mesut TÜRKOĞLU

Bu çalıĢma, yerde yetiĢtirmede geleneksel olarak kullanılan iki farklı yetiĢtirme sistemi ve bu yetiĢtirme sistemlerinin zenginleĢtirilmesi halinde performansa ve bazı kan parametrelerine etkilerini belirlemek amacıyla yapılmıĢtır. AraĢtırmada 2400 adet Ankara Tavukçuluk AraĢtırma Enstitüsünde bulunan Barred Rock hattı kahverengi yumurtacı tavuklar ile 240 adet bu hattın horozları kullanılmıĢtır. Hayvan materyali 4 adet muamele grubuna (Geleneksel ve ZenginleĢtirilmiĢ 2/3 Izgara Tabanlı Yer Sistemi ile, Geleneksel ve ZenginleĢtirilmiĢ Tamamı Altlıklı Yer Sistemleri) ayrılmıĢ ve her grup 5 tekerrür olacak Ģekilde bölmeler yapılmıĢtır. Her tekerrür 120 tavuk ve 12 horoz olacak Ģekilde düzenlenmiĢtir. Deneme 52 haftalık yaĢa kadar sürmüĢtür. Elde edilen sonuçlar varyans analiz tekniği ve çoklu karĢılaĢtırma yöntemi ile analiz edildiğinde yere yumurtlama oranı, kirli yumurta oranı, tüy skoru, et lekesi bakımından gruplar arasında görülen farklılıklar istatistik olarak önemli bulunmuĢtur (p< 0,05). Kirli yumurta oranı (5,823±0,361), et lekesi (3,81±0,93) açısından en düĢük değer zenginleĢtirilmiĢ 2/3 ızgara tabanlı gruptan; yere yumurtlama (13,52±1,22) açısından da en yüksek değer geleneksel tamamı altlıklı gruptan elde edilmiĢtir. C.A., Y.G, K.S, K.Y.O.,Y.A.O.,Y.T.,K.P., Y.V. ve Ġç-DıĢ YKÖ (et lekesi hariç) açısından gruplar arasında görülen farklılık istatistik olarak önemli bulunmamıĢtır (p> 0,05).

Kasım 2018, 37 sayfa

Anahtar Kelimeler: Geleneksel yer kümesleri, alternatif sistemler, yumurta üretimi, kan parametreleri

(5)

iv ABSTRACT

Ph.D. Thesis

THE EFFECT OF CONVENTĠONAL AND ENRĠCHED LĠTTER SYSTEM UPON PERFORMANCE AND SOME BLOOD PARAMETERS ĠN LAYER

BREEDER HENS Bülent TARIM

Ankara University

Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Animal Science

Supervisor : Prof. Dr. Mesut TÜRKOĞLU

This study was carried out to determine the effects of two different breeding systems as traditionally used and enriched on their performance and some blood parameters. In the study, 2400 Barred Rock Brown layer hens and 240 Barred Rock roosters were used in the Ankara Poultry Research Institute. The pullets was divided into 4 treatment groups (Conventional and Enriched 2 / 3 Slatted Litter Floor System, Conventional and Enriched Deep Litter Floor Systems), and each group was divided into 5 replications.

Each replication is arranged to be 120 chickens and 12 roosters. The trial lasted up to 52 weeks of age. When the obtained results were analyzed by variance analysis technique and multiple comparison method, the difference between groups was found to be statistically significant (p <0,05) about the ground egg ratio, dirty egg ratio, egg yield, feather scores, meat spot. In terms of dirty egg ratio (5,823±0,361) and meat spot (3,81±0,93) were obtained lowest value at Enriched 2 / 3 Slatted Litter Floor System and the highest in terms of ground eggs ratio (13,52±1,22) at Conventional Deep Litter Floor Systems. The differences between groups in term of other performance and egg characteristic were not statistically significant (p> 0,05).

December 2018, 37 pages.

Key Words: Conventional floor systems, alternative systems, egg production, blood parameters

(6)

ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR

Ülkemizde geliĢtirilmekte olan Barred Rock yumurtacı hattının çeĢitli verim özellikleri ve yumurta kalitesi belirlenerek ilerdeki çalıĢmalara ıĢık tutacak veriler hazırlamak üzere planlanıp yürütülen bu çalıĢma, Tavukçuluk AraĢtırma Enstitüsü Müdürlüğü’nde yürütülmüĢtür.

ÇalıĢmamın planlanıp yürütülmesi safhalarında yakın ilgi ve önerileri ile beni yönlendiren danıĢman hocam, Sayın Prof. Dr. Mesut TÜRKOĞLU’na, katkılarını esirgemeyen, Ank.Üniv. Zootekni A.B.D. öğretim üyesi Sayın Prof. Dr. Okan ELĠBOL, Selçuk Üniv. Ziraat Fak. Zootekni Bölümü Hayvan YetiĢtirme A.B.D. öğretim üyesi Prof. Dr. Ramazan YETĠġĠR hocama ve Cumhuriyet Ü. ġarkıĢla M.Y.O. öğretim üyesi Doç. Dr. Hasan ELEROĞLU'na, Ank.Üniv. Zotekni A.B.D. da ArĢ. Gör. Dr. Serdar ÖZLÜ’ye, araĢtırmamı destekleyip çeĢitli safhalarında yardımlarını esirgemeyen Tavukçuluk AraĢtırma Enstitüsü Müdürü Dr. Serdar KAMANLI baĢta olmak üzere, Enstitü çalıĢanları Doç Dr. Engin YENĠCE, Dr. Hüseyin GÖGER, Vet.Hek. Semih KOÇANAOĞULLARI, tüm çalıĢma arkadaĢlarıma, beni manevi olarak destekleyerek her zaman yanımda olan sevgili eĢim ve aileme teĢekkürlerimi sunarım.

Bülent TARIM Ankara, Kasım 2018

(7)

vi

İÇİNDEKİLER

TEZ ONAY SAYFASI……….i

ETİK ... ii

ÖZET ... iiii

ABSTRACT ... iv

ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR……….v

KISALTMALAR DİZİNİ ... vii

ŞEKİLLER DİZİNİ……….viii

ÇİZELGELER DİZİNİ ... ix

1. GİRİŞ ... 1

2. KAYNAK ÖZETLERİ ... 5

3. MATERYAL ve YÖNTEM………..10

3.1 Materyal………...10

3.2 YetiştirmeTekniği………11

3.3 Yöntem………..12

3.3.1 Deneme Muamelelerinin Oluşturulması ………...12

3.3.2 Verilerin Tesbiti ………...13

3.3.3 İstatistikAnaliz………..15

4. BULGULAR ... 16

4.1 Canlı Ağırlık ve Yaşama Gücü………...16

4.2 Kuluçka Sonuçları...17

4.3 Kirli, Kırık ve Yere Yumurtlama Oranı………...18

4.4 Yumurta Verimi, Yumurta Ağırlık Ortalaması ve Yem Tüketimi………19

4.5 Kan Parametreleri………...25

4.6 Yumurta İç ve Dış Kalite Özellikleri……….26

4.7 Tüy Skoru.………....28

5. TARTIŞMA VE SONUÇ………..31

KAYNAKLAR………...33

ÖZGEÇMİŞ ... 37

(8)

KISALTMALAR DİZİNİ

CA Canlı Ağırlık DO Döllülük Oranı EKL Et-kan Lekesi

H/L Heterofil / Lenfosit Oranı KR Kuluçka Randımanı KKD Kabuk Kırılma Direnci KS Kuluçka Sonuçları KP Kan Parametreleri KYO Kırık Yumurta Oranı KÇO Kırık Çatlak Oranı ÖO Ölüm Oranı

YAO Yumurta Ağırlık Ortalaması YG YaĢama Gücü

YKK Yumurta Kabuk Kalınlığı YT Yem Tüketimi

YKÖ Yumurta Kalite Özellikleri YV Yumurta Verimi

YKHY Yere ve Kum Havuzuna Yumurtlama Oranı TS Tüy Skoru

(9)

viii

ŞEKİLLER DİZİNİ

ġekil 4.1 Deneme Boyunca Tavuklarda Canlı Ağırlık DeğiĢimi (g)………..17

ġekil 4.2 Deneme Boyunca Horozlarda Canlı Ağırlık DeğiĢimi (g)………..17

ġekil 4.3 Ekim Ayı Yumurta Verimi (Adet)………... 20

ġekil 4.4 Kasım Ayı Yumurta Verimi (Adet)………...21

ġekil 4.5 Aralık Ayı Yumurta Verimi (Adet)………...21

ġekil 4.6 Ocak Ayı Yumurta Verimi (Adet)………...22

ġekil 4.7 ġubat Ayı Yumurta Verimi (Adet)………...22

ġekil 4.8 Mart Ayı Yumurta Verimi (Adet)………...23

ġekil 4.9 Nisan Ayı Yumurta Verimi (Adet)………...23

ġekil 4.10 Mayıs Ayı Yumurta Verimi (Adet)………...24

ġekil 4.11 52 Haftalık Yum.Ver. (Yüzde)………..24

ġekil 4.12 Yumurta Ağırlık Ortalaması………..24

(10)

ÇİZELGELER DİZİNİ

Çizelge 2.1 Farklı barındırma sistemlerinde yetiĢtirilen tavuklarda heterofil/lenfosit

oranları………...6

Çizelge 4.1 Canlı Ağırlık ve YaĢama Gücü………...16

Çizelge 4.2 Kuluçka Sonuçları………...18

Çizelge 4.3 Kirli, Kırık ve Yere Yumurtlama Oranı………..19

Çizelge 4.4 Yumurta Verimi, Yumurta Ağırlık Ortalaması ve Yem Tüketimi…...19

Çizelge 4.5 Kan Parametreleri………...26

Çizelge 4.6 Yumurta Ġç ve DıĢ Kalite Özellikleri………...28

Çizelge 4.7 Tavukların Tüy Skoru………..28

Çizelge 4.8 Horozların Tüy Skoru………..29

(11)

1 1. GİRİŞ

1960’ların sonlarına kadar kanatlı üretimi küçük ölçekli kırsal iĢletmeler iken, daha sonra hızlı bir geliĢme göstererek tarımın önemli bir bölümü haline gelmiĢtir. Hijyen ve ekonomik nedenlerden ötürü sürü büyüklüğü ve üretim sistemleri artarak entansif hale gelmiĢtir. Aynı zamanda toplumun ilgisi tavuk yetiĢtiriciliği konusunda yoğun olarak artmaya baĢlamıĢtır. Artan bu ilgi ile birlikte, özellikle 1964’deki Ruth Harrison tarafından yazılan Animal Machines gibi yayınlar basımevleri tarafından çıkarılmaya baĢlamıĢtır. Yeni hayvan koruma kanunları yürürlüğe girmiĢtir. Yumurta tavukları için alternatif barındırma sistemleri; hareket serbestliği, tüneme, yumurtaya yatma gibi doğal davranıĢların geliĢtirilmesi imkanı sağlamıĢtır. Bu geliĢme ekonomik ve teknik süreçleri yansıtmaktadır ve kültürel davranıĢların değiĢimi batıda, özellikle Avrupa toplumunda meydana gelmiĢtir. Hayvan koruma pek çok yıldır toplumsal bir konu olmuĢtur.

Ġnsanların hayvanlar hakkındaki düĢünceleri uzun yıllar dini inançların ve Yunan filozoflarının etkisi altında kalmıĢtır. Her iki görüĢte de hayvan türleri ve insan arasında temel bir benzerlik vardır, o da hayvanların insanların hizmetinde olduğu düĢüncesidir (Dinçer ve MenteĢ 1994). Hayvan kullanımı Eski Roma ve Yunan uygarlıklarından daha önce baĢlamıĢ, bundan sonraki çağlarda da insanlar doğanın hakimi oldukları düĢüncesiyle hayvanlar üzerinde istedikleri uygulamaları yapmıĢlardır. Aristo, bütün hayvanların insanlar için yaratıldığını, Kant’ta, hayvanların kendi iradesi olmadığını ve dolayısıyla insanların yararına çalıĢan varlıklar olduğunu belirtmiĢtir (Okur 2003).

Hayvanlar, eski çağlarda tıp biliminin bir aracı olarak kesilip deney yapılmak suretiyle kullanılmıĢ ve insan doğası hayvanların bedenleri incelenerek anlaĢılmaya çalıĢılmıĢtır.

Milattan önce 400’lü yıllarda yazılan Corpus Hippocraticum isimli tıp kitabında dahi yer yer hayvanların deneysel amaçlarla kullanımına yer verilmektedir. YaklaĢık olarak 18. yüzyıldan itibaren, hayvanlar üzerinde uygulanan deneysel tıp araĢtırmaları sonucu elde edilen tıbbi bulguların insanın sağlığı ve yaĢam koĢullarına katkıda bulunduğu fikri giderek artan oranda kabul görmeye baĢlamıĢtır. Tıptaki geliĢmelerin hayvan

(12)

deneylerinden elde edilen bulgulara bağlı olduğu fikri bu dönemde hakim olmuĢtur.

(Zutphen 2001)

ĠĢbu sebepten, hayvan haklarına iliĢkin ilk hareketler ve hayvanları koruma giriĢimleri, hayvan deneyleri ve buna karĢı görüĢler geliĢmiĢtir.

Deneylerde hayvan kullanılmasına karĢı, dünyada farklı bölgelerde karĢıt görüĢler geliĢmeye baĢlamıĢ olup, 1875 yılında Ġngiltere’de, 1879’da Almanya’da, 1882’de Fransa’da ve 1883 yılında Amerika’da buna iliĢkin dernekler kurulmuĢtur. Bunlardan bazıları laboratuvar koĢullarının geliĢtirilmesini isterken, bazıları ise hayvanların komple özgür bırakılmasını istemiĢtir (Poyraz 2000).

Batı ülkelerinde hayvan haklarına iliĢkin yasal düzenlemeler de geliĢmiĢtir.

- 1850 yılında Fransa’da kamuya açık yerlerde evcil hayvanlara kötü muamele yasaklanmıĢtır ve gerekli hukuki düzenlemeler yapılmıĢtır.

- 1876 yılında Ġngiltere’de Hayvanlara Kabalık Yasası kabul edilerek, hayvan deneyleri ile ilgili yeni düzenlemeler getirilmiĢtir.

- 1933 yılında Almanya’da ilk kez hayvanların doğal bir varlık olduğu kabul edilmiĢtir.

- 1966 yılında Amerika’da Hayvan Refahı Kanunu kabul edilmiĢtir.

- 1970 yılından baĢlayarak, bu harekete diğer Avrupa ülkeleri de genel olarak katılarak mevzuatlarında hayvanların korunmasına yer vermiĢlerdir.

Türkiye öncelikle ilk yasal adımını Avrupa Birliği Uyum Süreci’nde Ev Hayvanlarının Korunmasına Dair SözleĢmeyi 2003 yılında onayarak atmıĢtır ve bunu takiben 24 Haziran 2004 yılında Hayvanları Koruma Kanunu kabul edilmiĢtir (https://

tr.linkedin.com 2018a).

Günümüzde tavukçuluk önemli bir endüstri kolu olmuĢ ve hızla ilerlemektedir.

Yumurta tavukçuluğu, insan beslenmesinde mükemmel bir gıda olan yumurtanın üretimi açısından çok önemli bir yetiĢtiricilik faaliyetidir. Çünkü yumurta, anne

(13)

3

sütünden sonra insanın ihtiyacı olan tüm besin ögelerini bulunduran tek besin kaynağıdır. Yeni bir yaĢamın özü olduğu düĢünülecek olursa, besleyici değerinin yüksek olması hiç de ĢaĢırtıcı değildir. Yumurta tüm besinler içerisinde en değerli proteini içermektedir. Sindirilebilirliği yüksektir, tamamına yakını vücut tarafından kullanılmakta ve vücut proteinlerine dönüĢebilmektedir. Yumurta baĢlıca, A, D, E ve B

grubu vitaminler olmak üzere diğer vitaminleri de önemli oranda içermektedir.

(https://www.tarim.gov.tr 2018b).

Ülkemizde yumurta üretim kapasitesi, iç tüketim talebini karĢılamada yeterli olmakla birlikte kiĢi baĢına yumurta tüketimi hala istenen sayıda değildir. Türkiye Dünya tavuk yumurtası üretiminde 10. sırada Avrupa’da ise 3. sırada yer almaktadır. Bu rakamlar üretim potansiyeli bakımından sektörün iyi durumda olduğunun göstergesidir. KiĢi baĢına yumurta tüketimi 2005 yılında115 iken 2014 yılında 194 olarak gerçekleĢmiĢtir. On yıllık süre zarfında kiĢi baĢına yumurta tüketimi artıĢ göstermiĢtir.

Türkiye kümes hayvan varlığı yıllar itibariyle önemli derecede artıĢ göstermiĢ olup;

1991 yılında 50.8 milyon olan yumurta tavuğu sayısı yaklaĢık % 94’lük bir artıĢla 2015 yılında 98.6 milyon adete ulaĢmıĢtır. 2015 yılı itibariyle Türkiye’de 75 adet kuluçkahane, 354 iĢletmeye ait 2390 adet damızlık kümesi, 9676 iĢletmeye ait 14415 etlik kümes ve 1113 iĢletmeye ait 3229 yumurtacı kümes varlığı bulunmaktadır ((https://www.tuik.gov.tr 2018c).

Türkiye’de 2015 yılı kümes hayvan sayısının % 98.6’sı tavuk türlerinden oluĢmaktadır. Bu türlerin % 67.5’i et tavuğu, % 31.1’i ise yumurta tavuğudur .Türkiye yumurta tavuğu sayısı iller bazında incelendiğinde, 18.5 milyon adet ile % 18.8’lik paya sahip olan Afyon ilk sırada yer almaktadır. Afyon’u 11.6 milyon adet ile Konya, 6.6 milyon adet ile Balıkesir izlemektedir (Çiçekgil vd. 2016).

Hayvan refahı ile ilgili geliĢmeler ve ülkemizdeki tavukçuluğun durumu dikkate alınarak hazırlanan bu projede, yumurta tavukları geleneksel ve zenginleĢtirilmiĢ barındırma sistemlerinde barındırılmıĢtır. Kümesler, Avrupa Birliği Ülkelerinin kabul

(14)

ettiği standartlarda ve refah kararlarına uygun olarak hazırlanmıĢtır. Proje ile barınma sistemlerinin yumurta verimi ve kalitesi üzerindeki etkileri belirlenmiĢtir. Birim kümes taban alanından elde edilecek verim esas alınarak barınma sistemleri karĢılaĢtırılmıĢtır.

(15)

5 2. KAYNAK ÖZETLERİ

Avrupa Birliği çiftlik hayvanlarının refahı konusundaki toplumsal kaygıları gidermek için hayvanların barınması ve tedavisi konusunda Ģartları belirleyen bir dizi direktif ve yönetmelik hazırlamıĢtır. Bununla birlikte, yasal standartların belirlenmesinin yanı sıra, refah konusundaki toplumdaki tüm kesimlerle yoğun bir diyalog sağlamanın gıda kalite ve güvenliği üzerindeki etkileri de önemlidir. Bu, hayvan refahı ile iliĢkili olarak ürün kalite zincirinin Ģeffaflığını gerektirir. ġeffaflık, tüm paydaĢlara (kamu, sanayi, devlet vb.) yönelik üretim süreçlerinin görünürlüğüne ve bunların refahı nasıl etkilediğine dair bir anlayıĢa dayanmaktadır. Bu nedenle, hayvanların refah durumunu değerlendirmek, potansiyel riskleri belirlemek ve değerlendirmek için güvenilir izleme sistemlerini geliĢtirmek ve çiftlikte hayvan refahını çiftlikten kesime artırmak için uygulanabilir stratejileri geliĢtirmek ve doğrulamak için acil bir ihtiyaç vardır (Blokhuis vd. 2003).

Tüketiciler; yiyeceklerinin, hayvanların refahı için daha fazla saygı gösterilerek üretilmesini ve iĢlenmesini beklemektedir. Böylece, üretim yöntemleri (hayvan barınağı, yetiĢtirme, hayvan nakli ve kesim) ve çiftlik hayvanı refahı üzerindeki algılanan etkisi açıkça dıĢsal kaliteye katkıda bulunur. (Blokhuis vd. 2004).

Alternatif sistemler için, grup büyüklükleri, folluk sayıları, yemlik ve tünek uzunlukları ve nipel sayıları yönetmelik de geçen sayılarda olmalıdır (Anonim 2011).

Campo vd. (2005), tünek kullanımının H/L (heterofil lenfosit ) oranına etkisini inceledikleri çalıĢmalarında, 36 haftalık yaĢtaki iki Ġspanyol hattına ait tavukları tünek bulunan ve bulunmayan kümeslerde barındırmıĢlardır. Tünek bulunan kümeslerde barınanlarda H/L oranı (0,42), bulunmayanlarda (0,51) olarak bulmuĢtur ve fark istatistik olarak önemli bulunmuĢtur (P<0,05).

Gross ve Siegel (1983), H / L oranı tavuğun çevresindeki stres algısının iyi bir ölçüsü olduğunu ve stress durumunda kanda ki oranının arttığını bildirmiĢlerdir.

(16)

Farklı barındırma sistemlerindeki Heterofil/Lenfosit (H/L) değerleri çizelge 2.1’de gösterildiği gibidir.

Çizelge 2.1 Farklı barındırma sistemlerinde yetiĢtirilen tavuklarda heterofil / lenfosit oranları (Shini 2003)

Barındırma sistemi H/L oranı Heterofil Lenfosit

Batarya tipi kafes 0.576±0.006 33.99.±0.28 59.08±0.26

GüncelleĢtirilmiĢ kafes

0.429±0.007 28.06±0.29 65.43±0.34

Açık serbest dolaĢımlı sistem

0.381±0.006 25.77±0.30 67.71±0.28

Kum banyosunun kullanımı ya da altlıklı alanda eĢelenme oranı, tünek kullanımına benzer olarak, zenginleĢtirilmiĢ kafeste en yüksek bulunmuĢtur. Kafesteki davranıĢ seçenekleri sınırlı olduğundan, tünek ve kum banyosu kullanımı yüksek bulunmuĢtur.

EĢelenmenin yüksek olduğu diğer iki grup, 2/3 ızgara ve altlıklı yer sistemleri olup, bunu tünekli 2/3 ızgara ve katlı ızgara sistemleri izlemiĢtir. Yer sistemlerinde tavuk baĢına düĢen taban alanı arttıkça eĢelenmenin de arttığı gözlenmiĢtir (Kahraman 2008).

Yer sistemlerindeki yemden yararlanma kafeslerden daha düĢük olduğu bildirilmiĢtir (Koelkebeck ve Cain 1984; Abrahamson vd. 1996b, Tauson vd. 1999). Yine yer kümeslerinde yem tüketimi kafeste yetiĢtirilen tavuklara göre % 1-4 oranında daha yüksek bulunmuĢtur (Elwinger ve Tauson 1999). Peguri ve Coon (1993) ise, yer kümeslerinde tüy çekmenin tüy skorunda azalma ve sonuç olarak da yem tüketiminde artıĢ ve yem dönüĢüm oranın da kötüleĢmesine yol açmakta olduğunu belirlemiĢlerdir.

(17)

7

Sarıca vd. (2012) ise Barred Rock 1 hattında ortalama yem tüketimini 117.5 gr olarak bildirmiĢlerdir.

Dikmen vd. (2016), üç yetiĢtirme sistemini (geleneksel kafes, zenginleĢtirilmiĢ kafes ve serbest gezinmeli) karĢılaĢtırdıkları çalıĢmalarında, kirli yumurta oranını (% 3,30) serbest dolaĢımlı sistemde diğer iki yetiĢtirme sistemine göre daha yüksek bulmuĢlardır.

Yine follukları kullanan tavuklarda yüksek bir varyasyon olması nedeniyle kirli yumurta oranının yüksek olabileceği bildirilmiĢtir (Tauson ve Holm 1998).

Pavlik vd. (2009), geleneksel kafes sistemi, zenginleĢtirilmiĢ kafes ve derin altlıklı yer sisteminin yumurta tavuklarında 22-72. haftalar arasında yumurta kabuk kalitesine ve kan plazma profiline etkilerini inceledikleri çalıĢmalarında; kabuk kırılma direnci bakımından 22. haftada zenginleĢtirilmiĢ ve derin altlıklı sistemde fark görülmemiĢ, en düĢük geleneksel kafes sisteminde elde edilmiĢtir (38.78 ± 1.21). 47. Haftada üç grup arasında fark görülmezken, 72. haftada geleneksel ve zenginleĢtirilmiĢ gruplar arasında istatistik açıdan fark bulunmaz iken (P>0.05), derin altlıklı sistemde en düĢük değer elde edilmiĢtir ve yaĢa bağlı olarak azalmıĢtır (20.38 ± 2.12).

Ferrante vd. (2009), yumurta tavuklarında altlıklı ve organik yetiĢtirme sistemlerinin yumurta kalite kriterleri, refah ve performans üzerine etkilerini inceledikleri çalıĢmalarında; organik grupta (63.44 gr) ve altlıklı sistemde (65.49 gr) gruplar arasında istatistiki olarak fark bulunmuĢtur (P<0.05). Yere yumurtlama ve tüy skoru açısından fark bulunmamıĢtır (P>0.05).

Pistekova vd. (2006), yumurta tavuklarında kafeste ve yerde yetiĢtirmenin yumurta kalitesine etkilerini incelemiĢler; derin altlıklı yer sisteminde yetiĢtirilen grupta yumurta ağırlığı 62.02±6.15 gr ve kafeste ise 60.63±6.15 gr elde edilmiĢtir. Ortalamalar arasında ki farklılık önemli bulunmuĢtur (P < 0.01). Kabuk kırılma direnci açısından ise gruplar arasında ki farklılık istatistik açıdan önemli bulunmamıĢtır (P>0.05).

(18)

Ketta vd. (2017), yer kümesleri ve kafeste yetiĢtirmenin kabuk kalınlığı ve diğer kabuk ölçümleri üzerindeki etkilerin inceledikleri araĢtırmada; kabuk kırılma direnci açısından gruplar arasında ki fark önemli bulunmuĢtur (P<0.05). Yumurta ağırlığında ise kafeste elde edilenler yer sisteminden daha ağır olarak bulunmuĢtur (P<0.05).

Yerde ve kafeste yetiĢtirmenin yumurta iç kalite özellikleri üzerinde etkisi olmadığı Wezyk vd. (2006) tarafından bildirilmiĢtir. Kabuk kalınlığı ve direnci üzerinde ise yalnızca kahverengi yumurtacı hattı üzerinde bir etki belirlenmiĢtir (P < 0.01).

Fossum vd. (2009); serbest gezinmeli, altlıklı yer kümesleri, geleneksel kafes sistemi ve zenginleĢtirilmiĢ kafeslerde yetiĢtirmenin yumurta tavuklarında ki ölüm oranına etkilerini inceledikleri çalıĢmalarında, serbest dolaĢımlı ve altlıklı yer kümeslerinde kafeslerde yetiĢtirilenlere göre kanibalizm ve mikroorganizma kaynaklı ölümlerin daha yüksek oranda görüldüğünü belirlemiĢlerdir.

Rodenburg vd. (2005), zenginleĢtirilmiĢ kafes ve alternatif yetiĢtirme sistemlerinde yumurta tavuklarının refah ve sağlık durumlarını karĢılaĢtırmıĢlardır. AraĢtırma sonuçlarında, alternatif sistemlerde tavuklar zenginleĢtirilmiĢ kafeslere göre daha çok hareket serbestisi ve kompleks bir çevreye sahip olmuĢlardır. Fakat, alternatif sistemlerde tüy çekme daha çok görülmüĢtür. Aynı zamanda kümes içi hava kalitesi zenginleĢtirilmiĢ sistemlerde daha kötü olabilmektedir. Bu aynı zamanda sağlık ve hijyen durumlarını da etkilemektedir.

Zemkova vd. (2007), yetiĢtirme sistemi ve yaĢın yumurta ağırlığı ve kolesterol konsantrasyonu üzerinde ki etkilerini inceledikleri araĢtırmada, zenginleĢtirilmiĢ kafes ve yerde yetiĢtirme sisteminde yumurta ağırlığının artıĢ gösterdiğini belirlemiĢlerdir. Bu sonuçlar, benzer çalıĢmalar yapan Jiang ve Sim (1991), O’Sullivan vd. (1991), Peebles vd. (2000), Silversides ve Scott (2001), Oloyo (2003), Van den Brand vd.(2004)’un çalıĢmalar ile uyum göstermektedir.

(19)

9

Englmaierova vd. (2014), yumurta tavuğu yetiĢtirme sistemlerinin; yumurtlama performansı, yumurta kabuk kalitesi ve yumurta mikrobiyal kontaminasyonu üzerinde etkileri ile ilgili yaptıkları araĢtırma da, performans değerleri yetiĢtirme sistemleri tarafından etkilenmiĢtir (P < 0.01). AraĢtırmada, dört yetiĢtirme sistemi kullanılmıĢtır:

geleneksel kafes, zenginleĢtirilmiĢ kafes, kuĢluk tipi ve altlıklı yer sistemi. En yüksek yumurta verimi, (% 79.8) yer sistemi ve (%71.8) kuĢluk tipi kümesle karĢılaĢtırıldığında; % 92.2 ile zenginleĢtirilmiĢ kafeste ve geleneksel kafeste % 91.3 elde edilmiĢtir. En düĢük yemden yararlanma oranı ve günlük yem tüketimi (2.24 ve 121 g) ile geleneksel kafesten elde edilmiĢtir.

Kahraman (2008), yumurta üretim iĢletmelerindeki barındırma ve iç ayrıntı sistemlerinin güncelleĢtirilme olanakları konulu çalıĢmalarında; ortalama yumurta verimi % 61.65, kırık çatlak yumurta oranı %2.65, yem tüketimi 109.56 g, yem dönüĢüm oranı 1,87 olarak bulunmuĢtur.

YetiĢtirme sistemlerinin iki yumurtacı hatta performans, yumurta özellikleri ve bağıĢıklık sistemine etkileri üzerine Küçükyılmaz vd. (2012) yaptığı bir araĢtırmada, beyaz yumurtacı tavuklar kafeste (% 89.8), organik üretime (% 87.2) daha fazla verirken, kahverengi yumurtacı hat organik üretimde (% 82.5) kafese göre (% 80.4) daha fazla yumurta vermiĢtir. Yine aynı araĢtırmada, beyaz yumurtacıların yumurta ağırlığı arasındaki fark önemli bulunmazken, kahverengi yumurtacılarda, organik yetiĢtirme koĢullarında daha ağır yumurta elde edilmiĢtir (62.46 gr).

Hidalgo vd. (2008), organik yetiĢtirmede yumurta ağırlığının en yüksek olduğunu bunu sırasıyla yerde yetiĢtirme ve merada yetiĢtirmenin izlediğini, kafes yumurtalarının en düĢük ağırlığa sahip olduğunu belirtmiĢlerdir. Minelli vd. (2007) geleneksel kafeslerde yumurta ağırlığının, organik yetiĢtirmeye göre daha yüksek olduğunu belirlemiĢlerdir.

(20)

3. MATERYAL ve YÖNTEM

3.1 Materyal

AraĢtırmada hayvan materyali olarak kahverengi yumurtacı Barred hattı tavuklar ile Barred horozları kullanılmıĢtır.

Barred Rock hattı, 50 yıldan uzun bir süre kapalı yetiĢtirilen Shaver Ebeveyn hattından elde edilmiĢtir. Barred Rock’ların en yüksek verimine sahip olan bu hat, dayanıklılığı ve ortama çabuk adapte olabilirliği ile tanınmaktadır. Pik verime eriĢtikten sonra 3 aydan daha uzun süre % 90’dan fazla yüksek kalitede kahverengi yumurta verebilmektedir. Rhode Island Red’lerle çok iyi bir kombinasyon kabiliyetine sahiptir.

(Göğer 1996).

Ekonomik değerleri: (Göğer 1996)

72. hafta sonu yumurta verimi (adet)…………..266 Kuluçka Randımanı (%)……….79.0 Yumurta Ağırlığı (gr)………..61.9 18. hafta sonu canlı ağırlığı (gr)………..1868.0 72. hafta sonu calı ağırlığı (gr)………....2268.0 YaĢama gücü (%)………...94.0 Cinsi olgunluk yaĢı (gün)………...132.0

% 50 verim yaĢı (gün)………...150.0 Tavuk dönemi yem tüketimi (gr tavuk/gün).. ..127.6

Yine araĢtırmada kullanılan hayvan materyaline iliĢkin aynı araĢtırmacının (Göğer 2017) yaptığı baĢka bir çalıĢmada:

(21)

11

Cinsel olgunluk ağırlığı ( gr)………..1538.87

43 hafta sonu yumurta verimi (adet)…….. 51.31 verileri elde edilmiĢtir.

3.2 Yetiştirme Tekniği

Civciv çıkımı yapılacak kuluçkahaneye gelen damızlık yumurtalar yumurta kabul bölümünde kabul edildikten sonra, damızlık özelliğe sahip olanlar seçilerek geliĢim tepsilerine dizilmiĢtir. GeliĢim arabalarına yerleĢtirilen damızlık yumurtalar geliĢim makinesine konmadan önce fumigasyon odasında fumige edilerek yumurta kabuk yüzeyinde bulunabilecek olan zararlı mikro organizmalardan arındırılmıĢtır. GeliĢim makinelerine yerleĢtirilen damızlık yumurtalar 21 günlük kuluçka sürelerinin 18 gününü bu makinelerde tamamlamıĢtır. GeliĢim makinesinde 18 gününü tamamlayan yumurtalar bu kısımda parlak ıĢık altında içerisinde embriyo geliĢimi olmayan yumurtalar ayıklanıp imha edilmiĢ, canlı embriyo olan yumurtalar ise vakumlu yumurta transfer makinesi ile çıkım kasalarına yerleĢtirilmiĢtir. Yumurtalar 21 günlük geliĢim sürelerinin son 3 gününü çıkıĢ makinelerinde tamamlayarak kuluçka çıkıĢlarını bu makinelerin içerisinde gerçekleĢtirmiĢlerdir. Çıkan civcivler büyütme kümeslerine nakledilmiĢ, cinsi olgunluğa ulaĢan deneme materyalleri daha sonra standart kafesli büyütme kümeslerinden alınarak 52. Haftalık yaĢa kadar (deneme sonuna kadar) kalacakları kümeslere nakledilmiĢtir. Dört muamele grubu kullanılmıĢtır: geleneksel tamamı altlıklı sistem, zenginleĢtirilmiĢ tamamı altlıklı sistem, geleneksel 2/3 ızgara sistemi, zenginleĢtirilmiĢ 2/3 ızgara sistemidir ve her grup 5 tekerrür olmak üzere toplam da 20 grup tur. Bölme büyüklükleri her muamele grubu için eĢit olacak Ģekilde hesaplanmıĢtır. Altlık materyali olarak yerden 8 cm kalınlıkta talaĢ serilmiĢ, folluklar galvaniz materyalden yapılmıĢtır. Folluk sayısı 4-5 tavuğa bir adet olacak Ģekilde hesaplanmıĢtır. Izgara malzemesi tahta malzemedendir. Her 4-6 tavuğa bir nipel sağlanmıĢtır. Yemleme ad-libitium ve standart yemleme programı uygulanmıĢtır.

Aydınlatma pencereli kümes esasına göre yapılmıĢtır.

(22)

3.3 Yöntem

3.3.1 Deneme muamelelerinin oluşturulması

Muamele grupları aĢağıdaki gibi oluĢturulmuĢtur:

1. Geleneksel Tamamı Altlıklı Sistem: Bu barındırma sisteminde ızgara kısmı iptal edilecek olup tamamı altlık olarak kullanılacaktır. Kullanılan hayvan sayısı 660 adettir.

m² ’ye 7 adet hayvan yerleĢtirilmiĢtir.

2. Zenginleştirilmiş Tamamı Altlıklı Sistem: Tamamı altlıklı sistemde m²’ye 7 adet hayvan yerleĢtirilmiĢtir. 660 adet hayvan kullanılmıĢtır.

3. Geleneksel 2/3 Izgara Sistemi: 2/3 Izgara tabanlı barındırma sisteminde 7 hayvan/m² kullanılmıĢ olup her bölmede 220 (200 tavuk, 20 horoz) adet olmak üzere 660 adet hayvan kullanılmıĢtır. (3,3x5.2)x7=120 tavuk x 5 = 600 tavuk ve 12x5=60 horoz 660 adet hayvan kullanılmıĢtır.

4. Zenginleştirilmiş 2/3 Izgara Sistemi: Bu sistem ızgara ve altlıklı alandan oluĢmaktadır. Toplam alanın 1/3’ü altlıklı geri kalan alan ise ızgaradır. Hayvan baĢına 15 cm tünek kullanılmıĢtır. Kum havuzu, tünek ve folluklar altlık ile ızgara üzerine yerleĢtirilmiĢtir. M²’ye 7 adet hayvan yerleĢtirilmiĢtir. Toplam 660 adet hayvan kullanılmıĢtır.

ZenginleĢtirilmiĢ bölmelerinin tümünde kum havuzu (hayvan baĢına 120 cm²), Tünek 15 cm/hayvan, tırnak törpülemek için kullanılacak olan zımparalar tünek içlerine yerleĢtirilmiĢtir. Tüm bölmeler eĢit olacak Ģekilde düzenlenmiĢtir. (3,3x5,5)= 17,16 m² x (4grup x 5 tekerrür) = 343,2 m² toplam alan kullanılmıĢtır.

(23)

13 3.3.2 Verilerin tesbiti

Canlı Ağırlık (CA): Deneme baĢı, % 50 verim, 30. 40- 50. Haftalarda canlı ağırlık değerleri alınmıĢtır.

Döllülük Oranı (DO): 32. 42. 52. haftalarda olmak üzere toplanan yumurtalardan döllülük oranına bakılmıĢtır.

Kuluçka Randımanı (KR): 32. 42. 52. haftalarda olmak üzere toplanan yumurtalardan, kuluçka randımanı değerleri elde edilmiĢtir.

Yumurta Verimi (YV): Hayvanların 52 haftalık yumurta verimleri (Tavuk- Gün) toplam yumurta verimi olarak değerlendirilmiĢtir. Günlük olarak kaydedilmiĢtir.

Yumurta Ağırlığı (YA): Her Gruptan üretilen yumurta 22. haftadan itibaren 52 haftalık yaĢa kadar her hafta tartılarak yumurta ağırlık ortalaması elde edilmiĢtir.

Kuluçkalık Yumurta Oranı (KYO): 22. haftadan itibaren 52 haftalık yaĢa kadar kuluçkalık nitelikteki yumurta sayısı ve/veya oranı değerlendirmeye alınmıĢtır.

Kuluçkalık nitelik taĢımayan yumurtaların nedenleri (kirli, çatlak, Ģekil bozukluğu, kabuksuz yumurta, çok ağır, çok hafif ) % olarak belirtilmiĢtir.

Kırık Çatlak ve Kirli Yumurta Oranı (KÇO VE KYO): Kırık-çatlak yumurta oranı ise günlük toplam yumurta sayısının kırık-çatlak sayısına oranlanması ile elde edilmiĢtir. Kirli yumurta oranı ise toplanan yumurtalardan kanlı, kümes içeriği bulaĢmıĢ olanlar ayrılarak belirlenmiĢtir. Çatlakların ve kirli yumurtaların değerlendirilmesi esnasında kum havuzu, ızgara ve altlıktan alınan yumurtalar % olarak belirtilmiĢtir.

Yere ve Kum Havuzuna Yumurtlama Oranı (YKHY): Haftalık toplam yumurta sayısının yere ve kum havuzuna yumurtlanan yumurta sayısına oranlanması ile elde edilmiĢtir.

(24)

Ölüm Oranı (ÖO): Ölüm Oranı (yaĢama gücü) her grupta kalan hayvan sayısının (tavuk ve horoz), ( hem grup düzeyinde, hem de cinsiyet bazında) baĢlangıçtaki hayvan sayısına oranlanması ile belirlenmiĢtir.

Et- Kan Lekesi (EKL): 22. Haftalık yaĢtan deneme sonuna kadar her 4 haftada bir toplam yumurtanın %10’u (12 yumurta baz alınmıĢtır) alınarak değerlendirme yapılmıĢtır.

Yumurta Kabuk Kalınlığı (YKK): 22. Haftalık yaĢtan deneme sonuna kadar her 4 haftada bir toplam yumurtanın %10’u (12 yumurta baz alınmıĢtır) alınarak değerlendirme yapılmıĢtır.

Kabuk Kırılma Direnci (KKD): 22. Haftalık yaĢtan deneme sonuna kadar her 4 haftada bir toplam yumurtanın %10’u (12 yumurta baz alınmıĢtır) alınarak değerlendirme yapılmıĢtır.

Tüy Skoru (TS): 30.40. ve 50. Haftalarda olmak üzere, gruplardaki horozların, tavukların ise %25 i seçilip renkli ayak bandı ile iĢaretlenip, boyun, sırt, kuyruk, kanat, göğüs ile geri bölgelerindeki tüy durumları gözlem yoluyla ve puanlama sistemine göre 4 (en iyi) ile 1 (en kötü) arasında puan verilerek yapılmıĢtır (Tauson 1984).

Civciv Kalitesi (Pasgar Score, PS): Her muamele grubunun kuluçka sonuçları alındıktan sonra civciv kalite değerlendirme kriterlerinden olan pasgar score değerlendirilmesi yapılmıĢtır. Civcivler çeviklik, göbek, bacaklar, gaga, göbek yumuĢaklığı gibi özelliklerin değerlendirilmesi ile oluĢmaktadır. Pasgar skorda en yüksek derece 10 puandır, 5 ölçütten her bir anormallik için 1 puan düĢürülerek kaydedilir. ÇıkıĢı yapılan bütün civcivlerin kalitesini belirlemek için en az 50 satılabilir civcivin değerlendirilmesi gerekmektedir. Her bir civcivin puanı toplanarak, civciv sayısına bölünmesi ile tespit edilir. Civcivlerin kaliteli olarak değerlendirilebilmesi için 9 ve üzeri bir değere sahip olması gerekmektedir.

(25)

15

Pasgar skor kalite derecesi düşürme ölçütleri (Boerjan 2006)

Kategori Derece düĢürmede kullanılan ölçütler

Çeviklik Civcivler sırt üstü çevrildiklerinde normal pozisyonlarını almaları iki saniyeden daha fazla zaman alır.

Göbek Göbek küçük beyaz düğme Ģeklinde kapanmıĢ, küçük siyak düğme Ģeklinde kapanmıĢtır, geniĢ siyah düğme gibidir, göbekte sarı kalıntısı, açık göbek Bacaklar KızarmıĢ eklem, ĢiĢmiĢ eklem, Ģekil bozukluğu.

Gaga Kırmızı nokta, yumurta akı ile bulaĢmıĢ burun deliği, Ģekil bozukluğu.

Göbek

yumuĢaklığı Sarı tamamen tükenmiĢ veya arta kalmıĢ sarıdan kalan sertlik

Kan Parametreleri (KP): Hayvanlardan kanat altı venasından (vena brachialis) EDTA'lı tüplere kan alındı. Bu kanlardan frotiler çekilerek havada kurutuldu. Frotilerin boyanması ve lökosit alt tiplerinin belirlenmesi KONUK'un (1975) tarif ettiği Ģekilde May Grünwald-Giemsa karıĢık boyama yöntemine göre yapıldı. Bunun için frotiler öncelikle 5 dak. süresince May-Grünwald boyasına maruz bırakıldı. Boyadan çıkarılıp saf sudan geçirilen frotiler bir dakika saf suda bekletildi. Daha önceden seyreltilmiĢ Giemsa boyasında (1 ml saf suya 1 damla stok solüsyon) 20 dakika bekletilen frotiler saf su ile yıkanıp havada kurutulduktan sonra immersiyon objektifinde değerlendirildi.

BoyanmıĢ preparatta 100 hücre sayılarak lökosit alt tiplerinin oranları belirlendi ve bulunan oranlardan Heterofillerin Lenfositlere oranı hesap edildi.

3.3.3 İstatistik analizler

Üzerinde durulan özellikler üzerinde deneme muamelerinin etkisinin olup olmadığı, varyans analiz tekniğinin ön Ģartları yerine geldiğinde varyans analizi tekniği (ANOVA) ile, gelmediğinde ise Kruskal-wallis yöntemi ile analiz edilmiĢtir. Bazı (kan parametreleri) özellikler için Box-cox transformasyonu uygulanarak varyans analiz tekniğinin ön Ģartları yerine getirilmiĢ ve transforme edilmiĢ veriler kullanılarak varyans analizi yapılmıĢtır. Denemede 2 grup olduğunda parametrik Ģartlar yerine gelmiĢ ise t testi, gelmemiĢ ise Mann-Whitney testi ile analiz sonuçları değerlendirilmiĢtir. Farklı grupların belirlenmesinde Tukey çoklu karĢılaĢtırma yöntemi kullanılmıĢtır.

(26)

4. BULGULAR

4.1 Canlı Ağırlık ve Yaşama Gücü

Canlı ağırlık ve yaĢama gücü değerleri çizelge 4.1’de verilmiĢtir. Elde edilen değerler bakımından gruplar arasında istatistik açıdan önemli bir fark bulunmamıĢtır (p> 0,05).

Çizelge 4.1 Canlı Ağırlık ve YaĢama Gücü Gruplar Canlı Ağırlık

Tavuk (gr)

Canlı Ağırlık Horoz (gr)

YaĢama Gücü Tavuk (%)

YaĢama Gücü Horoz (%)

ZenginleĢtirilmiĢ Izgara Tabanlı

1669±10,08 2537±35,5 98,167±0,553 99,833±0,167

Geleneksel Izgara Tabanlı

1666,9±9,21 2473±32,9 98,833±0,425 99,833±0,167

ZenginleĢtirilmiĢ Tamamı Altlıklı

1655,7±11,4 2493±37,5 98,833±0,773 99,667±0,204

Geleneksel Tamamı Altlıklı

1651,3±9,51 2450±35,8 99,000±0,486 99,833±0,167

p 0,546 0,361 0,745 0,880

(27)

17

ġekil 4.1 Deneme Boyunca Tavuklarda Canlı Ağırlık DeğiĢimi (g)

ġekil 4.2 Deneme Boyunca Horozlarda Canlı Ağırlık DeğiĢimi (g)

4.2 Kuluçka Sonuçları

Kuluçka sonuçları açısından çalıĢma sonucunda elde edilen değerler ise çizelge 4.2’de verilmiĢtir. Döllülük Oranı, Kuluçka randımanı, Kuluçkalık Yumurta Oranı ve Pasgar Score açısından önemli bir fark bulunmamıĢtır (p> 0,05).

0 250 500 750 1000 1250 1500 1750 2000 2250

20 22 30 40 50

C anl ı A ğı rl ık T av uk (gr)

ZenginleştirilmişIzgara GelenekselIzgara ZenTamAltlıklı

GelenekselTamamıAltlıklı

Haftalar

0 250 500 750 1000 1250 1500 1750 2000 2250 2500 2750 3000

20 30 40 50

C anl ı A ğı rl ık Hor oz (g ra m )

Zenızgara GelenekselIzgara ZenTamamıAltlıklı GelenekselTamamıAltlıklı

Haftalar

(28)

Çizelge 4.2 Kuluçka Sonuçları

4.3 Kirli, Kırık ve Yere Yumurtlama Oranı

Kirli yumurta, kırık yumurta ve yere yumurtlama bakımından proje sonucunda elde edilen sonuçlar çizelge 4.3’de verilmiĢtir. Ġstatistik analiz sonucunda gruplar arasında fark önemli bulunmuĢtur (p< 0,05). Kirli yumurta açısından zenginleĢtirilmiĢ ızgara tabanlı grup da % 5,823 değerle en düĢük kirli yumurta oranı elde edilmiĢtir. En yüksek kirli yumurta oranı geleneksel ızgara tabanlı grup da elde edilmiĢtir.

Kırık yumurta açısından gruplar arasında önemli bir farklılık bulunmamıĢtır (p> 0,05)

Yere yumurtlama bakımından gruplar arasında ki fark istatistik olarak önemli bulunmuĢtur (p< 0,05). Geleneksel tamamı altlıklı grup da en düĢük değer elde edilmiĢtir. ZenginleĢtirilmiĢ ve geleneksel ızgara tabanlı gruplar kendi içinde karĢılaĢtırıldığında zenginleĢtirilmiĢ grup da daha düĢük yere yumurtlama oranı elde edilmiĢtir.

Gruplar Döllülük Oranı (%)

Kuluçka

Randımanı (%) Kuluçkalık Yum. Oranı (%)

Pasgar Score ZenginleĢtiril

miĢ Izgara Tabanlı

95,42±0,52 84,02±1,66 67,86±1,03 9,79±0,016

96,22±0,49 83,52±1,75 67,3±1,04 9,73±0,018

ZenginleĢtiril miĢ Tamamı Altlıklı

96,53±0,54 82,63±1,27 68,899±0,95 9,78±0,017

95,42±0,74 83,78±1,82 70,43±0,93 9,77±0,016

p 0,43 0,938 0,12 0,10

(29)

19 Çizelge 4.3 Kirli, Kırık ve Yere Yumurtlama Oranı

Gruplar Kirli Y.O(%) Kırık Y.O. (%) Yere Yum.Or. (%) ZenginleĢtirilmiĢ

Izgara Tabanlı

5,823±0,361^b 0,665±0,1221 10,10±0,88^ab

8,396±0,604^a 1,020±0,122 13,52±1,22^a

7,057±0,590^ab 0,861±0,316 10,01±1,02^ab

7,946±0,595^a 0,5151±0,0819 7,64±0,85^b

p 0,005 0,225 0,001

Aynı sutünda farklı harflerle gösterilen grup ortalamaları arasında ki farklılık istatistiki olarak önemlidir.

(p< 0,05).

4.4 Yumurta Verimi, Yumurta Ağırlık Ortalaması ve Yem Tüketimi

Yumurta Verimi (%) ve Yumurta Ağırlık Ortalaması (gr) açısından elde edilen sonuçlar çizelge 4.4’de verilmiĢtir. Gruplar arasında yumurta verimi açısından fark önemli bulunmamıĢtır (p > 0,05). Yumurta ağırlık ort ve yem tüketimi bakımından gruplar arasında fark önemli bulunmamıĢtır (p > 0,05).

Çizelge 4.4 Yumurta Verimi, Yumurta Ağırlık Ortalaması ve Yem Tüketimi

Gruplar Yumurta

Verimi (%)

Yumurta Verimi ( TG Adet )* (52 Hafta)

Yumurta Ağırlık Ort. (gr)

Yem Tüketimi (gr) ZenginleĢtirilmiĢ

Izgara Tabanlı

75,21±1,40

176,92±0,65

52,939±0,282 126,80±1,41

74,49±1,42

175,26±0,22

52,779±0,311 127,71±1,58

(30)

Çizelge 4.4 Yumurta Verimi, Yumurta Ağırlık Ortalaması ve Yem Tüketimi (devam) ZenginleĢtirilmiĢ

Tamamı Altlıklı

74,60±1,33

175,31±0,32

53,557±0,318 129,82±2,28

74,75±1,29

175,76±0,72

53,256±0,308 124,52±1,78

p 0,983 0,137 0,279 0,213

Aynı sutünda farklı harflerle gösterilen grup ortalamaları arasında ki farklılık istatistiki olarak önemlidir (p< 0,05).

* : Gruptaki hayvan sayıları ve cinsi olgunluk tarihinden itibaren yumurtlama gün sayısı dikkate alınarak hesaplanmıĢtır. Tavuk baĢına toplam yumurta sayısını adet olarak ifade etmektedir (52 Haftalık yaĢtaki)

ġekil 4.3 Ekim Ayı Yumurta Verimi (Adet)

* : 11-15: ZenginleĢtirilmiĢ Izgara 21-25: Geleneksel Izgara

31-35: ZenginleĢtirilmiĢ Tamamı Altlıklı 41-45: Geleneksel Tamamı Altlıklı Grup

1000 1050 1100 1150 1200 1250 1300 1350 1400 1450 1500

11 12 13 14 15 21 22 23 24 25 31 32 33 34 35 41 42 43 44 45

Yumur ta V er imi (Ade t)

Gruplar*

(31)

21

ġekil 4.4 Kasım Ayı Yumurta Verimi (Adet)

ġekil 4.5 Aralık Yumurta Verimi (Adet)

2000 2250 2500 2750

11 12 13 14 15 21 22 23 24 25 31 32 33 34 35 41 42 43 44 45

Yumur ta V er imi (Ade t)

2000 2250 2500 2750 3000 3250

11 12 13 14 15 21 22 23 24 25 31 32 33 34 35 41 42 43 44 45

Yumur ta V er imi (Ade t)

Gruplar

(32)

ġekil 4.6 Ocak Ayı Yumurta Verimi (Adet)

ġekil 4.7 ġubat Ayı Yumurta Verimi (Adet)

2000 2250 2500 2750 3000 3250

11 12 13 14 15 21 22 23 24 25 31 32 33 34 35 41 42 43 44 45

Yumurt a V er imi (Ade t)

Gruplar

2000 2250 2500 2750 3000

11 12 13 14 15 21 22 23 24 25 31 32 33 34 35 41 42 43 44 45

Yumur ta V er imi (Ade t)

(33)

23

ġekil 4.8 Mart Ayı Yumurta Verimi (Adet)

ġekil 4.9 Nisan Ayı Yumurta Verimi (Adet)

2000 2250 2500 2750 3000

11 12 13 14 15 21 22 23 24 25 31 32 33 34 35 41 42 43 44 45

Yumur ta V er imi (Ade t)

2000 2250 2500 2750 3000

11 12 13 14 15 21 22 23 24 25 31 32 33 34 35 41 42 43 44 45

Yumur ta V er imi (Ade t)

(34)

ġekil 4.10 Mayıs Ayı Yumurta Verimi (Adet)

ġekil 4.11 52 Haftalık Yumurta Verimi (Yüzde)

2000 2250 2500 2750 3000

11 12 13 14 15 21 22 23 24 25 31 32 33 34 35 41 42 43 44 45

Yumur ta V er imi (Ade t)

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95

EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS

YUMURTAvERİMİ (%)

ZenginleştirilmişIzgara GelenekselIzgara ZenTamamıAltlıklı GelenekselTamamıAltlıklı

(35)

25

ġekil 4.12 Yumurta Ağırlık Ortalaması

4.5 Kan Parametreleri

Kan parametreleri açısından elde edilen değerler analiz edildiğinde elde edilen sonuçlar çizelge 4.5’de verilmiĢtir .Gruplar arasında fark önemli bulunmamıĢtır (p> 0,05).

Çizelge 4.5 Kan Parametreleri 52 Haftalık Ortalama

Gruplar Bazofil (%) Eozinofil (%) H/L (%) ZenginleĢtirilmiĢ Izgara

Tabanlı

4,7±0,34 2,66±0,29 49,59±4,41

5,03±0,49 2,88±0,34 44,55±4,68

4,70±0,44 2,91±0,41 54,58±5,99

4,2±0,46 2,36±0,35 47,79±0,85

(36)

Çizelge 4.5 Kan Parametreleri (devam)

p 0,604 0,67 0,51

12. Hafta:

Gruplar Bazofil (%) Eozinofil (%) H/L (%)

5±0,354 2,25±0,359 31,33±4,72

5,27±1,22 2,4±0,321 24,01±3,9

5,6±0,815 3,067±0,589 25,69±6,34

4±0,915 1,933±0,521 30,56±5,73

p 0,261 0,524 0,236

22. Hafta

3,286±0,854 3±0,805 87,7±10,9

6±1,01 3,57±1,07 80,2±13,6

2,857±0,404 5±1,00 107,3±15

5,33±1,05 3,667±0,944 80,64±7,95

p 0,069 0,478 0,244

42. Hafta:

(37)

27 Çizelge 4.5 Kan Parametreleri (devam) ZenginleĢtirilmiĢ Izgara

Tabanlı

4,533±0,456 2,8±0,698 40,38±6,49

5,333±0,929 2,4±0,486 46,22±7,04

3,867±0,568 2,267±0,753 44,24±4,73

3,2±0,545 2,267±0,511 34,52±3,23

p 0,145 0,868 0,596

52. Hafta:

5,867±0,904 2,667±0,540 42,74±5,09

3,765±0,784 3,176±0,708 31,82±4,67

6,62±1,31 1,231±0,622 43,03±5,88

4,27±1,1 1,6±0,682 45,43±6,57

p 0,178 0,083 0,283

4.6 Yumurta İç ve Dış Kalite Özellikleri

Yumurta iç ve dıĢ kalite özelikleri açısından elde edilen değerler çizelge 4.6’da verilmiĢtir. Gruplar arasında görülen farklılık istatistik açıdan önemli bulunmamıĢtır (p> 0,05) (et lekesi hariç).

(38)

Çizelge 4.6 Yumurta Ġç ve DıĢ Kalite Özellikleri

Gruplar Kabuk

Kalınlığı (mm)

K.Kır.Dir (N) Kan Lekesi (%)

Et Lekesi (%)

0,343±0,00 1

38,86±0,376 4,53±0,117 3,81±0,93^b

0342±0,001 38,42±0,369 4,52±0,012 2

4,52±1,02^ab

0,346±0,00 1

38,27±0,379 6,43±0,014 6

8,57±1,49^a

0,343±0,00 1

37,670±0,365 4,048±0,00 9

6,68±1,22^ab

p 0,389 0,158 0,520 0,019

4.7 Tüy Skoru

Tüy skoru özelikleri açısından elde edilen değerler çizelge 4.7 ve 4.8’de verilmiĢtir.

Gruplar arasında görülen farklılık istatistik açıdan önemli bulunmuĢtur (p< 0,05)

Çizelge 4.7 Tavukların Tüy Skoru

TÜY SKORU (Tavuk)

Gruplar BOYUN KARIN KANAT KUYRUK SIRT KLOAK TOPLA M

ZenginleĢtiril miĢ Izgara Tabanlı

3,28±0,0 5^a

3,50±0,0 5

3,58±0,0 4^c

3,61±0,04^b 3,45±0, 05^b

3,98±0,05 21,45±0, 16^b

(39)

29 Çizelge 4.7 Tavukların Tüy Skoru (devam)

3,25±0,0 6^ab

3,61±0,0 5

3,60±0,04^c 3,68±0,03^b 3,59±0,0 5^ab

3,98±0,005 21,74±

0,16^b

3,05±0,0 6^b

3,41±0,0 5

3,78±0,03^b 3,73±0,03^b 3,56±0,0 5^ab

3,93±0,004 21,56±

0,15^b

3,27±0,0 5^ab

3,47±0,0 4

3,93±0,01â 3,89±0,02â 3,72±0,0 3â

3,99±0,004 22,31±

0,09^a

p 0,035 0,064 0,000 0,000 0,003 0,835 0,000

Aynı sutünda farklı harflerle gösterilen grup ortalamaları arasında ki farklılık istatistiki olarak önemlidir.

(p< 0,05).

Tüy skoru (tavuk) açısından; boyun, kanat, kuyruk, sırt bölgelerinde ve toplamda gruplar arasında görülen farklılık istatistik olarak önemli bulunmuĢtur (p< 0,05). En yüksek tüy skoru geleneksel altlıklı sistemde görülmektedir.

Çizelge 4.8 Horozların Tüy Skoru

TÜY SKORU (Horoz)

Gruplar BOYUN KARIN KANA

T

KUYRU K

SIRT KLOA K

TOPLAM

ZenginleĢtiril miĢ Izgara Tabanlı

3,61±0,14^bc 3,75±0,0 5

3,27±0, 14^b

3,47±0,1 6^b

3,75±0,1 1^b

3,88±0,0 5

21,861±0,3 48^b

(40)

Çizelge 4.8 Horozların Tüy Skoru (devam)

3,57±0,1^c 3,71±0, 05

3,51±0,09

ab

3,71±0,09

ab

3,80±0,07^a

b

3,77±0, 9

22,314±0,2

b

3,90±0,05^a

b

3,87±0, 5

3,84±0,7^a 3,78±0,08

ab

3,96±0,03^a 3,81±0, 08

23,394±0,1

a

3,91±0,06^a 3,91±0, 4

3,86±0,7â 3,88±0,0â 4±0,00â 3,83±0, 6

23,583±0,1 34^a

p 0,036 0,356 0,000 0,000 0,038 0,724 0,000

Tüy skoru (horoz) açısından ise; boyun, kanat, kuyruk ve sırt bölgelerinde ve toplamda gruplar arasında görülen farklılık istatistik olarak önemli bulunmuĢtur (p< 0,05)

(41)

31 5. TARTIŞMA VE SONUÇ

Proje sonucunda elde edilen veriler değerlendirildiğinde; geleneksel olarak kullanılan yer sistemlerinden olan 2/3 ızgara ve tamamı altlıklı kümeslerin zenginleĢtirilmiĢ olarak kullanılması sonucunda; Canlı Ağırlık, YaĢama Gücü, Kuluçka Sonuçları, Kırık Yumurta Oranı, Yumurta Ağırlık Ortalaması, Yem Tüketimi, Kan Parametreleri, Yumurta Ġç ve DıĢ Kalite Özellikleri (et lekesi hariç) ve Yumurta Verimi açısından farklılık görülmemiĢtir.

Ele alınan parametrelerden kirli yumurta oranı, yere yumurtlama oranı, et lekesi açısından farklılıklar görülmüĢtür.

KÇO, KYO VE YYO açısından: ZenginleĢtirilmiĢ Izgara Tabanlı grupta geleneksel gruba göre kirli yumurta oranı istatistiki olarak düĢük bulunmuĢ, aynı Ģekilde ZenginleĢtirilmiĢ tamamı altlıklı sistem ile geleneksel olan grup arasında istatistiksel olarak fark bulunmamıĢtır, ancak rakamsal olarak zenginleĢtirmiĢ altlıklı sistemde daha düĢük kirli yumurta oranı elde edilmiĢtir. Kirli yumurta oranı açısından zenginleĢtirilmiĢ sistemlerde beklenen sonuçlara varılmıĢtır ve tavsiye edilebilir. Yere yumurtlama açısından ise zenginleĢtirilmiĢ sistemler de yüksek değerler alınmıĢtır. Bu durum kum havuzlarına yumurtlamadan kaynaklanmaktadır ve bu sistemlerin dezavantajı olarak ele alınabilir.

Kan parametreleri açısından ise: AraĢtırma sonuçlarına benzer olarak, Davis vd.

(2000) kafeste uyguladıkları iki farklı yerleĢim sıklığının stres parametresi olan H/L oranı etkilemediğini saptamıĢtır. Nicol vd. (2006) ise, yerleĢim sıklığının H/L oranı üzerinde etkisi olmadığını bildirmiĢtir. Yine denemede kullanılan hayvan materyali ağır bir hat olduğu için, kan parametreleri istenen ölçüde belirlenememiĢ olabilir. Gruplar arasında fark çıkmaması hattın genetik yapısından kaynaklanmıĢ olabileceği düĢünülmektedir. Daha hafif bir hat, beyaz yumurtacı bir hat kullanılırsa daha farklı sonuçlar elde edilebilir. Deneme yapıldığı zaman, Enstitü koĢulları bu hattın kullanılmasına imkan verdiği için bu hat kullanılmıĢtır. Farklı çalıĢmalarda, farklı ırklar kullanılması daha farklı sonuçların elde edilmesine imkan sağlayabilir.

(42)

Tüy skoru açısından: Geleneksel ve zenginleĢtirilmiĢ sistemler kendi aralarında kıyaslandığında gruplar arasında görülen farklılık istatistik olarak önemli bulunmamıĢtır. Bu sonuç, zenginleĢtirmenin tüy skoruna etkisi olmadığını göstermektedir. Genel olarak tamamı altlıklı sistemlerde tüy skoru, ızgara tabanlı sistemlere göre yüksek bulunmuĢtur. Ġngiltere (Elson 1981), Hollanda (Brantas vd.

1978), Ġsviçre (Oester 1985) ve Almanyada ki get-away kafesler üzerindeki araĢtırma projelerinde tartıĢmalı sonuçlar elde edilmiĢtir. Kafeslerde kum havuzu bulunduğunda tavukların refahında geliĢme gözlenmiĢtir. Fakat saldırganlık, kanibalizm ve tüy çekme gibi sorunlar ortaya çıkmıĢ, tavukların gözlenmesi ve yakalanması zorlaĢmıĢtır.

Literatürde ki sonuçlara benzer olarak; tavukların kanat ve kuyruk bölgesinde ki ve toplamda tüy skoru zenginleĢtirilmiĢ altlıklı sistemde, geleneksel altlıklı sisteme göre daha düĢük çıkmıĢtır. Yine; ZenginleĢtirilmiĢ ızgara tabanlı sistemde et lekesi en düĢük değerde iken; tüy skoru geleneksel sistemle benzer çıkmıĢtır.

Tüm bu sonuçlar değerlendirildiğinde; ZenginleĢtirilmiĢ ızgara tabanlı sistem düĢük et lekesi, kirli yumurta oranı açısından yetiĢtirme sistemi olarak tavsiye edilebilir. Ancak;

yere yumurtlama açısından zenginleĢtirilmiĢ ve geleneksel sistemlerde gruplar arasında görülen farklılık istatistik açıdan önemli bulunmamıĢ olmakla birlikte en düĢük oran geleneksel altlıklı sistemde bulunmuĢtur. Yere yumurtlama açısından ve tüy skoru açısından geleneksel altlıklı sistem avantajlı görülmektedir.

(43)

33 KAYNAKLAR

Anonim. 2011. Resmi Gazete. Çiftlik hayvanlarının refahına iliĢkin yönetmelik.

23.12.2011, sayı: 28151

Anonim. 2018a. Hayvan Hakları. Dünyada ve Türkiye'de. Web sitesi:

https://tr.linkedin.com/pulse/hayvan-haklari- dünyada-ve-türkiyede-emin-ökten EriĢim tarihi: 27/07/2018

Anonim. 2018b. Web sitesi: https://www.tarim.gov.tr/HAYGEMBelgeler/ Hayvancılık/

Kanatlı YetiĢtiriciliği/YumurtaTavukculugu.pdf. EriĢim tarihi: 11/08/2018 Anonim. 2018c. Web sitesi: https://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1002. EriĢim

tarihi: 12/08/2018

Abrahamsson, P., Tauson, R. and Elwınger, K. 1996b. Effects on production, health and egg quality of varying proportion of wheat and barley in diets for two hybrids of laying hens kept in different housing systems. Acta Agric. Scand., Section A, Animal Science, 46: 173-182.

Boerjan, M. 2006. Chick Vitality and Uniformity. International Hatchery Practice, 20(8):78.

Brantas, G.C., Wennrich, G. and De Vos-Reesink, K. 1978. Behavioural observations on laying hens in get-away-cages (Ethologische Beobachtungen an Legehennen in Get-away- Kaefigen). Archie fur Geflugelkunde 42, 129-132.

Blokhuıs, H.J., Jones, R.B., Geers, R., Mıele, M. and Veıssıer, I. 2003 Measuring and monitoring animal welfare: transparency in the food product quality chain.

Animal Welfare 12, 445-455 p.

Blokhuıs, H.J. 2004. Recent development in European and International Welfare Regulation. 22 th World Poult. Sci. Congress, Ġstanbul, TURKEY

Campo, J.L., Gıl, M.G., Davıla S.G. and Munoz I. 2005. Influence of perches and footpad dermatitis on tonic ımmobility and heterofil to lymphocyte ratio of chickens, Poultry Science, No: 84, pp: 1004-1009.

Çiçekgil, Z ve Yazıcı, E. (2016). Türkiye’de Tavuk Yumurtası Mevcut Durumu ve Üretim Öngörüsü. TEAD; 2(2): 26-34.

Davıs, G.S., Anderson, K.E. and Carroll, A.S. 2000. The effects of long-term caging and molt of Single Comb White Leghorn hens on heterophil to lymphocyte ratios, corticosterone and thyroid hormones. Poult. Sci., 79: 514-518

Dikmen, B.Y., Ġpek, A., ġahan, U., Petek, M. and Sözcü, A. 2016. Egg production and welfare of laying hens kept in different housing systems (conventional, enriched cage, and free range). Poultry Science 95:1564–1572 p.

(44)

Dinçer, F. ve MenteĢ, A. 1994. Veteriner Hekimliği ve Hayvan Haktan Açısından Etik Kurullar. Türkiye Klinikleri Tıp Etiği-Hukuku-Tarihi Dergisi, Cilt 2 Sayı 3, s.

148-150.

Elson, H.A. 1981. Modified cages for layers. In: Alternatives to ıntensive husbandry systems. Universities Federation for Animal Welfare, Potters Bar, UK, pp. 47 50.

Elwınger, K. and Tauson, R. 1999. Valj ratt honor vid glovinhysning. Fakta jordbruk 1999 I.SLU Publikationstjanst, Box, 7075, 750 07 UPPSLA, Sweden.

Englmaıerova, M., Tumova, E., Charvatova, V. and Skrıvan, M. 2014. Effects of laying hens housing system on laying performance, egg quality characteristics, and egg microbial contamination. Czech J. Anim. Sci., 59, (8): 345–352

Ferrante, V., Lolli, S., Vezzoli, G. and Cavalchini, L.G. 2009. Effects of two different rearing systems (organic and barn) on production performance, animal welfare traits and egg quality characteristics in laying hens. Italian Journal of Animal Science.

Fossum, O., Jansson, D.S., Etterlin, P.E. and Vagsholm, I. 2009. Causes of mortality in laying hens in different housing systems in 2001 to 2004. Acta Veterinaria Scandinavica, 51:3.

Göğer, H. 1996. Kanada’dan Ġthal Edilen Saf hatlardan Yararlanarak Yeni Ebeveyn Hatların GeliĢtirilmesi ve Bunun Ülke Tavukçuluğumuz Açısından Önemi.

Ulusal Kümes Hayvanları Sempozyumu Kitabı, 27 29 Kasım 1996, s., 169., Adana

Göğer, H. 2017. Tarımsal AraĢtırmalar Genel Müdürlüğü Kanatlı ve Diğer Küçük Evciller AraĢtırmaları ÇalıĢma Grubu Proje Değerlendirme Toplantısı Kitapçığı. 2018.

Gross, W.B. And Siegel, P.B. 1983. Evaluation of the heterophil/lymphocyte ratio as a measure of stress in chickens. Avian Dis., 27: 972 979.

Hidalgo, A., Rossi, M., Clerici, F. and Ratti, S. 2008. A market study on the quality characterictics of eggs from different housing sysems. Food Chemistry, 106:1031 1038.

Jiang, Z.R. and Sim J.S. 1991: Egg cholesterol values in relation to the age of laying hens and to egg and yolk weights. Poult. Sci., 78, 1838–1841.

Kahraman, N.ġ. 2008. Yumurta üretim iĢletmelerindeki barındırma ve iç ayrıntı sistemlerinin güncelleĢtirilme olanakları, Doktora Tezi, Akdeniz Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Antalya.

Ketta, M. and Tumova, E. 2017. Relationship between eggshell thickness and other eggshell measurements in eggs from litter and cages. Italian Journal of Animal Science, 17:1, 234 239